Φρόυντ, ζώον πολιτικόν

Η ιστορική βιογραφία της Ελιζαμπέτ Ρουντινεσκό για τον Φρόυντ εκδόθηκε στη γαλλική γλώσσα το 2014. Από τον Νοέμβριο του 2017 κυκλοφορεί και στα ελληνικά από τις Εκδόσεις Πατάκη. Για λόγους που έχουν να κάνουν και με τη δική της βιογραφία, το βιβλίο αποτελεί, ίσως, την καλύτερη απάντηση στην ευχή του Peter Gay που ήθελε τους ιστορικούς να επηρεάζονται από τον πλούτο και το βάθος των ψυχαναλυτικών ιδεών.¹

Ο αυτοτελής αυτός τόμος αποτελεί, τρόπον τινά, την κατακλείδα της δίτομης ιστορίας της για τη γαλλική ψυχανάλυση.

Διευθύντρια σπουδών στο Πανεπιστήμιο Paris VII (Dennis Diderot), η συγγραφέας είναι ήδη γνωστή στα ελληνικά γράμματα. Το πιο πρόσφατο, μεταφρασμένο έργο της ήταν, μέχρι τώρα, η ιστορική της βιογραφία με θέμα τη ζωή και το έργο του Ζακ Λακάν.² Ο αυτοτελής αυτός τόμος αποτελεί, τρόπον τινά, την κατακλείδα της δίτομης ιστορίας της για τη γαλλική ψυχανάλυση. Ας σημειωθεί εδώ ότι υπήρξε αναλυόμενη του Οκτάβ Μαννονί, κοινωνικού ανθρωπολόγου, ψυχαναλυτή και συγγραφέα μιας εξαίρετης και συνοπτικής βιογραφίας του Φρόυντ,³ πριν περάσει στη θέση της αναλύτριας. Επίσης, ότι ήταν μέλος της École Freudienne de Paris (ÉFP), της σχολής που ίδρυσε ο Λακάν, μέχρι τη διάλυσή της. Στη σχέση της με τον κορυφαίο Γάλλο αναλυτή κομβικό ρόλο διαδραμάτισε και η μητέρα της, Jenny Aubry, σημαίνουσα Γαλλίδα ψυχαναλύτρια και ψυχίατρος, ιδρυτικό μέλος της ÉFP, φίλη του Λακάν και γνωστή στη Γαλλία για το έργο της με τα μικρά παιδιά.

Το πλήθος των γνώσεων που περιέχονται στο βιβλίο για τον Φρόυντ είναι ιδιαιτέρως μεγάλο. Η ανάγνωση του έργου ενδείκνυται ως θέμα εντατικού σεμιναρίου για ειδικούς: τόσο ψυχαναλυτές όσο και θεωρητικούς ή ιστορικούς των (ψυχαναλυτικών) ιδεών. Ωστόσο, δεν είναι ένα στριφνό βιβλίο που απευθύνεται μόνον σε ειδικούς. Η συγγραφική αρετή της Ρουντινεσκό βρίσκεται στον τρόπο που αναπαριστά το φροϋδικό έργο. Η θεωρία, η κλινική, οι προσωπικές στιγμές και η μεγάλη διάρκεια της ιστορίας των εθνικισμών της περιόδου, από τα τέλη του 19ου αιώνα ως την κυριαρχία του εθνικοσοσιαλισμού, αποτελούν διακριτούς και ταυτόχρονα αλληλένδετους κρίκους μίας ενιαίας αφήγησης. Ενώ συντάσσεται με τη λόγια ιστορική προσέγγιση στο έργο του Φρόυντ, το ύφος της δεν είναι ακαδημαϊκό. Τέλος, δίχως να γίνεται σχολαστική τοποθετείται στα περισσότερα από τα θεωρητικά ζητήματα και τις διαμάχες που απασχολούν γόνιμα έως τις μέρες μας τους επιγόνους της φροϋδικής ψυχανάλυσης.⁴

Ένα χαρακτηριστικό δείγμα του τρόπου εργασίας της Ρουντινεσκό βρίσκει κανείς στην ερμηνεία της για το οιδιπόδειο σύμπλεγμα. Μας υπενθυμίζει καταρχάς ότι η πρώτη γραπτή αναφορά στον όρο γίνεται σε ένα σύντομο κείμενο του 1910 και όχι, όπως εσφαλμένα ο ίδιος ο Φρόυντ ισχυριζόταν, στην Ερμηνεία των Ονείρων (1900). Στην πράξη ο Φρόυντ μετέφραζε κλινικά το μύθο των Λαβδακιδών στην έννοια της πρωταρχικής σκηνής, δηλαδή της συνουσίας των γονέων του μικρού παιδιού, της οποίας είτε είχε υπάρξει πραγματικός μάρτυρας είτε είχε αναπλάσει δια της φαντασίας του. Στον πυρήνα αυτής της μετάφρασης βρισκόταν η δαρβινική εξελικτική υπόθεση, σύμφωνα με την οποία το άτομο αναπαράγει στο βίο του (οντογένεση) τα στάδια ανάπτυξης του είδους του (φυλογένεση). Στην φροϋδική κλίμακα ο μικρός άνθρωπος κατείχε τη θέση του πρωτόγονου και ο μεγάλος του πολιτισμένου.

