«Ανησυχία» της Λιν Ούλμαν (κριτική) – Πώς ήταν να είσαι κόρη του Ίνγκμαρ Μπέργκμαν

Όλα ξεκινούν και τελειώνουν σε ένα σουηδικό νησί, το περίφημο Φάρο, που οι Σουηδοί προφέρουν πιο κοντά στο Φόρο, κι αποτέλεσε τον προνομιακό τόπο όπου ο Μπέργκμαν έζησε, γύρισε αρκετές από τις ταινίες του, κι άφησε την τελευταία του πνοή, στα ογδόντα εννέα του χρόνια.

Εκεί γυρίστηκε και η εμβληματική Περσόνα, το 1965, με πρωταγωνίστριες την Μπίμπι Άντερσον και τη Λιβ Ούλμαν. Μερικούς μήνες μετά το τέλος των γυρισμάτων, η Λιβ Ούλμαν έφερε στον κόσμο... ένα κοριτσάκι.

Η αριθμητική του πατέρα δεν λέει όλη την αλήθεια

Πώς είναι να είσαι το ένατο παιδί ενός διάσημου σκηνοθέτη που είναι δοσμένος ψυχή τε και σώματι στη δουλειά του; Και το μοναδικό μιας διάσημης ηθοποιού που αλλάζει διαρκώς κατοικία, μπέιμπι σίτερ κι εραστές; Η απάντηση σε αυτό το σύνθετο ερώτημα είναι, τρόπον τινά, τούτο το βιβλίο.

«Ο πατέρας μου έχει τέσσερα σπίτια, δύο αυτοκίνητα, πέντε συζύγους, μία πισίνα, εννέα παιδιά κι έναν κινηματογράφο», λέει σε κάποιο σημείο η αφηγήτρια. «Ο πατέρας μου είχε εννέα παιδιά με έξι γυναίκες», συμπληρώνει κάπου αλλού.

Η αριθμητική του πατέρα, ωστόσο, δεν λέει όλη την αλήθεια. Οι αγωνίες που τροφοδοτούνται από μια ασταθή και συναισθηματικά ανώριμη μητέρα είναι εξίσου έντονες, καμιά φορά τρομακτικές.

Αυστηρά και ακατανόητα τελετουργικά

Η συγγραφέας επιλέγει να απαλείψει από το βιβλίο της όλα τα ονόματα, τουλάχιστον για τους πρωταγωνιστές του τριγώνου. Εκείνη είναι η Μητέρα, εκείνος ο Πατέρας, αυτή το Κοριτσάκι. 

Τον Πατέρα τον βλέπει μονάχα μερικές μέρες, τα καλοκαίρια που κι εκείνος αποσύρεται στο αγαπημένο του νησί. Οι επαφές τους κανοναρχούνται από αυστηρά και ακατανόητα τελετουργικά. Ο Πατέρας είναι αυστηρός, απόμακρος, μανιακός με την ακρίβεια και τη συνέπεια.

Η παιδική ηλικία γίνεται συνώνυμο αυτής της αγωνίας.

Έχουν όμως και τις δικές τους στιγμές: Μια από αυτές, να παρακολουθούν καθημερινά μια ταινία, στον αχυρώνα που ο Πατέρας έχει μετατρέψει σε αίθουσα προβολής. 

Όλον τον υπόλοιπο χρόνο, η μητέρα απουσιάζει διαρκώς και για μεγάλα διαστήματα. Οι απουσίες της προκαλούν φοβίες και πανικό στο Κοριτσάκι, που μεγαλώνει με δύο Σουηδέζες μπέιμπι σίτερ και πολλά αγχωτικά υπεραστικά τηλεφωνήματα. Η παιδική ηλικία γίνεται συνώνυμο αυτής της αγωνίας.

