alt

Για το βιβλίο της Élisabeth Roudinesco «Ο Σίγκμουντ Φρόυντ στην εποχή του και τη δική μας» (μτφρ. Μήνα Πατεράκη-Γαφέρη, εκδ. Πατάκη)

Του Χρήστου Τσαμπρούνη

Η ιστορική βιογραφία της Ελιζαμπέτ Ρουντινεσκό για τον Φρόυντ εκδόθηκε στη γαλλική γλώσσα το 2014. Από τον Νοέμβριο του 2017 κυκλοφορεί και στα ελληνικά από τις Εκδόσεις Πατάκη. Για λόγους που έχουν να κάνουν και με τη δική της βιογραφία, το βιβλίο αποτελεί, ίσως, την καλύτερη απάντηση στην ευχή του Peter Gay που ήθελε τους ιστορικούς να επηρεάζονται από τον πλούτο και το βάθος των ψυχαναλυτικών ιδεών.1

Ο αυτοτελής αυτός τόμος αποτελεί, τρόπον τινά, την κατακλείδα της δίτομης ιστορίας της για τη γαλλική ψυχανάλυση.

Διευθύντρια σπουδών στο Πανεπιστήμιο Paris VII (Dennis Diderot), η συγγραφέας είναι ήδη γνωστή στα ελληνικά γράμματα. Το πιο πρόσφατο, μεταφρασμένο έργο της ήταν, μέχρι τώρα, η ιστορική της βιογραφία με θέμα τη ζωή και το έργο του Ζακ Λακάν.2 Ο αυτοτελής αυτός τόμος αποτελεί, τρόπον τινά, την κατακλείδα της δίτομης ιστορίας της για τη γαλλική ψυχανάλυση. Ας σημειωθεί εδώ ότι υπήρξε αναλυόμενη του Οκτάβ Μαννονί, κοινωνικού ανθρωπολόγου, ψυχαναλυτή και συγγραφέα μιας εξαίρετης και συνοπτικής βιογραφίας του Φρόυντ,3 πριν περάσει στη θέση της αναλύτριας. Επίσης, ότι ήταν μέλος της École Freudienne de Paris (ÉFP), της σχολής που ίδρυσε ο Λακάν, μέχρι τη διάλυσή της. Στη σχέση της με τον κορυφαίο Γάλλο αναλυτή κομβικό ρόλο διαδραμάτισε και η μητέρα της, Jenny Aubry, σημαίνουσα Γαλλίδα ψυχαναλύτρια και ψυχίατρος, ιδρυτικό μέλος της ÉFP, φίλη του Λακάν και γνωστή στη Γαλλία για το έργο της με τα μικρά παιδιά.

Το πλήθος των γνώσεων που περιέχονται στο βιβλίο για τον Φρόυντ είναι ιδιαιτέρως μεγάλο. Η ανάγνωση του έργου ενδείκνυται ως θέμα εντατικού σεμιναρίου για ειδικούς: τόσο ψυχαναλυτές όσο και θεωρητικούς ή ιστορικούς των (ψυχαναλυτικών) ιδεών. Ωστόσο, δεν είναι ένα στριφνό βιβλίο που απευθύνεται μόνον σε ειδικούς. Η συγγραφική αρετή της Ρουντινεσκό βρίσκεται στον τρόπο που αναπαριστά το φροϋδικό έργο. Η θεωρία, η κλινική, οι προσωπικές στιγμές και η μεγάλη διάρκεια της ιστορίας των εθνικισμών της περιόδου, από τα τέλη του 19ου αιώνα ως την κυριαρχία του εθνικοσοσιαλισμού, αποτελούν διακριτούς και ταυτόχρονα αλληλένδετους κρίκους μίας ενιαίας αφήγησης. Ενώ συντάσσεται με τη λόγια ιστορική προσέγγιση στο έργο του Φρόυντ, το ύφος της δεν είναι ακαδημαϊκό. Τέλος, δίχως να γίνεται σχολαστική τοποθετείται στα περισσότερα από τα θεωρητικά ζητήματα και τις διαμάχες που απασχολούν γόνιμα έως τις μέρες μας τους επιγόνους της φροϋδικής ψυχανάλυσης.4

