Για το βιβλίο του Πολ Όστερ [Paul Auster] «Φλεγόμενο αγόρι» (μτφρ. Ιωάννα Ηλιάδη, εκδ. Μεταίχμιο). Κεντρική εικόνα: Ο Στίβεν Κρέιν [Stephen Crane] όπως φωτογραφήθηκε το 1897 (© Britannica).
Γράφει ο Μιχάλης Πιτένης
Κάπου δυόμισι χρόνια (Οκτώβριος 2017 – Φεβρουάριος 2020) χρειάστηκε ο Αμερικανός συγγραφέας Πολ Όστερ για να ολοκληρώσει ένα από τα σημαντικότερα, ίσως, έργα του, το Φλεγόμενο αγόρι (μτφρ. Ιωάννα Ηλιάδη, εκδ. Μεταίχμιο) πετυχαίνοντας μέσα στις 1.176 σελίδες του, στην ελληνική του έκδοση, να ανασυνθέσει με μεγάλη μαεστρία αλλά και έξοχη συγγραφική δεινότητα το έργο και τη ζωή του ομότεχνου συμπατριώτη του Στίβεν Κρέιν (1871 – 1900), ο οποίος
«γεννημένος την ημέρα των νεκρών και νεκρός πέντε μήνες πριν από τα εικοστά ένατα γενέθλιά του, […] έζησε πέντε μήνες και πέντε μέρες από τον εικοστό αιώνα, πέθανε από φυματίωση προτού του δοθεί η ευκαιρία να οδηγήσει αυτοκίνητο ή να δει αεροπλάνο, να παρακολουθήσει μια ταινία να προβάλλεται στη μεγάλη οθόνη ή να ακούσει ραδιόφωνο, μια φιγούρα από έναν κόσμο ξεπερασμένο, ένας άντρας ο οποίος δεν αξιώθηκε το μέλλον που περίμενε τους συνομηλίκους του».
Ωστόσο, το έργο του Κρέιν, μακριά από την παράδοση αυτών που είχαν προηγηθεί, ήταν τόσο ριζοσπαστικό για την εποχή του, ώστε να θεωρείται πλέον ο πρώτος Αμερικανός μοντερνιστής, ο άνθρωπος στον οποίο κατά κύριο λόγο οφείλουμε την αλλαγή στη θέαση του κόσμου μέσα από το πρίσμα του γραπτού λόγου. (σελ. 11-12)
Γνωστός από τα 24 του
Ο Κρέιν αναδείχτηκε και έγινε γνωστός ως συγγραφέας αποκτώντας διεθνή φήμη όταν ήταν μόλις 24 ετών λόγω του μυθιστορήματός του Το κόκκινο σήμα του θάρρους (μτφρ. Νίκος Παναγιωτόπουλος, εκδ. Μεταίχμιο) που εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1895 και θεωρείται ως ένα από τα κλασικά έργα της αμερικανικής λογοτεχνίας, το οποίο εκτυλίσσεται στη διάρκεια του Αμερικανικού Εμφυλίου. Ανάμεσα στα έργα του υπάρχει και ένα μυθιστόρημα με ελληνικό ενδιαφέρον με τίτλο Στην πρώτη γραμμή (μτφρ. Ηλίας Μαγκλίνης, εκδ. Μεταίχμιο), το οποίο συνέθεσε εμπνεόμενος από την εμπειρία του στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια του ατυχή για τη χώρα μας πολέμου του 1897 εναντίον της Τουρκίας, τον οποίο παρακολούθησε και τον κατέγραψε ως πολεμικός ανταποκριτής.
Χτυπημένος από τη φυματίωση έζησε μόλις 29 χρόνια, αλλά παρόλα αυτά, και όπως μας αφηγείται ο Όστερ, η ζωή του υπήρξε γεμάτη, με περιπέτειες, ευχάριστες και δυσάρεστες...
