Κορνήλιος Καστοριάδης & Γκυ Ντεμπόρ: Υπόγειες διαδρομές

Οι βίοι των ανθρώπων που άλλαξαν τον κόσμο, ή έστω τους τρόπους με τους οποίους σκεφτόμαστε τον κόσμο και πράττουμε μέσα στον κόσμο, συμβαίνει ενίοτε να συνδέονται μέσα από υπόγειες διαδρομές χαμένες στο ορυχείο του χρόνου. Η συστηματική ανάγνωση βιογραφιών δημιουργών που συναντήθηκαν στο διάβα της ζωής (της βιογραφίας του James Joyce από τον Richard Ellmann σε συνδυασμό με εκείνη του Samuel Beckett από τον James Knowlson, φέρ᾽ ειπείν) φανερώνει πολλά για το πώς διαμορφώνεται η ιστορία της λογοτεχνίας παράλληλα με την ιστορία των ιδεών σε ένα ορισμένο χρονικό πλαίσιο. Αλλά και μια πιο τολμηρή ανάγνωση, ας πούμε βιογραφιών που απέχουν πολύ χρονικά ή καταπιάνονται με εντελώς διαφορετικές προσωπικότητες, φανερώνει επίσης πολλά για το πώς, μέσα από την ίδια την καθημερινή ζωή, διαμορφώνονται θεωρίες και συστήματα σκέψης που φωτίζουν τόσο το μακρινό τότε όσο και το παλλόμενο νυν.

Για τον Καστοριάδη είναι η πρώτη βιογραφία. Και μάλλον η οριστική, για πολλά χρόνια τουλάχιστον. Του Debord έχουν προηγηθεί καμιά δεκαριά, οι περισσότερες πολυσέλιδες, και είναι σχεδόν σίγουρο ότι θα ακολουθήσουν κι άλλες.

Διάβασα απανωτά δύο βιογραφίες ανθρώπων που έχουν επηρεάσει πολύ —και μόλις στις μέρες μας αρχίζει να μελετάται μεθοδικά ο βαθμός της επίδρασης που άσκησαν— την επικράτεια των ιδεών, αλλά και τους τρόπους δράσης μέσα από τις ιδέες, στο δεύτερο μισό του 20ού και στις αρχές του 21ου αιώνα: αυτήν του Κορνήλιου Καστοριάδη (Κωνσταντινούπολη, 11 Μαρτίου 1922 – Παρίσι, 26 Δεκεμβρίου 1997) από τον Francois Dosse, με τίτλο Καστοριάδης — Μια ζωή (μτφρ. Ανδρέας Παππάς, εκδ. Πόλις), και αυτήν του Guy Debord (Παρίσι, 28 Δεκεμβρίου 1931 – Champot, 30 Νοεμβρίου, 1994) από τον Jean-Marie Apostolidès, με τίτλο Debord — Le naufrageur (εκδ. Flammarion). Για τον Καστοριάδη είναι η πρώτη βιογραφία. Και μάλλον η οριστική, για πολλά χρόνια τουλάχιστον. Του Debord έχουν προηγηθεί καμιά δεκαριά, οι περισσότερες πολυσέλιδες, και είναι σχεδόν σίγουρο ότι θα ακολουθήσουν κι άλλες. Ήδη πρόκειται για μια ενδιαφέρουσα κατάσταση.

Τόσο ο Καστοριάδης όσο και ο Debord προτίμησαν να συνδέσουν τη ζωή και το έργο τους με μια πείσμονα διάθεση να πράξουν και να σκεφτούν αυτόνομα, να αμφισβητήσουν έντονα και επίμονα τις κυρίαρχες ιδέες της εποχής τους, να επινοήσουν πρωτότυπες θεωρίες που τις βάσισαν σε στιγμές του βίου τους μάλλον και όχι τόσο σε πανεπιστημιακές σπουδές, καθώς και να δράσουν μέσα σε συλλογικότητες, να ιδρύσουν (αλλά και να διαλύσουν συλλογικότητες), και να υπάρξουν πάντα εντός της κοινωνίας αλλάζοντας, όσο κατάφεραν, την δεδομένη κοινωνία.

Ο Dosse δεν αφήνει φάση και στιγμή του Καστοριάδη δίχως να την εξετάσει, να την αναλύσει, και να μας την ιστορήσει με γλώσσα που γίνεται ευπρόσδεκτα γλαφυρή, όταν πρόκειται για τον βίο, και τεκμηριωμένα επιστημονική, όταν πρόκειται για το έργο. Μια σπουδαία, και γι᾽ αυτό τόλμησα να τη θεωρήσω οριστική, βιογραφία.