roudinesco1Ένα χαρακτηριστικό δείγμα του τρόπου εργασίας της Ρουντινεσκό βρίσκει κανείς στην ερμηνεία της για το οιδιπόδειο σύμπλεγμα. Μας υπενθυμίζει καταρχάς ότι η πρώτη γραπτή αναφορά στον όρο γίνεται σε ένα σύντομο κείμενο του 1910 και όχι, όπως εσφαλμένα ο ίδιος ο Φρόυντ ισχυριζόταν, στην Ερμηνεία των Ονείρων (1900). Στην πράξη ο Φρόυντ μετέφραζε κλινικά το μύθο των Λαβδακιδών στην έννοια της πρωταρχικής σκηνής, δηλαδή της συνουσίας των γονέων του μικρού παιδιού, της οποίας είτε είχε υπάρξει πραγματικός μάρτυρας είτε είχε αναπλάσει δια της φαντασίας του. Στον πυρήνα αυτής της μετάφρασης βρισκόταν η δαρβινική εξελικτική υπόθεση, σύμφωνα με την οποία το άτομο αναπαράγει στο βίο του (οντογένεση) τα στάδια ανάπτυξης του είδους του (φυλογένεση). Στην φροϋδική κλίμακα ο μικρός άνθρωπος κατείχε τη θέση του πρωτόγονου και ο μεγάλος του πολιτισμένου.

Με την προέκταση αυτής της ερμηνείας στο πεδίο της ανθρωπολογίας και την μελέτη Τοτέμ και Ταμπού (1913), ο Φρόυντ θέλησε να δώσει στο οιδιπόδειο καθολική ισχύ. Αντλώντας από μία σειρά πηγών της εποχής του, από τη λαμαρκιανή θεωρία της κληρονομικότητας των επίκτητων χαρακτηριστικών και την επανεισαγωγή της από τους Δαρβίνο και Χέκελ, ως τις ανθρωπολογικές μελέτες των Φρέιζερ, Ρόμπερτσον-Σμιθ, Άτκινσον και Βέστερμαρκ, ο Φρόυντ, απέρριπτε όλες τις θεωρίες περί κατωτερότητας των φυλών και κατέληγε σε ένα ρηξικέλευθο συμπέρασμα: η περίφημη πρωτόγονη ορδή δεν υπήρχε, η πρωτόγονη κατάσταση ήταν η εσωτερίκευση στη διάρκεια της ζωής κάθε υποκειμένου (βλέπε οντογένεση) της κοινωνικής ιστορίας (βλέπε φυλογένεση) και, αντίθετα προς ό,τι ισχυρίζονταν οι προγενέστεροι περί της απαγόρευσης της αιμομιξίας, αυτή δεν οφειλόταν στην αποστροφή αλλά στην επιθυμία της! Η απαγόρευση θεμελιωνόταν ως νομοθετούσα κατηγορική προστακτική σύμφωνα με το καντιανό πρότυπο. Έδινε ταυτόχρονα μια απάντηση στην ρουσσωϊκή θεωρία της μετάβασης από τη φυσική στην πολιτισμένη κατάσταση και, τέλος, μία πολιτική θεωρία.