Με την προέκταση αυτής της ερμηνείας στο πεδίο της ανθρωπολογίας και την μελέτη Τοτέμ και Ταμπού (1913), ο Φρόυντ θέλησε να δώσει στο οιδιπόδειο καθολική ισχύ. Αντλώντας από μία σειρά πηγών της εποχής του, από τη λαμαρκιανή θεωρία της κληρονομικότητας των επίκτητων χαρακτηριστικών και την επανεισαγωγή της από τους Δαρβίνο και Χέκελ, ως τις ανθρωπολογικές μελέτες των Φρέιζερ, Ρόμπερτσον-Σμιθ, Άτκινσον και Βέστερμαρκ, ο Φρόυντ, απέρριπτε όλες τις θεωρίες περί κατωτερότητας των φυλών και κατέληγε σε ένα ρηξικέλευθο συμπέρασμα: η περίφημη πρωτόγονη ορδή δεν υπήρχε, η πρωτόγονη κατάσταση ήταν η εσωτερίκευση στη διάρκεια της ζωής κάθε υποκειμένου (βλέπε οντογένεση) της κοινωνικής ιστορίας (βλέπε φυλογένεση) και, αντίθετα προς ό,τι ισχυρίζονταν οι προγενέστεροι περί της απαγόρευσης της αιμομιξίας, αυτή δεν οφειλόταν στην αποστροφή αλλά στην επιθυμία της! Η απαγόρευση θεμελιωνόταν ως νομοθετούσα κατηγορική προστακτική σύμφωνα με το καντιανό πρότυπο. Έδινε ταυτόχρονα μια απάντηση στην ρουσσωϊκή θεωρία της μετάβασης από τη φυσική στην πολιτισμένη κατάσταση και, τέλος, μία πολιτική θεωρία.

Το σημείο αυτό χρήζει περαιτέρω ανάλυσης δεδομένων των διενέξεων που εξακολουθεί να τροφοδοτεί. Οι ανθρωπολόγοι, ήδη από την εποχή του Φρόυντ, είχαν πάψει να ενδιαφέρονται για την ανασυγκρότηση του μύθου της καταγωγής, γεγονός που συνέβαλε στην εκ μέρους τους αμφισβήτηση. Αυτή οφειλόταν στην παράβλεψη της πολιτικής διάστασης που ήταν παρούσα στη φροϋδική συμβολή: το ζητούμενό της δεν ήταν η ανασύσταση μιας μυθικής καταγωγής του κόσμου, το ζητούμενο ήταν η πολιτική απελευθέρωση, το φόντο του έργου ήταν η (πολιτική) σκηνή του κόσμου. Όπως και με τη φροϋδική ρήση «το πεπρωμένο είναι η ανατομία», το νόημα της οποίας παραμένει σκοτεινό εφόσον παραλείψουμε την πολιτική διάσταση.⁵ Η Ρουντινεσκό υποστηρίζει πειστικά την ερμηνεία της φωτίζοντας στιγμές από την εποχή των αποικιοκρατών, της Belle Époque του παγκόσμιου καπιταλισμού, εντός της οποίας εγγράφηκε το οιδιπόδειο και του οποίου την εγκυρότητα θα προσπαθήσουν να κατεδαφίσουν τόσο οι εθνικιστικές ιδεολογίες του Πρώτου Παγκοσμίου όσο και ο αταβισμός των ευρωπαϊκών φασισμών και, αργότερα, η θηριωδία του γερμανικού εθνικοσοσιαλισμού.

Όσον αφορά τη θεωρία, η μετάφραση έρχεται σε μια εποχή που έχει να επιδείξει αξιόλογες δημοσιεύσεις στο πεδίο της ανάλυσης λόγου και οι οποίες αντλούν από την ψυχανάλυση. Όσον αφορά την κλινική πράξη, η μελέτη της είναι εξίσου σημαντική, διότι η συγγραφέας παρουσιάζει κριτικά όχι μονάχα τις επιτυχημένες κλινικές στιγμές του Φρόυντ αλλά και τις αποτυχημένες. Το μεταφρασμένο κείμενο ρέει και η μεταφράστρια σε αρκετά σημεία ενημερώνει τις βιβλιογραφικές παραπομπές της Ρουντινεσκό με τις αντίστοιχες ελληνικές μεταφράσεις τους. Πρόκειται για μια φροντισμένη και αξιόπιστη δουλειά η οποία έχει κάποιες ελάχιστες αστοχίες, με σοβαρότερη την παραπομπή, τρεις τουλάχιστον φορές, στην Traumbedeutung αντί του ορθού Traumdeutung (Η ερμηνεία των Ονείρων).