Χτυπημένος από τη φυματίωση έζησε μόλις 29 χρόνια, αλλά παρόλα αυτά, και όπως μας αφηγείται ο Όστερ, η ζωή του υπήρξε γεμάτη, με περιπέτειες, ευχάριστες και δυσάρεστες, με παράλογα ρίσκα που κόντεψαν να τον οδηγήσουν στον θάνατο πριν από την αρρώστια, –γλίτωσε από ένα ναυάγιο και από τις σφαίρες σε πεδία μαχών–, με αλόγιστες σπατάλες αλλά και με ακραία ένδεια.
Ήταν κανένας και ύστερα έγινε κάποιος
Ένας άνθρωπος που όπως σημειώνει ο Όστερ:
«Δεν ήταν κανένας και ύστερα ήταν κάποιος. Τον λάτρεψαν πολλοί, τον μίσησαν πολλοί, κι ύστερα εξαφανίστηκε. Τον ξέχασαν. Τον θυμήθηκαν. Τον ξέχασαν ξανά. Τον θυμήθηκαν ξανά, και τώρα, καθώς γράφω τις τελευταίες προτάσεις αυτού του βιβλίου τις πρώτες μέρες του 2020, τα βιβλία του λησμονιούνται και πάλι. Οι καιροί είναι σκοτεινοί στην Αμερική, οι καιροί είναι σκοτεινοί παντού, και καθώς συμβαίνουν τόσο πολλά που διαβρώνουν τις βεβαιότητές μας σχετικά με το ποιοι είμαστε και προς τα πού πηγαίνουμε, ίσως έχει έρθει η στιγμή να ξεθάψουμε αυτό το φλεγόμενο αγόρι και να αρχίσουμε να το θυμόμαστε πάλι. Η πρόζα του εξακολουθεί να πετάει σπίθες, η ματιά είναι ακόμη κοφτερή, το έργο του αιχμηρό…» (σελ. 1146)
Για να συνθέσει ο Πολ Όστερ αυτή τη βιογραφία που εξελίσσεται και ξεδιπλώνεται ως ένα ποιοτικό και πολύ ενδιαφέρον μυθιστόρημα που κερδίζει τον αναγνώστη από την αρχή μέχρι το τέλος, παρά τον μεγάλο του όγκο, βασίστηκε, όπως αναφέρει ο ίδιος, και σε έργα άλλων, σε δημοσιευμένες μελέτες και βιογραφίες, και γενικά ερεύνησε και αξιοποίησε όλα τα διαθέσιμα αρχεία και όλα τα σωζόμενα στοιχεία που σχετίζονταν άμεσα ή έμμεσα με το έργο και τη ζωή του Κρέιν. Μελέτησε επισταμένα όλα τα έργα του, διηγήματα, ποιήματα, νουβέλες και μυθιστορήματα.
Αποτέλεσμα της μελέτης αυτής η αναλυτική παρουσίαση στο μισό, περίπου, μέρος του βιβλίου του όλων των έργων του Κρέιν, με δική του κριτική αξιολόγηση και ανάλυση, αλλά και η παράθεση των κριτικών και των σχολίων που δημοσιεύτηκαν σε εφημερίδες και περιοδικά την εποχή που κυκλοφόρησαν, όπως και των επιστολών που είχαν στείλει προς τον ίδιο το συγγραφέα φίλοι και ομότεχνοι του, αποτιμώντας τις διάφορες δημιουργίες του.
O Πολ Όστερ μέσα σε 1.176 σελίδες καταφέρνει να αναπλάσει τη ζωή και το έργο του Στίβεν Κρέιν. |
Χρήσιμες πληροφορίες
Παραθέτει δημοσιευμένα σε εφημερίδες κείμενα του δημοσιογράφου και πολεμικού ανταποκριτή Κρέιν με τον ανάλογο σχολιασμό, δίνοντάς μας χρήσιμες πληροφορίες και γι’ αυτό το σημαντικό κομμάτι της συγγραφικής του δράσης.