Το σημείο αυτό χρήζει περαιτέρω ανάλυσης δεδομένων των διενέξεων που εξακολουθεί να τροφοδοτεί. Οι ανθρωπολόγοι, ήδη από την εποχή του Φρόυντ, είχαν πάψει να ενδιαφέρονται για την ανασυγκρότηση του μύθου της καταγωγής, γεγονός που συνέβαλε στην εκ μέρους τους αμφισβήτηση. Αυτή οφειλόταν στην παράβλεψη της πολιτικής διάστασης που ήταν παρούσα στη φροϋδική συμβολή: το ζητούμενό της δεν ήταν η ανασύσταση μιας μυθικής καταγωγής του κόσμου, το ζητούμενο ήταν η πολιτική απελευθέρωση, το φόντο του έργου ήταν η (πολιτική) σκηνή του κόσμου. Όπως και με τη φροϋδική ρήση «το πεπρωμένο είναι η ανατομία», το νόημα της οποίας παραμένει σκοτεινό εφόσον παραλείψουμε την πολιτική διάσταση.5 Η Ρουντινεσκό υποστηρίζει πειστικά την ερμηνεία της φωτίζοντας στιγμές από την εποχή των αποικιοκρατών, της Belle Époque του παγκόσμιου καπιταλισμού, εντός της οποίας εγγράφηκε το οιδιπόδειο και του οποίου την εγκυρότητα θα προσπαθήσουν να κατεδαφίσουν τόσο οι εθνικιστικές ιδεολογίες του Πρώτου Παγκοσμίου όσο και ο αταβισμός των ευρωπαϊκών φασισμών και, αργότερα, η θηριωδία του γερμανικού εθνικοσοσιαλισμού.

roudinesco2Όσον αφορά τη θεωρία, η μετάφραση έρχεται σε μια εποχή που έχει να επιδείξει αξιόλογες δημοσιεύσεις στο πεδίο της ανάλυσης λόγου και οι οποίες αντλούν από την ψυχανάλυση. Όσον αφορά την κλινική πράξη, η μελέτη της είναι εξίσου σημαντική, διότι η συγγραφέας παρουσιάζει κριτικά όχι μονάχα τις επιτυχημένες κλινικές στιγμές του Φρόυντ αλλά και τις αποτυχημένες. Το μεταφρασμένο κείμενο ρέει και η μεταφράστρια σε αρκετά σημεία ενημερώνει τις βιβλιογραφικές παραπομπές της Ρουντινεσκό με τις αντίστοιχες ελληνικές μεταφράσεις τους. Πρόκειται για μια φροντισμένη και αξιόπιστη δουλειά η οποία έχει κάποιες ελάχιστες αστοχίες, με σοβαρότερη την παραπομπή, τρεις τουλάχιστον φορές, στην Traumbedeutung αντί του ορθού Traumdeutung (Η ερμηνεία των Ονείρων).

 

