Όταν έπεσα στο μελανοδοχείο, του Νίκου Μπακουνάκη

Έχω την ισχυρή εντύπωση ότι ο Νίκος Μπακουνάκης δεν έπεσε απλώς στο μελανοδοχείο, όπως ισχυρίζεται στον τίτλο του αυτοβιογραφικού του βιβλίου, αλλά γεννήθηκε με ένα μελανοδοχείο δίπλα του! Αν και δεν μεγάλωσε σε ένα σπίτι ξέχειλο από βιβλία, όπως συχνά πυκνά διαβάζουμε σε αυτοβιογραφίες άλλων διανοούμενων και πνευματικών ανθρώπων.

Το πάθος του Νίκου Μπακουνάκη για την ανάγνωση και την ανακάλυψη πολλαπλών κόσμων, μέσω αυτής, θα έλεγε κανείς ότι είναι σύμφυτο με την προσωπικότητά του. Διασώζω εδώ ένα ευτράπελο αλλά χαρακτηριστικό επεισόδιο που διαδραματίζεται στα τέλη της δεκαετίας του 1970 – από όπου ξεκινά και το βιβλίο του. Ο νεαρός τότε δημοσιογράφος Νίκος Μπακουνάκης περπατά στην οδό Ακαδημίας κουβαλώντας τρεις σακούλες γεμάτες καινούργια βιβλία, τα οποία κατά την, σε εβδομαδιαία σχεδόν βάση, συνήθειά του είχε αγοράσει από τα βιβλιοπωλεία της Σόλωνος, και κυρίως από το βιβλιοπωλείο της Εστίας, όταν συναντά έναν παιδικό του φίλο, που είχε χρόνια να δει. Αφού λένε τα τυπικά, ρίχνει ο φίλος μια ματιά στις ξέχειλες σακούλες και τον ρωτάει: «Πουλάς βιβλία; Έγινες πλασιέ βιβλίων;». Του ήταν δηλαδή αδιανόητο να πιστέψει πώς όλα αυτά τα βιβλία είχαν έναν και μοναδικό κοινό παρονομαστή: Το πάθος της ανάγνωσης, της ανακάλυψης, της απόλαυσης. 

Ένα αφηγηματικό κείμενο πολλαπλών αναγνώσεων

Σαράντα και πλέον χρόνια μετά, ο νεαρός εκείνος δημοσιογράφος –συγγραφέας πλέον μιας σειράς δοκιμίων, καθηγητής Πρακτικής της Δημοσιογραφίας και Τεχνικών Αφήγησης στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, και πάνω απ' όλα εσαεί παθιασμένος αναγνώστης–, έρχεται να μας αποκαλύψει τους δρόμους που τον οδήγησαν και ισχυροποίησαν το πάθος του για τα βιβλία αλλά και να μας συστήσει όλους τους σημαντικούς ανθρώπους που συνάντησε –στην Ελλάδα και στο εξωτερικό– στη μεγάλη επαγγελματική του διαδρομή. Διαβάζοντας προσεκτικά το εξαιρετικό βιβλίο του αναρωτήθηκα αν μπορεί αυτό να πιστωθεί μόνον στο είδος της αυτοβιογραφίας, για να καταλήξω τελικά στην άποψη ότι πρόκειται για ένα αφηγηματικό κείμενο πολλαπλών αναγνώσεων. Στις σελίδες του εκτός από στοιχεία αυτοβιογραφίας ενσωματώνονται και πολυάριθμες μινιατούρες-βιογραφίες σημαινόντων προσώπων του δημοσιογραφικού και εκδοτικού χώρου –ελληνικού και ξένου–, καθώς και σημαντικές πληροφορίες γι' αυτά, με αποτέλεσμα το σύνολό τους να στοιχειοθετεί μια άτυπη Ιστορία του ελληνικού τύπου. Ξεκινώντας από τις πρώτες δεκαετίες του περασμένου αιώνα στήνει μια εντυπωσιακή τοπογραφία του αθηναϊκού Τύπου εκείνης της εποχής, φτάνοντας έως τις αρχές του 21ου. Με μια τολμηρότερη μάλιστα ανάγνωση θα μπορούσε να θεωρήσει κανείς το βιβλίο αυτό και σαν ένα λοξό, μεταμοντέρνο «μυθιστόρημα ενηλικίωσης». 