Υπάρχουν ακόμα επιστολές κάποιες του ίδιου του Κρέιν, των δικών του ανθρώπων, συγγενών, στενών φίλων και συνεργατών, όπως και πολέμιων του, πολλές απ’ τις οποίες αναφέρονται στα προβλήματα που τον ταλαιπωρούσαν, τις αγωνίες που αφορούσαν τη δύσκολη κάποιες φορές καθημερινότητα του, αλλά και τα όνειρα και τα σχέδια που έκανε για το μέλλον του.
Ο Όστερ μπόρεσε να μας συστήσει με τον καλύτερο και πληρέστερο τρόπο έναν συγγραφέα που όσο νωρίς ξεχώρισε άλλο τόσο νωρίς έφυγε, αφήνοντας όμως το έντονο αποτύπωμά του στη λογοτεχνία.
Έτσι, ο Όστερ μπόρεσε να μας συστήσει με τον καλύτερο και πληρέστερο τρόπο έναν συγγραφέα που όσο νωρίς ξεχώρισε άλλο τόσο νωρίς έφυγε, αφήνοντας όμως το έντονο αποτύπωμά του στη λογοτεχνία.
«Ποιητή των ακραίων συνθηκών» τον χαρακτηρίζει ο Όστερ και συνεχίζει λέγοντας πως «ο Κρέιν ήταν επίσης και ένας αφοσιωμένος σπουδαστής των τεσσάρων κλασικών στοιχείων, και η αρχέγονη, ίσως ακόμα και πρωτόγονη, δύναμη των καλύτερων έργων του πηγάζει από την εναρμόνιση του με τη φυσική τάξη (και το χάος) των πραγμάτων. Δεν επινοεί, παρατηρεί, και στο ένα απόσπασμα μετά το άλλο στα διηγήματα, τα μυθιστορήματα και τα δημοσιογραφικά του κείμενα βλέπουμε τα φυσικά στοιχεία όπως ελάχιστοι άλλοι συγγραφείς κατάφεραν να τα παρουσιάσουν.
»Ας σκεφτούμε τη γη, για παράδειγμα, και ξάφνου θα αναδυθούν μπροστά μας τα τοπία που περιγράφονται στο Κόκκινο σήμα του θάρρους, η έρημος του νοτιοδυτικού Τέξας όπου διαδραματίζεται το Ένας άντρας και κάποιοι άλλοι, τα χωράφια με τα μαραζωμένα σιτηρά στον Πικρό αγώνα της Νεμπράσκα για επιβίωση. Ας φέρουμε στον νου μας τον αέρα, κι αίφνης βλέπουμε τις πολυποίκιλες περιγραφές του φωτός, των σύννεφων, του ανέμου, του χιονιού και της βροχής, τις μπόρες στο Μπλε ξενοδοχείο και στους Άντρες μες στην καταιγίδα, την αχτίδα του ήλιου πάνω στα αστραφτερά τουφέκια στο Ένα επεισόδιο του πολέμου και τις λεπτές εκφάνσεις του ανεπαίσθητου φωτεινού φαινομένου που αντιλαμβάνεται φευγαλέα ο ανταποκριτής καθώς κωπηλατεί μες στο σκοτάδι στη Βάρκα στο πέλαγος: “Προς τα νότια φαίνεται πως κάποιος είχε ανάψει μια φωτιά για σινιάλο πάνω στην αμμουδιά. Ήταν πολύ χαμηλή και βρισκόταν πολύ μακριά για να είναι ορατή, αλλά έριχνε πάνω στα βράχια πίσω της μια τρεμάμενη ρόδινη αντανάκλαση, και αυτό διακρινόταν από τη βάρκα”.