1. P. Gay (1985), Freud for Historians, Oxford/New York: Oxford University Press, σ. 212.
2. É. Roudinesco (2007), Ζακ Λακάν: Σχεδίασμα μιας ζωής, ιστορία ενός συστήματος σκέψης, μτφρ. Νίκος Ηλιάδης, Ίνδικτος, 2007.
3. O. Mannoni (1968), Freud par lui me, Paris: Éditions du Seuil. Βλέπε και την ελληνική μετάφραση Ο. Μαννονί (1993), Φρόυντ, μτφρ. Α. Βουδούρη, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, η οποία είναι μάλλον η πρώτη αξιόλογη βιογραφία που παρουσιάζεται στην ελληνική γλώσσα με θέμα τη ζωή και το έργο του ιδρυτή της ψυχανάλυσης.
4. Ο νεωτερισμός στην ιστορική ανασυγκρότηση της Ρουντινεσκό στηρίζεται στην εξής, καθοριστική, μεθοδολογική προϋπόθεση: πρόκειται για την αξιοποίηση του φαινομένου της μεταβίβασης στο πεδίο των ιδεών, όπως την εφάρμοσε πρώτος ο H. F. Ellenberger, γνωστός για την Ιστορία της ψυχοδυναμικής ψυχιατρικής. Η μεθοδολογική τομή του συνίσταται σε ό,τι στις κοινωνικές επιστήμες αποκαλούμε με τον όρο δομοποίηση, δηλαδή, το διαλεκτικό παιχνίδι ανάμεσα σε δομές και δράση (φορείς δράσης). Η ανάπτυξη του επιχειρήματός του δεν μπορεί να γίνει εδώ. Βλέπε ενδεικτικά, τις παραπομπές και τις αναφορές της συγγραφέως σε αυτόν, αλλά και την υφηγεσία της που περιλαμβάνεται στο É. Roudinesco (1994), Généalogies, Paris: Fayard, σ. 64∙ επίσης, αποσπάσματα της μαγνητοφωνημένης συνέντευξής της στους Θ. Τζαβάρα, Δ. Αγραφιώτη, Ν. Σιδέρη, Δ. Πλουμπίδη, Ε. Τζαβάρα∙ (απομαγνητοφώνηση/επιμέλεια Ν. Σιδέρη), «Για την ιστορία της ψυχανάλυσης στη Γαλλία-Μια παλιά συνέντευξη με την Élisabeth Roudinesco», Σύναψις, τχ. 19, Οκτώβριος-Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2010, σ. 38-45.
5. Πρόκειται για παράφραση του ναπολεόντειου ρητού «το πεπρωμένο είναι η πολιτική» (1808). Ο Βοναπάρτης μιλώντας στον Γκαίτε αναφερόταν στον παραμερισμό του σχολαστικισμού και στην χάραξη ενός πολιτικού προγράμματος με σκοπό την πολιτική χειραφέτηση των λαών. Ο Φρόυντ αναφερόταν στην απελευθέρωση των γυναικών του 20ου αιώνα. Η ψυχανάλυση των επιγόνων διερωτάται, δικαίως, πάνω στη θέση του ιδρυτή της με αφορμή τη θεωρία της σεξουαλικότητας και το κομβικής σημασίας (για την τελευταία) θεώρημα του ευνουχισμού. Για μια δημιουργική συζήτηση βλέπε τη θεματική του ακαδημαϊκού έτους 2017-2018, των Φόρουμ του Λακανικού Πεδίου, http://forumathenes.blogspot.gr/ και http://www.champlacanien.gr/el/Thema/Klinikh-Ekpaideysh-Lakanikoy-Pedioy-2017-%E2%80%93-2018-H-diaforikh-klinikh-twn-fylwn/61

* Ο ΧΡΗΣΤΟΣ Ν. ΤΣΑΜΠΡΟΥΝΗΣ είναι υποψήφιος διδάκτορας Κοινωνιολογίας, μεταφραστής.


Απόσπασμα από το βιβλίο

«Επινοώντας ένα νεωτερικό υποκείμενο μοιρασμένο μεταξύ Οιδίποδα και Άμλετ, μεταξύ ενός ασυνειδήτου που το καθορίζει ερήμην του και μιας ένοχης συνείδησης που το παρεμποδίζει στην ελευθερία του, ο Φρόυντ αντιλαμβανόταν το δόγμα του ως ανθρωπολογία της τραγικής νεωτερικότητας, ως "οικογενειακό μυθιστόρημα":… [όσο για την ψυχανάλυση] αυτή ήταν… μια επιστήμη αλλόκοτη, ένας εύθραυστος συνδυασμός που ενώνει την ψυχή και το σώμα, το συναίσθημα και τη λογική, το πολιτικό και το ζωώδες: είμαι ζώον πολιτικόν, έλεγε ο Φρόυντ παραθέτοντας τον Αριστοτέλη» (σελ.117-118).


freud patakis  Ο Σίγκμουντ Φρόυντ στην εποχή του και τη δική μας
 Élisabeth Roudinesco
 Μτφρ. Μήνα Πατεράκη-Γαφέρη
 Εκδόσεις Πατάκη 2017
 Σελίδες 632, τιμή εκδότη €23,90

 

 politeia link

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΗΣ ÉLISABETH ROUDINESCO

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Γεράσιμος Στεφανάτος: «Αναζητώντας μιαν αλήθεια που γιατρεύει»

Γεράσιμος Στεφανάτος: «Αναζητώντας μιαν αλήθεια που γιατρεύει»

Συζήτηση με τον ψυχαναλυτή Γεράσιμο Στεφανάτο*, με αφορμή το πρόσφατο βιβλίο του «Κατασκευές της ψυχανάλυσης, κατασκευή του ψυχαναλυτή» (εκδ. Εστία).