Γενικότερα, τι ωθεί κάποιον να αποφασίσει να καταθέσει δημόσια τα βιώματα μιας μεγάλης περιόδου της ζωής του και ειδικά αυτά που αφορούν σε ισχυρά πάθη;

Τι ώθησε όμως τον συγγραφέα του να γράψει αυτό το βιβλίο; Γενικότερα, τι ωθεί κάποιον να αποφασίσει να καταθέσει δημόσια τα βιώματα μιας μεγάλης περιόδου της ζωής του και ειδικά αυτά που αφορούν σε ισχυρά πάθη; Όταν ένας μεγάλος και ιδιαίτερα σημαντικός κύκλος ζωής κλείνει και φτάνει η ώρα των απολογισμών και των συμπερασμάτων, τότε μάλλον έρχεται και η ανάγκη για ένα τέτοιο βιβλίο. Για τον Νίκο Μπακουνάκη ο κύκλος αυτός, σύμφωνα με όσα καταθέτει, ανοίγει προς το τέλος της εφηβείας του, προχωρεί στα πρώτα νεανικά του χρόνια, όπου κάνει μια πρώτη στάση στην «Ελευθεροτυπία», ταυτόχρονα με τις πανεπιστημιακές του σπουδές στη Νομική Αθηνών και την ένταξή του στις αριστερές οργανώσεις, έπειτα ο κύκλος συνεχίζεται στο Παρίσι και στην École des Hautes Études en Sciences Sociales, διατηρώντας όμως πάντα και μια θέση στην ελληνική δημοσιογραφία έστω και εξ αποστάσεως, ενώ ο κύκλος συνεχίζεται με την επιστροφή του στην Ελλάδα ως κάτοχος μεταπτυχιακού και διδακτορικού τίτλου σπουδών, ταυτόχρονα με ένα πρώτο βιβλίο για τη γενέτειρά του, την Πάτρα.

1997, η αρχή για τα «Βιβλία»

Ο μεγάλος εκείνος κύκλος, αφού σταθμεύσει προσωρινά σε άλλους δημοσιογραφικούς τόπους, θα αγκυροβολήσει στο ιστορικό πια «Συγκρότημα» της Χρήστου Λαδά, στον αλήστου μνήμης δηλαδή ΔΟΛ [Δημοσιογραφικός Οργανισμός Λαμπράκη]. Εκεί, στο «Βήμα» συγκεκριμένα, το 1997 οργανώνει, διευθύνει και εισάγει στην τότε βιβλιοαναγνωστική κουλτούρα ένα δεκαεξασέλιδο [sic] ένθετο με τίτλο «Βιβλία». Το ένθετο αυτό, που θα αλλάξει κυριολεκτικά τις έως τότε συμπεριφορές όλων όσοι εμπλέκονταν στον λεγόμενο βιβλιοχώρο, αλλά και των εφημερίδων απέναντι στο βιβλίο, θα διατρέξει μια ολόκληρη εικοσαετία ύπαρξης, θα επιβιώσει σε δύσκολους καιρούς και θα πέσει ηρωικά το 2018 μαζί με το τέλος του ΔΟΛ. Για τον Νίκο Μπακουνάκη εδώ ολοκληρώνεται ένας μεγάλος κύκλος της ζωής του που, όπως είπαμε, εκκινεί από τα μέσα της δεκαετίας του 1970 και κλείνει το 2018, έχει ως επίκεντρο τα βιβλία, τη γνώση, τη δημοσιογραφία και αποτελεί το έναυσμα για να γράψει το τελευταίο του βιβλίο.

Το ένθετο αυτό, που θα αλλάξει κυριολεκτικά τις έως τότε συμπεριφορές όλων όσοι εμπλέκονταν στον λεγόμενο βιβλιοχώρο, αλλά και των εφημερίδων απέναντι στο βιβλίο...

