Για το βιβλίο της μπελ χουκς [bell hooks] «Όλα για την αγάπη» (μτφρ. Μαρτίνα Ασκητοπούλου, εκδ. Μεταίχμιο).
Γράφει η Πηνελόπη Αλεξίου
H μπελ χουκς, ή αλλιώς Gloria Watkins, εξέδωσε το 2000 το βιβλίο Αll about love, το οποίο ήρθε στα ελληνικά γράμματα 24 χρόνια αργότερα σε μετάφραση της Μαρτίνας Ασκητοπούλου με τον τίτλο Όλα για την αγάπη από τις εκδόσεις Μεταίχμιο. Εκ πρώτης ανάγνωσης, το βιβλίο μοιάζει με μία ειρηνική διαμαρτυρία για την αποξένωση του ανθρώπου από την ίδια την αγάπη και την επαφή με τους συνανθρώπους του. Έπειτα από μια εις βάθος ανάγνωση, όμως, αποκαλύπτεται το μεγαλείο της σκέψης της χουκς σε ένα δοκιμιακό έργο με στόχο να ευαισθητοποιήσει και να επαγρυπνήσει τον (σύγχρονο) άνθρωπο.
Το βιβλίο εκτείνεται σε δεκατρία κεφάλαια όπου η χουκς διερευνά τις ποικίλες τροπικότητες της αγάπης φιλοσοφικά, κοινωνιολογικά, πολιτισμικά, ψυχολογικά και θρησκευτικά, υπό την ομπρέλα του φεμινισμού. Το αναγνωστικό κοινό που έρχεται για πρώτη φορά σε επαφή με το έργο της (ανα)γνωρίζει τη σπουδαιότητα της γραφής της: παρά το ακαδημαϊκό της υπόβαθρο μιλά και γράφει απλά, κατανοητά. Στόχος της δουλειάς της είναι η αμοιβαία κατανόηση και ίση πρόσβαση στη γνώση που παράγεται για όλες, όλους, όλα.
Έτσι, στα τέλη της τέταρτης δεκαετίας της ζωής της, ολοκληρώνει τη συγγραφή του βιβλίου Όλα για την αγάπη, ενός έργου που έμελλε να γίνει ο πρώτος τρόμος της τριλογίας “Love song to the Nation”. Η μπελ χουκς αφορμάται από το προσωπικό βίωμα το οποίο ανάγει σε πολιτικό: την έλλειψη αγάπης στις ανθρώπινες σχέσεις. Δεν είναι τυχαίο, μάλιστα, που το βιβλίο ξεκινά με ένα θρησκευτικό χωρίο, το «Άσμα Ασμάτων, Ο’, 3, 4», μια συγκινητική ωδή συμφιλίωσης που αναφέρεται στη συνθήκη της ανθρώπινης αλληλεξάρτησης ως αναγκαία και απελευθερωτική για τον άνθρωπο, αφού καλλιεργεί το έδαφος για την αλληλεγγύη.
Προχωρώντας, δεν παραλείπει τη γενεαλογία της αγάπης, με αναφορές στα παιδικά της χρόνια, όπου το δυτικό αναγνωστικό κοινό μοιραία θα ταυτιστεί. Η χουκς διερωτάται για το τι συμβαίνει κατά τη μετάβαση από την παιδική κι εφηβική ηλικία, που η αγάπη είναι ζωτικής σημασίας, προς την ενήλικη ζωή, όπου πλέον χάνει το νόημά της. Η αγάπη αποτελεί ένα ολοκληρωμένο σύστημα ανθρώπινης ύπαρξης, στο οποίο η φροντίδα, η εκτίμηση κι η αλληλεγγύη γεμίζουν τη ζωή του ανθρώπου, ενώ η απουσία αυτού του συστήματος βιώνεται ως πένθος. Όπως η ίδια αναφέρει χαρακτηριστικά «ήταν ακριβώς η απουσία της [της αγάπης] που με έκανε να καταλάβω πόσο σημαντική είναι». Η ενήλικη ζωή, με όσα αυτή συνεπάγεται, εκμηδενίζει το νόημα της αγάπης κι εκείνη επανέρχεται τελικά ως ασυνείδητη επιθυμία που αποτυπώνεται με γκράφιτι στους τοίχους ή με συνθήματα που μοιραία θα μουτζουρωθούν.