1. P. Gay (1985), Freud for Historians, Oxford/New York: Oxford University Press, σ. 212.
2. É. Roudinesco (2007), Ζακ Λακάν: Σχεδίασμα μιας ζωής, ιστορία ενός συστήματος σκέψης, μτφρ. Νίκος Ηλιάδης, Ίνδικτος, 2007.
3. O. Mannoni (1968), Freud par lui même, Paris: Éditions du Seuil. Βλέπε και την ελληνική μετάφραση Ο. Μαννονί (1993), Φρόυντ, μτφρ. Α. Βουδούρη, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, η οποία είναι μάλλον η πρώτη αξιόλογη βιογραφία που παρουσιάζεται στην ελληνική γλώσσα με θέμα τη ζωή και το έργο του ιδρυτή της ψυχανάλυσης.
4. Ο νεωτερισμός στην ιστορική ανασυγκρότηση της Ρουντινεσκό στηρίζεται στην εξής, καθοριστική, μεθοδολογική προϋπόθεση: πρόκειται για την αξιοποίηση του φαινομένου της μεταβίβασης στο πεδίο των ιδεών, όπως την εφάρμοσε πρώτος ο H. F. Ellenberger, γνωστός για την Ιστορία της ψυχοδυναμικής ψυχιατρικής. Η μεθοδολογική τομή του συνίσταται σε ό,τι στις κοινωνικές επιστήμες αποκαλούμε με τον όρο δομοποίηση, δηλαδή, το διαλεκτικό παιχνίδι ανάμεσα σε δομές και δράση (φορείς δράσης). Η ανάπτυξη του επιχειρήματός του δεν μπορεί να γίνει εδώ. Βλέπε ενδεικτικά, τις παραπομπές και τις αναφορές της συγγραφέως σε αυτόν, αλλά και την υφηγεσία της που περιλαμβάνεται στο É. Roudinesco (1994), Généalogies, Paris: Fayard, σ. 64∙ επίσης, αποσπάσματα της μαγνητοφωνημένης συνέντευξής της στους Θ. Τζαβάρα, Δ. Αγραφιώτη, Ν. Σιδέρη, Δ. Πλουμπίδη, Ε. Τζαβάρα∙ (απομαγνητοφώνηση/επιμέλεια Ν. Σιδέρη), «Για την ιστορία της ψυχανάλυσης στη Γαλλία-Μια παλιά συνέντευξη με την Élisabeth Roudinesco», Σύναψις, τχ. 19, Οκτώβριος-Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2010, σ. 38-45.
5. Πρόκειται για παράφραση του ναπολεόντειου ρητού «το πεπρωμένο είναι η πολιτική» (1808). Ο Βοναπάρτης μιλώντας στον Γκαίτε αναφερόταν στον παραμερισμό του σχολαστικισμού και στην χάραξη ενός πολιτικού προγράμματος με σκοπό την πολιτική χειραφέτηση των λαών. Ο Φρόυντ αναφερόταν στην απελευθέρωση των γυναικών του 20ου αιώνα. Η ψυχανάλυση των επιγόνων διερωτάται, δικαίως, πάνω στη θέση του ιδρυτή της με αφορμή τη θεωρία της σεξουαλικότητας και το κομβικής σημασίας (για την τελευταία) θεώρημα του ευνουχισμού. Για μια δημιουργική συζήτηση βλέπε τη θεματική του ακαδημαϊκού έτους 2017-2018, των Φόρουμ του Λακανικού Πεδίου, http://forumathenes.blogspot.gr/ και http://www.champlacanien.gr/el/Thema/Klinikh-Ekpaideysh-Lakanikoy-Pedioy-2017-%E2%80%93-2018-H-diaforikh-klinikh-twn-fylwn/61

* Ο ΧΡΗΣΤΟΣ Ν. ΤΣΑΜΠΡΟΥΝΗΣ είναι υποψήφιος διδάκτορας Κοινωνιολογίας, μεταφραστής.

Απόσπασμα από το βιβλίο

«Επινοώντας ένα νεωτερικό υποκείμενο μοιρασμένο μεταξύ Οιδίποδα και Άμλετ, μεταξύ ενός ασυνειδήτου που το καθορίζει ερήμην του και μιας ένοχης συνείδησης που το παρεμποδίζει στην ελευθερία του, ο Φρόυντ αντιλαμβανόταν το δόγμα του ως ανθρωπολογία της τραγικής νεωτερικότητας, ως "οικογενειακό μυθιστόρημα":… [όσο για την ψυχανάλυση] αυτή ήταν… μια επιστήμη αλλόκοτη, ένας εύθραυστος συνδυασμός που ενώνει την ψυχή και το σώμα, το συναίσθημα και τη λογική, το πολιτικό και το ζωώδες: είμαι ζώον πολιτικόν, έλεγε ο Φρόυντ παραθέτοντας τον Αριστοτέλη» (σελ.117-118).

 Ο Σίγκμουντ Φρόυντ στην εποχή του και τη δική μας
 Élisabeth Roudinesco
 Μτφρ. Μήνα Πατεράκη-Γαφέρη
 Εκδόσεις Πατάκη 2017
 Σελίδες 632, τιμή εκδότη €23,90

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΗΣ ÉLISABETH ROUDINESCO