Ο Francois Dosse (1950) μας εξοικειώνει, χρονολογικά, με τα γεγονότα που διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο στη ζωή του Καστοριάδη και, παραλλήλως, εκθέτει με εμβρίθεια και ακρίβεια την εξέλιξη της σκέψης του συγγραφέα της Φαντασιακής Θέσμισης της Κοινωνίας. Μαθαίνουμε πώς ο Καστοριάδης μυείται στη φιλοσοφία, αλλά και στη μουσική, από εκπληκτικά μικρή ηλικία. «Έγινα δούλος της φιλοσοφίας από την πρώτη στιγμή που ήρθα σε επαφή μαζί της, όταν ήμουν δεκατριών ετών», θα γράψει ο ίδιος. Ο Dosse καταγράφει: «Μια μέρα του Νοεμβρίου του 1944, λίγο μετά την απελευθέρωση, ο εικοσιοδυάχρονος Καστοριάδης γύριζε στο σπίτι του με τα πόδια, έχοντας περάσει τη βραδιά σε φίλους του, στο Κολωνάκι. Ξαφνικά, στη γωνία ενός έρημου δρόμου, ακούει να παίζουν στο πιάνο μια εμπρομπτύ του Σούμπερτ. Μένει ακίνητο, άφωνος, στη μέση του δρόμου. Κάποιος βγαίνει στο μπαλκόνι και τον ρωτάει αν του αρέσει η μουσική. "Είναι η ζωή μου όλη", απαντά ο νεαρός Κορνήλιος. Ο άγνωστος τον καλεί να ανέβει [...] βρίσκεται έτσι στη μέση ενός δωματίου όπου δεσπόζει ένα πιάνο με ουρά, όπου παίζει μια υπέροχη γυναίκα. Με τη μουσική του Σοπέν και του Σούμπερτ να τον "νανουρίζουν", θα μείνει στο άγνωστο σπίτι μέχρι τα ξημερώματα».

Μαθαίνουμε, από τον Dosse, ότι ο Καστοριάδης είχε έντονη ερωτική ζωή, βασισμένη στον αυτοκαθορισμό, τον αλληλοσεβασμό, την αυτονομία, το πάθος, τη μουσική. Η Rilka Walter, η Νέλλη Ανδρικοπούλου, η Μιμίκα Κρανάκη, η Catherine May, η Kenizé Mourad, η Piera Aulagnier, η Ζωή Χριστοφίδη, όλες δυναμικές και έντονες προσωπικότητες υπήρξαν γυναίκες του Καστοριάδη. Μαθαίνουμε ότι οι φιλίες του ήσαν εξίσου έντονες, πλούσιες σε ανταλλαγή και εκπόνηση ιδεών, παθιασμένες, ακόμα και συγκρουσιακές. Σημαντικές προσωπικότητες όπως ο Κλοντ Λεφόρ, ο Ζαν-Φρανσουά Λυοτάρ, ο Εντγκάρ Μορέν, συνδέθηκαν και με τη ζωή και με το έργο του Καστοριάδη. Μαθαίνουμε τα ποικίλα ψευδώνυμά του (Πιερ Σωλιέ, Πολ Καρντάν, Ζαν Ντελβώ) την εποχή της ίδρυσης και της δραστηριότητας της περιλάλητης ομάδας Socialisme ou Barbarie (1949-1967). Μαθαίνουμε ότι το 1983, στη διάρκεια μιας τηλεοπτικής εκπομπής «Le passage de témoin» έγινε λόγος δύο φορές για έναν «επικίνδυνο γκάνγκστερ ονόματι Καστοριάδης»! Γεγονός που υποχρέωσε τον φιλόσοφο να απαιτήσει λήψη απαραίτητων μέτρων ώστε να πάψει αυτή η προσβολή στο οικογενειακό του όνομα. Μαθαίνουμε με πόσο πάθος, και με την επιστράτευση πόσων γνώσεων, άσκησε κριτική στην ΕΣΣΔ, εν συνεχεία στον τροτσκισμό, κατόπιν στον ίδιο τον Καρλ Μαρξ, αλλά και στον Ζακ Λακάν, όταν πια καταπιάστηκε συστηματικά με την ψυχανάλυση. Ο Dosse δεν αφήνει φάση και στιγμή του Καστοριάδη δίχως να την εξετάσει, να την αναλύσει, και να μας την ιστορήσει με γλώσσα που γίνεται ευπρόσδεκτα γλαφυρή, όταν πρόκειται για τον βίο, και τεκμηριωμένα επιστημονική, όταν πρόκειται για το έργο. Μια σπουδαία, και γι᾽ αυτό τόλμησα να τη θεωρήσω οριστική, βιογραφία.