Υπάρχει, εν τούτοις, κάποιο γόνιμο πεδίο που να αναδεικνύει την αγάπη μέχρι σήμερα, αποδίδοντάς της τη σημασία που πραγματικά έχει; Η ποπ κουλτούρα, όσον αφορά το δημόσιο χώρο, είναι η μόνη που μιλά γι’ αγάπη. Ένα σύγχρονο παράδειγμα, από το χώρο της μουσικής βιομηχανίας, έρχεται να επιβεβαιώσει δύο δεκαετίες μετά, τον συλλογισμό της χουκς, καθώς η παγκόσμια στροφή προς την τραπ μουσική η οποία πραγματεύεται κυρίως τον εύκολο πλουτισμό, τη βία και την αντικειμενοποίηση των γυναικών, συνηγορεί στην απαξίωση της αγάπης. Με τα λόγια της χουκς: «Η κουλτούρα των νέων σήμερα αντιμετωπίζει με πολύ κυνισμό την αγάπη. Κι αυτός ο κυνισμός προέρχεται από το διάχυτο αίσθημα ότι η αγάπη δεν υπάρχει».
Η απογοήτευση αυτή είναι το αποτέλεσμα μιας ψυχρής και αποστασιοποιημένης κοινωνικής ζωής, που βασίζεται σε διακρίσεις λόγω φυλής, φύλου, κατάστασης υγείας, κοινωνικής και οικονομικής τάξης και έλλειψη δικαιοσύνης. Όταν οι άνθρωποι χάνουν την πίστη τους για την κοινωνία στην οποία ζουν, χάνουν την πίστη τους στον συν-άνθρωπο, την αλληλεγγύη και, άρα, την αγάπη.
Τι δημιουργεί αυτό το κενό; Για ποιο λόγο ο ενήλικος πληθυσμός δεν ενδιαφέρεται για την αγάπη; Η συγγραφέας εύστοχα αποδίδει την αιτία των παραπάνω ερωτημάτων στην γενικευμένη απογοήτευση που αισθάνεται ο σύγχρονος άνθρωπος. Η απογοήτευση αυτή είναι το αποτέλεσμα μιας ψυχρής και αποστασιοποιημένης κοινωνικής ζωής, που βασίζεται σε διακρίσεις λόγω φυλής, φύλου, κατάστασης υγείας, κοινωνικής και οικονομικής τάξης και έλλειψη δικαιοσύνης. Όταν οι άνθρωποι χάνουν την πίστη τους για την κοινωνία στην οποία ζουν, χάνουν την πίστη τους στον συν-άνθρωπο, την αλληλεγγύη και, άρα, την αγάπη.
Παρά την απλή γραφή και την ευρεία απεύθυνση του βιβλίου, η σπουδαία συγγραφέας δεν παραλείπει να κάνει μία φιλοσοφική κατάδυση στ’ ανθρώπινα συναισθήματα, αναζητώντας τρόπους επαναφοράς της αγάπης αφενός αισθητηριακά και, αφετέρου, επιστημολογικά ως δομικό λίθο της σύνδεσης και αλληλεγγύης μεταξύ των ανθρώπων. Η ίδια, πρεσβεύει ένθερμα «την ιδέα της αγάπης ως μεταμορφωτικής διαδικασίας», μιας αγάπης επουλωτικής για τα σωματικά, ψυχικά, κοινωνικά και διαγενεακά τραύματα.
Ως προς το τελευταίο, δεν παραλείπει την αναφορά στο ρόλο των γονέων. Η ψυχοκοινωνική ανάπτυξη των παιδιών βασίζεται στη λήψη αγάπης και φροντίδας σε όλα τα στάδια της ζωής τους. Η αντιμετώπιση των παιδιών με σεβασμό και η μεταλαμπάδευση του αισθήματος δικαιοσύνης είναι μία στάση ειλικρινής και ανοιχτή απέναντι στα παιδιά, μια στάση φροντίδας κι επιμέλειας που διαιωνίζει την αγάπη και δίνει τροφή στους εν δυνάμει ενήλικες να ζήσουν με ενσυναίσθηση φροντίζοντας για τους άλλους. Αντίθετα, η κακοποίηση σε όλες τις μορφές της και όλες τις ηλικίες είναι η απτή πράξη εξαφάνισης της αγάπης σε μία κοινωνία που την απολλύει σταδιακά.