»Ας σκεφτούμε τη φωτιά, και θα δούμε την πυρκαγιά στην εργατική πολυκατοικία η οποία περιγράφεται στο νεοϋορκέζικο χρονογράφημα που έγραψε ο Κρέιν το 1894 για λογαριασμό του Έντουαρντ Μάρσαλ, τη φωτιά από την έκρηξη των χημικών που κατέκαψε το πρόσωπο ενός ανθρώπου στη νουβέλα Το τέρας και τη φωτιά που είδε σ’ ένα όνειρο προς το τέλος της ζωής του και τη μετουσίωσε στο διήγημα «Χειροδέσμιος», μια ιστορία που μιλάει για μια πυρκαγιά η οποία ξεσπάει σε ένα θέατρο, ενώ ένας άντρας είναι παγιδευμένος πάνω στη σκηνή. Ακραίες καταστάσεις. Ανθρώπινες καταστάσεις ενσωματωμένες στο ευρύτερο σκηνικό ενός συγκεκριμένου φυσικού περιβάλλοντος, κι επειδή ο Κρέιν ήταν ευλογημένος με ένα σπάνιο ταλέντο στη μετουσίωση των παρατηρήσεών του σε λέξεις, προσέδιδε μια αίσθηση απτού σε αυτά που αλλιώς θα ήταν μόνο αφηρημένες έννοιες, προσφέροντας ένα έδαφος για να σταθεί πάνω του ο αναγνώστης και να εισέλθει σε εκείνες τις ακραίες καταστάσεις σαν να είναι βιωμένες εμπειρίες». (σελ. 740- 742)
Αγάπη και θαυμασμός
Το Φλεγόμενο αγόρι του Πολ Όστερ είναι σίγουρα ένα έργο αξιοζήλευτο. Η αγάπη και ο θαυμασμός του για το «φαινόμενο Κρέιν» είναι έκδηλη, αλλά αυτό δεν τον οδηγεί σε καμιά περίπτωση στην απώλεια του μέτρου, της αντικειμενικότητας και της ισορροπίας καθώς κρίνει το σύνολο του έργου του, αλλά και τις συνθήκες μέσα από τις οποίες έζησε και δημιούργησε.
Δεν τον υπερτιμά αναφερόμενος στα σπουδαία συγγράμματα του, ούτε τον καταδικάζει για τις περιπτώσεις, και δεν ήταν λίγες, που ξόδεψε το πλούσιο και ξεχωριστό ταλέντο του συγγράφοντας κομμάτια κατώτερα των δυνατοτήτων του, για να κερδίσει λίγα μόνο δολάρια μήπως και καταφέρει να καλύψει τα πολλά του χρέη, απόρροια της σπάταλης ζωής του.
Πασχίζει, με όσα στοιχεία υπάρχουν, να αποκωδικοποιήσει τον ψυχισμό και την ψυχοσύνθεση του Κρέιν, δημιουργώντας ένα, κατά κάποιο τρόπο, ψυχογράφημα του για να δώσει έτσι την ευκαιρία στον αναγνώστη να αντιληφθεί καλύτερα τα κίνητρα που οδηγούσαν αυτό τον προικισμένο δημιουργό στη σύνθεση των διάφορων έργων του.
Από την αρχή μέχρι το τέλος του έργου η προσπάθεια του στοχεύει στο να τον κατανοήσει ως συγγραφέα αλλά και ως άνθρωπο, κάτι που πιστεύω πως το καταφέρνει και γι’ αυτό πετυχαίνει να μας παραδώσει μια βιογραφία που λειτουργεί σαν ένα πολύ δυνατό μυθιστόρημα.
Η μετάφραση της Ιωάννας Ηλιάδη για ένα έργο τέτοιας έκτασης και αξίας δείχνει την πολύ καλή δουλειά που έγινε εκ μέρους της.
* Ο ΜΙΧΑΛΗΣ ΠΙΤΕΝΗΣ είναι συγγραφέας. Τελευταίο του βιβλίο, το μυθιστόρημα «Γιαλάν Ντουνιάς» (εκδ. Γράφημα).