Του Κ.Β. Κατσουλάρη

Δεν χρειάζεται κ...

Πώς να διαβάσω τον Φρόιντ

Πώς να διαβάσω τον Φρόιντ

Του Γιώργου Λαμπράκου

Η απανωτή έκδοση βιβλίων του Φρόιντ και βιβλίων για τον Φρόιντ είναι ένα από τα ευτυχέστερα γεγονότα της εκδοτικής μας παραγωγής. Νέες μεταφράσεις των κλασικών έργων του, νέες βιογραφίες, νέες μελέτες από...

Ψυχανάλυση χωρίς ντιβάνι

Ψυχανάλυση χωρίς ντιβάνι

Η οικογένεια πηγή προσωπικής δυστυχίας ή ο δρόμος για ευσυνείδητους πολίτες;

Της Μαριαλένας Σπυροπούλου *

Ο Ματθ...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

Το ζοφερό «Σπίτι» του Δημήτρη Καραντζά, στη Στέγη (κριτική)

Το ζοφερό «Σπίτι» του Δημήτρη Καραντζά, στη Στέγη (κριτική)

Την ώρα που το ευρύ τηλεοπτικό κοινό παρακολουθεί με ενδιαφέρον κάποιες εξαιρετικές σειρές του Netflix και της HBO, όμως δεν ενοχλείται καθόλου από τα νέα ελληνικά σήριαλ, που σταθερά θέματά τους έχουν «τη βεντέτα, την τιμή της αδερφής και την κατσίκα του γείτονα» -όπως εύγλωττα είπε σε συνέντευξή του-, ο Δημήτρης Κ...

«Ο Πολωνός» του Τζ.Μ. Κουτσί (προδημοσίευση)

«Ο Πολωνός» του Τζ.Μ. Κουτσί (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Τζ.Μ. Κουτσί [J.M. Coetzee] «Ο Πολωνός» (μτφρ. Χριστίνα Σωτηροπούλου), το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 4 Οκτωβρίου από τις εκδόσεις Διόπτρα.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

...

Βίος και Πολιτεία #11: Η Σώτη Τριανταφύλλου, ζωντανά από το «υπόγειο» της Πολιτείας

Βίος και Πολιτεία #11: Η Σώτη Τριανταφύλλου, ζωντανά από το «υπόγειο» της Πολιτείας

Στο 11ο επεισόδιο της σειράς συζητήσεων με ανθρώπους από το χώρο του βιβλίου, με τον Κώστα Κατσουλάρη θα συνομιλήσει η συγγραφέας και ιστορικός Σώτη Τριανταφύλλου, σε μια κουβέντα εφ' όλης της ύλης, από τα παιδικά της χρόνια στην Κυψέλη μέχρι τα νεανικά της χρόνια στη Νέα Υόρκη, τη ζωή της στο Παρίσι, τα ταξίδια της...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Ο μάγος» του Κολμ Τόιμπιν (προδημοσίευση)

«Ο μάγος» του Κολμ Τόιμπιν (προδημοσίευση)

Προδημοσίευσητο από το μυθιστόρημα του Κολμ Τόιμπιν [Colm Tóibín] «Ο μάγος» (μτφρ. Αθηνά Δημητριάδου), το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 9 Οκτωβρίου από τις εκδόσεις Ίκαρος.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Λίμπεκ, 1892

Η ορχήστρα έπαιζε το Πρ...