Η bell hooks (μπελ χουκς) ήταν μια πολύ επιδραστική κριτικός και θεωρητικός του πολιτισμού, φεμινίστρια και συγγραφέας. Γνωστή ως μία από τις κορυφαίες φιγούρες της Αμερικάνικης διανόησης, υπήρξε χαρισματική ομιλήτρια και καθηγήτρια, και έδινε διαλέξεις σε όλο τον κόσμο. Δίδαξε στα τμήματα αγγλικής φιλολογίας του Yale και του Oberling College ενώ έγραψε περισσότερα από 17 βιβλία, μεταξύ των οποίων τα μπεστ σέλερ των New York Times Όλα για την αγάπη: Νέες οπτικές, Salvation: Black People and Love, Communion: the Female Search for Love, όπως και το πολύ σημαντικό memoir Bone Black: Memories of Girlhood. |
Η ευρηματικότητα των επιχειρημάτων της δεν στερείται φεμινιστικής κριτικής. Όπως αναφέρει, οι άνδρες αισθάνονται συχνά απειλή από τη δημόσια εκδήλωση της επιθυμίας γι’ αγάπη. Στη βάση αυτή εγείρεται ο μισογυνισμός που υποτιμά τις γυναίκες, ο ρατσισμός που αποστρέφεται τα μη λευκά δυτικά υποκείμενα, η αναπηροφοβία που αποκλείει τα μη ανάπηρα σώματα/άτομα από το δημόσιο χώρο. Καμία αγάπη δεν είναι δυνατή αν δεν είναι ανευ όρων, αν δεν είναι φεμινιστική.
Εν τέλει, γιατί είναι σημαντικό να μιλάμε για αγάπη; Κι ακόμη πιο σημαντικό, να διαβάζουμε γι’ αυτήν χωρίς να αισθανόμαστε ανία ή αμηχανία; Η αγάπη απαιτεί αλήθεια και ειλικρίνεια, σεβασμό και φροντίδα, αλληλεγγύη και νοιάξιμο. Η ηθική της αγάπης είναι η βάση κάθε κοινωνικού κινήματος για δικαιοσύνη, είναι το εισιτήριο για τη συνύπαρξη των ανθρώπων, για το τέλος στην πατριαρχία και τον σεξισμό που υποβιβάζει, κακοποιεί και σκοτώνει τις γυναίκες και άλλες ευάλωτες κοινωνικές ομάδες. Είναι το συστατικό της κοινωνίας που χρειαζόμαστε, βασισμένης σε αξίες δικαιοσύνης. «Αν κάθε πτυχή της δημόσιας πολιτικής διακατεχόταν από το πνεύμα της αγάπης, δεν θα χρειαζόταν να ανησυχούμε για τους άνεργους, τους άστεγους, το αποτυχημένο εκπαιδευτικό σύστημα, τις εξαρτήσεις».
Η αγάπη απαιτεί αλήθεια και ειλικρίνεια, σεβασμό και φροντίδα, αλληλεγγύη και νοιάξιμο. Η ηθική της αγάπης είναι η βάση κάθε κοινωνικού κινήματος για δικαιοσύνη, είναι το εισιτήριο για τη συνύπαρξη των ανθρώπων, για το τέλος στην πατριαρχία και τον σεξισμό που υποβιβάζει, κακοποιεί και σκοτώνει τις γυναίκες και άλλες ευάλωτες κοινωνικές ομάδες.
Το Όλα για την αγάπη είναι μία διανοητική προσπάθεια αλλά και εμπειρική βίβλος για το πώς η ηθική της αγάπης διαδραματίζει καταλυτικό ρόλο στη ζωή των ανθρώπων. Παρά την, κατά τόπους, απλουστευμένη επιχειρηματολογία, το μήνυμα που προσπαθεί να περάσει η μπελ χουκς είναι ισχυρό και πιο επίκαιρο από ποτέ: χρειαζόμαστε την αγάπη όπως το οξυγόνο για να ζήσουμε. Δεν είμαστε (οι) μόνοι σε αυτόν τον κόσμο, αλλά κάθε άνθρωπος αποτελεί έναν κρίκο στην αλυσίδα αλληλεξάρτησης με τους υπόλοιπους ανθρώπους μέσα σε μία κοινότητα που η αγάπη την καθιστά μια διευρυμένη οικογένεια. Ξεπερνώντας τα αγκάθια απ’ τις πληγές μας, η χουκς μας προ(σ)καλεί να αγαπήσουμε και (αλληλο)αγαπηθούμε ξανά, ως μια ριζοσπαστική πράξη επανοικειοποίησης της ανθρώπινης φύσης μας και της σχέσης μας με τους άλλους ανθρώπους αλλά και ως μέθοδο; διεκδίκησης μιας δίκαιης κοινωνίας.
*Η ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΑΛΕΞΙΟΥ είναι Ερευνήτρια-Ανθρωπολόγος και ποιήτρια. Η ποιητική της συλλογή «Πένθιμη γη» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Βακχικόν.