Είναι ζωντανή; Γιατί δεν μου τηλεφωνεί; 

Οι συνομιλίες που έγιναν βιβλίο

Πολλά χρόνια μετά, όταν ο Πατέρας είναι στα τελευταία του, αποφασίζουν να γράψουν μαζί ένα βιβλίο. Ξεκινούν ένα πρόγραμμα τακτικών συναντήσεων, αλλά είναι πια πολύ αργά. Οι συνομιλίες γίνονται, καταγράφονται, αλλά πλέον ο Πατέρας είναι φάντασμα του εαυτού του. Ξεχνάει, μπερδεύει την πραγματικότητα με τα όνειρα και τη φαντασία. Λίγους μήνες μετά, πεθαίνει.

Λόγια του Πατέρα πετούν μέσα σε αυτό το άλλο βιβλίο, λέξεις που άλλοτε βαραίνουν και κατακάθονται και άλλοτε εξαϋλώνονται, γίνονται αέρας.

Πολλά χρόνια αργότερα, το Κοριτσάκι, ώριμη γυναίκα πλέον, βρίσκει το σθένος και ακούει αυτές τις συνομιλίες. Είναι αυτές, τώρα, που με την απουσία του Πατέρα να βαραίνει, θα αποτελέσουν το έναυσμα για ένα άλλο βιβλίο.

Λόγια του Πατέρα πετούν μέσα σε αυτό το άλλο βιβλίο, λέξεις που άλλοτε βαραίνουν και κατακάθονται και άλλοτε εξαϋλώνονται, γίνονται αέρας. Η δουλειά όμως έγινε. Το βιβλίο είναι εδώ, το κρατάμε στα χέρια μας.

«Εκδηλώσεις υπερβολικού συναισθηματισμού δεν θα γίνουν, σε καμία περίπτωση, ανεκτές»

«Το μοναδικό πράγμα για το οποίο μπορώ να περηφανευτώ είναι ότι υπήρξα εργατικός», έλεγε ο Πατέρας.

Με σαράντα πέντε ταινίες στο ενεργητικό του, και πολλές δεκάδες θεατρικές παραστάσεις ως σκηνοθέτης, τρία βιβλία για τη ζωή του και κάμποσα σενάρια, η εργατικότητά του και η προσήλωση στην τέχνη του υπήρξε αναντίρρητη. Τα εννιά παιδιά του, από έξι διαφορετικές γυναίκες, δεν ήταν η πρώτη του μέριμνα.

Γιος πάστορα, μονίμως κατατρεγμένος από πραγματικές και φανταστικές ασθένειες, ήταν μάλλον ένας άντρας συναισθηματικά ακρωτηριασμένος. Η μανία του μέχρι την τελευταία στιγμή να ελέγχει τα πάντα ήταν παροιμιώδης.

«Θέλω να ταφώ με το καφέ κοτλέ παντελόνι μου, το κόκκινο καρό πουκάμισο και το καφεκόκκινο πλεχτό γιλέκο. Εκδηλώσεις υπερβολικού συναισθηματισμού δεν θα γίνουν, σε καμία περίπτωση, ανεκτές», έγραψε ανάμεσα σε πολλά άλλα, στη Διαθήκη του.

Ένα ειλικρινές και σπαρακτικό βιβλίο

Η Ανησυχία, της Λιν Ούλμαν είναι ένα ειλικρινές και σπαρακτικό βιβλίο, άψογα μεταφρασμένο από την έμπειρη Χίλντα Παπαδημητρίου, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Μεταίχμιο. Διαβάζοντάς το, γνώρισα αναπάντεχες πτυχές της ζωής και του χαρακτήρα ενός από τους μεγαλύτερους σκηνοθέτες του 20ού αιώνα.

Γνώρισα όμως και μια γυναίκα ευαίσθητη και θαρραλέα, με οξεία ματιά και λογοτεχνικό ταλέντο, που ξεγυμνώνει την ψυχή της χωρίς να καταφεύγει σε… «εκδηλώσεις υπερβολικού συναισθηματισμού».

* Ο Κ.Β. Κατσουλάρης είναι συγγραφέας. Τελευταίο του βιβλίο, η συλλογή διηγημάτων «Αφαίας και Τελαμώνος» (εκδ. Μεταίχμιο).