«Πώς φτάνεις όμως στην ενηλικίωση και στη συνέχεια στην ωριμότητα; Πώς καταφέρνεις να πετύχεις όσα έχεις ονειρευτεί; Ποιες διαδρομές ακολουθείς και με ποιους διασταυρώνεσαι;» αναρωτιέται ο Νίκος Μπακουνάκης στο πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου του με τον υπότιτλο «Πώς γίνεσαι». Όπως και στα άλλα δύο κεφάλαια του βιβλίου του, έτσι και στο πρώτο, ίσως το πιο προσωπικό, ο συγγραφέας δεν επιλέγει την ευθύγραμμη αφήγηση αλλά υιοθετεί την τεχνική του καλειδοσκόπιου ή της ματριόσκας όπου η μία αφήγηση οδηγεί σε μία δεύτερη και η δεύτερη σε μία τρίτη για να επιστρέψει τελικά στην πρώτη, έτσι ώστε να δεθεί η αφηγηματική συνέχεια. Με τον τρόπο αυτό ο Μπακουνάκης κάνει στάση σε ανθρώπους και γεγονότα που τον σημάδεψαν και τον πλούτισαν, και το κάνει με ιδιαίτερα τιμητικό και σεβαστικό ύφος. Όπως λόγου χάριν, στον πατέρα του –στη μνήμη του οποίου αφιερώνει και το βιβλίο του– τις χειρόγραφες σημειώσεις του οποίου ανακάλυψε, γεμάτες με ιστορίες… εγκλημάτων πολύ μακρινών εποχών. Το γεγονός αυτό είναι η αφορμή για να αναφερθεί στις οικογενειακές του ρίζες, οι οποίες ανιχνεύονται στην Κρήτη του 19ου αιώνα. Από εκεί, τον βρίσκουμε στο Παρίσι, όπου έχει μια εξαιρετικά σημαντική συνάντηση για την πορεία προς την πνευματική του ωρίμανση. Για τη βυζαντινολόγο-ιστορικό Ελένη Μπιμπίκου-Αντωνιάδη [1923-2017], ο συγγραφέας δεν αρκείται να καταγράψει τις συναντήσεις τους αλλά κυρίως σκιτσάρει μια μινιατούρα-βιογραφίας. Αυτό θα το πράξει και για άλλα σημαίνοντα πρόσωπα, ενσωματώνοντας αυτές τις «βιογραφίες» μέσα στις δικές του αυτοβιογραφικές σελίδες.

Νίκος Μπακουνάκης, 2016. Φωτογραφία από το αρχείο του συγγραφέα στο facebook.

Στο Παρίσι όμως ο Νίκος Μπακουνάκης θα ανακαλύψει και άλλες πτυχές του εαυτού του. Γράφει συγκεκριμένα:

«Το Παρίσι ήταν ο χώρος της συναισθηματικής μου αγωγής, με την πιο ευρεία έννοια. Πρώτα από όλα εκεί κατάλαβα τι σημαίνει έρευνα και ερευνητικό εργασιακό ήθος».

Παρίσι όμως ήταν και οι βόλτες στα βουλεβάρτα και στα καφέ, καθώς και οι συχνές του επισκέψεις στους κινηματογράφους, μια ακόμη πτυχή της κουλτούρας του συγγραφέα, εκτός από τα βιβλία και τη μουσική. Πίσω στην Αθήνα, υπήρχε βέβαια πάντα η δημοσιογραφία που τον περίμενε από τότε που, εικοσάχρονος, είχε ανέβει για πρώτη φορά τα σκαλιά της «Ελευθεροτυπίας» στη οδό Κολοκοτρώνη. Μια δημοσιογραφία διαφορετική από τη σημερινή, που είχε προσφέρει στη νεότερη τότε γενιά την τύχη να γνωρίσει και να επηρεαστεί από το ήθος σπουδαίων παλαιών δημοσιογράφων, γεγονός το οποίο επισημαίνει και ο Μπακουνάκης στο βιβλίο του.

Στην Αθήνα τον συναντούμε στις εκδόσεις Ν. Θεοφανίδη, στην οδό Αναξαγόρα 5, το λίκνο των λαϊκών αναγνωσμάτων, με ναυαρχίδα το Ρομάντσο. Δράττεται έτσι της ευκαιρίας για να ανασύρει άλλη μία ματριόσκα και να αφηγηθεί την ιστορία του Θεοφανίδη, του παλιού εμβληματικού εκδότη στον περιοδικό Τύπο και μαζί τη μεγάλη πορεία του περιοδικού Ρομάντσο από το 1930 έως τις 10 Απριλίου του 1990. Μια ακόμη αδρή κατάθεση στην Ιστορία του Ελληνικού Τύπου, η οποία, όπως πολλάκις επισημαίνει ο Νίκος Μπακουνάκης, απουσιάζει από την ελληνική ιστοριογραφία. Δεν παραλείπει μάλιστα να ιχνογραφήσει έναν χάρτη με τα εκδοτικά αθηναϊκά τοπόσημα όπως: Αναξαγόρα-Πειραιώς-Σωκράτους ή Κολοκοτρώνη-Χρήστου Λαδά-Πανεπιστημίου. Σ’ αυτά τα τοπόσημα όπου κατοικούσαν για δεκαετίες οι πιο γνωστές αθηναϊκές εφημερίδες και τα περιοδικά, θα προσθέσω και έναν από τους πιο γνωστούς τόπους δημοσιογραφικών και καλλιτεχνικών συναντήσεων του οποίου την ιστορία επίσης ξετυλίγει ο Μπακουνάκης. Το ιστορικό «Ντόλτσε» [αργότερα «Φίλιον»] των πρώτων μεταπολιτευτικών δεκαετιών, με τις «Φυλές» του!