«Όσα σκέφτεται ο βιβλιοπώλης σου για σένα» του Σον Μπίθελ (προδημοσίευση)

«Όσα σκέφτεται ο βιβλιοπώλης σου για σένα» του Σον Μπίθελ (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο του Σον Μπίθελ [Shaun Bythell] «Όσα σκέφτεται ο βιβλιοπώλης σου για σένα» (μτφρ. Μαριάννα Καλέμη) το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 18 Οκτωβρίου από τις εκδόσεις Key Books.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Τύπος τρία

ΕΙΔΟΣ: PARENTE...

«Το σπίτι με την κόκκινη πόρτα» του Βαγγέλη Μαργιωρή (προδημοσίευση)

«Το σπίτι με την κόκκινη πόρτα» του Βαγγέλη Μαργιωρή (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το αστυνομικό μυθιστόρημα του Βαγγέλη Μαργιωρή «Το σπίτι με την κόκκινη πόρτα», το οποίο κυκλοφορεί στις 25 Σεπτεμβρίου από τις εκδόσεις Μίνωας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

«Ήρωες, μίξερ, μανταλάκια, σερβιέτες…» Μέσα στο ...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Μεσογειακό νουάρ, δικαστικό θρίλερ, whodunnit κι ένα ασήμαντο περιστατικό: 4 δυνατά ευρωπαϊκά αστυνομικά μυθιστορήματα

Μεσογειακό νουάρ, δικαστικό θρίλερ, whodunnit κι ένα ασήμαντο περιστατικό: 4 δυνατά ευρωπαϊκά αστυνομικά μυθιστορήματα

Τέσσερα πρόσφατα αστυνομικά μυθιστορήματα ανανεώνουν τις γνωστές υποκατηγορίες της αστυνομικής λογοτεχνίας. «Η σκοτεινή μούσα» του Άρμιν Έρι, «Ο κώδικας του θησαυρού» της Τζάνις Χάλετ, «Θάνατος ενός ταξιδιώτη» του Ντιντιέ Φασέν και «Η στρατηγική του πεκινουά» του Αλέξις Ραβέλο.

Γράφει η Χίλ...

Τα βιβλία του φθινοπώρου 2023: Τι θα διαβάσουμε τις μέρες που έρχονται

Τα βιβλία του φθινοπώρου 2023: Τι θα διαβάσουμε τις μέρες που έρχονται

Επιλογές από τις προσεχείς εκδόσεις ελληνικής και μεταφρασμένης πεζογραφίας, ποίησης, βιογραφιών, θεάτρου, δοκιμίων, μελετών και γκράφικ νόβελ.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Επιλέξαμε και φέτος όχι την εξαντλητική παρουσίαση των νέων εκδόσεων αλλά την στ...

22 σημαντικοί συγγραφείς που έγραψαν μόνο ένα μυθιστόρημα

22 σημαντικοί συγγραφείς που έγραψαν μόνο ένα μυθιστόρημα

Τι κοινό θα μπορούσε να έχει η Έμιλι Μπροντέ [Emily Brontë] με τον Χουάν Ρούλφο [Juan Rulfo] και τον εικονιζόμενο Άρη Αλεξάνδρου; Και οι τρεις τους, όπως και πολλοί ακόμα σημαντικοί συγγραφείς, έγραψαν και εξέδωσαν ένα μόνο μυθιστόρημα στη διάρκεια της ζωής τους, που ωστόσο αρκούσε για να τους καθιερώσει στο λογοτεχ...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΟΥ ΜΗΝΑ

22 Σεπτεμβρίου 2023 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα βιβλία του φθινοπώρου 2023: Τι θα διαβάσουμε τις μέρες που έρχονται

Επιλογές από τις προσεχείς εκδόσεις ελληνικής και μεταφρασμένης πεζογραφίας, ποίησης, βιογραφιών, θεάτρου, δοκιμίων, μελετών και γκράφικ νόβελ. Επιμέλεια: Κώστας Αγορα

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

ΦΑΚΕΛΟΙ