Ο Jean-Marie Apostolidès (1943) δεν έχει φεισθεί μόχθου, μελέτης, και έρευνας προκειμένου να εκπονήσει τη βιογραφία του Debord. Ιστορεί και αυτός πλήθος γεγονότων, ακολουθεί την πορεία του Γάλλου στοχαστή και επαναστάστη από τα παιδικά του χρόνια στην ίδρυση της Λεττριστικής και, εν συνεχεία, της Καταστασιακής Διεθνούς, μιλάει για πολλές, και μάλλον άγνωστες έως σήμερα, φάσεις και στιγμές αυτής της πορείας, βασιζόμενος σε ντοκουμέντα που είτε έχουν έρθει στο φως μέσα από τις εκδόσεις που επιμελείται η χήρα του Debord, η Alice Becker-Ho, όπως η οκτάτομη πλούσια αλληλογραφία του, είτε φυλάσσονται σε ιδρύματα (στην Bibliothèque nationale de France και στην Beinecke Library του Πανεπιστημίου Γέιλ). Έχοντας πρόσβαση σε ένα, πραγματικά αχανές, υλικό, ο Apostolidès επιχειρεί να πει τα πάντα για τον Debord, και λέει όντως πολλά, αλλά αποτυγχάνει παταγωδώς, σε αντίθεση με τον Dosse, όπως αποτολμά να σχολιάσει και να ερμηνεύσει τα γεγονότα και τις θεωρίες που εκπονήθηκαν βασιζόμενες στα εν λόγω γεγονότα. Είναι αληθινά καταγέλαστος ο τρόπος με τον οποίο επιχειρεί να παρουσιάσει τον αβρότατο, παιγνιώδη, εξόχως καλλιεργημένο, και σε αδιανόητο βαθμό δημοκρατικό και εχθρό κάθε ιεραρχίας Debord σαν μια παρωδία του Νέρωνα, του Καλιγούλα, και του Στάλιν! Έλεος, όπως λέμε και στα social media! Όπως και να ᾽χει, παραμένει μεγάλη, και πολύτιμη, αρετή του πονήματος του Apostolidès η παροχή πολλών πληροφοριών για τις δραστηριότητες του Debord, και ιδίως, για τους παροικούντες την Ιερουσαλήμ, πολλών αποσπασμάτων από επιστολές που αντάλλαξε ο Debord με τον στενό φίλο του ανάμεσα στα 1970 και 1980, τον Gianfranco Sanguinetti (1948), Ιταλό καταστασιακό και συγγραφέα της περίφημης Véridique Rapport sur les dernières chances de sauver le capitalisme en Italie που προκάλεσε το τρομερό Σκάνδαλο Censor στην Ιταλία το 1975.

O Debord επέμενε ότι ο Καστοριάδης γράφει κείμενα που του προκαλούν ομηρικά γέλια, ο δε Καστοριάδης, παρεμφερώς, γράφει ότι ο Debord δεν είναι παρά ένας «μικροαπατεώνας και διαστρεβλωτής.

Διαβάζοντας τις δύο αυτές βιογραφίες, μαθαίνουμε, πέραν όλων των άλλων, και κάτι που επί χρόνια είχε μείνει στη σκιά: ο Καστοριάδης και ο Debord είχαν συναντηθεί και είχαν συζητήσει, ο Debord είχε υπάρξει μέλος της ομάδας Socialisme ou Barbarie για ένα μικρό, αλλά λίαν γόνιμο, χρονικό διάστημα, και, δυστυχώς από πολλές απόψεις, οι σχέσεις των δύο αυτών δυναμικών προσωπικοτήτων σημαδεύτηκαν από αμοιβαία αντιπάθεια και περιφρόνηση: ο Debord επέμενε ότι ο Καστοριάδης γράφει κείμενα που του προκαλούν ομηρικά γέλια, ο δε Καστοριάδης, παρεμφερώς, γράφει ότι ο Debord δεν είναι παρά ένας «μικροαπατεώνας και διαστρεβλωτής που έχει λεηλατήσει τις ιδέες του Socialisme ou Barbarie […] η σκέψη και μόνον ότι θα μπορούσα να φλερτάρω με τους καταστασιακούς μού προκαλεί γέλια». Εμείς, και η ιστορία των ιδεών, οφείλουμε πολλά, πάρα πολλά, και στους δύο. 

* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ-ΙΚΑΡΟΣ ΜΠΑΜΠΑΣΑΚΗΣ είναι συγγραφέας και μεταφραστής.
Τελευταίο του βιβλίο, η συλλογή αφηγημάτων «Συλλαλητήρια στο δωμάτιό μου» (εκδ. Gutenberg).

Καστοριάδης: Μια ζωή
François Dosse
Μτφρ. Ανδρέας Παππάς
Πόλις 2015
Σελ. 624, τιμή εκδότη €22,00

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΚΟΡΝΗΛΙΟΥ ΚΑΣΤΟΡΙΑΔΗ