Στις σελίδες του πρώτου κεφαλαίου ο Μπακουνάκης ανοίγει και άλλες ματριόσκες από τον χώρο των αναγνωστικών του προτιμήσεων, για αναφερθεί έτσι γενικότερα στα είδη που αυτές εκπροσωπούν, όπως στα μυθιστορήματα του Γιάννη Μαρή και στο αστυνομικό μυθιστόρημα. Δεν παραλείπει επίσης να σχεδιάσει τα βιογραφικά πορτρέτα εφημερίδων-σταθμών της δυτικής δημοσιογραφίας και κουλτούρας που τον επηρέασαν από την νεαρή του ακόμη ηλικία, όπως οι Le Monde, Le Figaro, New York Times αλλά και των επιθεωρήσεων βιβλίου παγκόσμιας εμβέλειας όπως η TLS, η Le Monde des Livres και άλλες. Κλείνει έτσι έναν κύκλο της ιστορίας της δυτικής δημοσιογραφίας του 20ου μέσα στον οποίο εγκιβωτίζεται και εκείνος της ελληνικής δημοσιογραφίας.

«Ποιος ήταν» ο Χρήστος Λαμπράκης

Εδώ, ο Μπακουνάκης επικεντρώνεται στον, κομβικής σημασίας για τα ελληνικά ιστορικά πεπραγμένα «Δημοσιογραφικό Οργανισμό Λαμπράκη» και προπαντός στην προσωπικότητα του Χρήστου Λαμπράκη στο δεύτερο κεφάλαιο του βιβλίου του «Ποιος ήταν». Με εμπειρία τριάντα χρόνων στον πάλαι ποτέ ΔΟΛ, με συχνές συνομιλίες με τον Χρήστο Λαμπράκη για θέματα πολιτισμού, βιβλίων και γενικότερα κουλτούρας –το ένθετο «Βιβλία» αρχίζει και ακμάζει εκείνη την περίοδο–, ο Νίκος Μπακουνάκης επιχειρεί να σχεδιάσει με αδρές γραμμές, βασιζόμενος και σε αρχεία, την βιογραφία του ιστορικού «Συγκροτήματος» καθώς και το πορτρέτο του ιδιοκτήτη του. Δηλώνοντας γοητευμένος από βιογραφίες ξένων σημαντικών εκπροσώπων του δυτικού Τύπου ο συγγραφέας, εξομολογείται ότι είχε την πρόθεση να γράψει μια βιογραφία του Χρήστου Λαμπράκη όσο εκείνος ζούσε αλλά δεν πρόλαβε. Αποκαλύπτει ότι προσπάθησε να το κάνει μετά τον θάνατο του Χρήστου Λαμπράκη αλλά δεν τα κατάφερε, σκοντάφτοντας σε άρνηση του Ιδρύματος Φουλμπράιτ να χρηματοδοτήσει το εγχείρημα που απαιτούσε μεγάλη έρευνα σε αρχεία. Έτσι απομένει η διαπίστωση που διαβάζουμε στις σελίδες του βιβλίου του:

«Ο ιδιωτικός Λαμπράκης παρέμεινε ένα γοητευτικό μυστήριο. Τι σπούδασε στ’ αλήθεια στο Λονδίνο ή αλλού και πόσο σημαντική ή όχι ήταν η [παρά] φιλολογία για την σεξουαλική του ταυτότητα»;

Ωστόσο, αν ο ιδιωτικός Λαμπράκης ήταν «ένα γοητευτικό μυστήριο», ο δημόσιος –τουλάχιστον για τα άτομα που είχαν την τύχη να τον γνωρίσουν– όπως ορθά παρατηρεί ο Μπακουνάκης,

«είχε μια ολική αντίληψη του πολιτισμού η οποία περιελάμβανε και την πολιτική και ήταν από τους λίγους στον ελληνικό Τύπο που διέκρινε τον πολιτισμό από την ψυχαγωγία».

Έτσι, όταν το 16σέλιδο «Βιβλία» εμφανίζεται στο Βήμα της Κυριακής, ο Λαμπράκης σαφώς το στηρίζει, δεν παρεμβαίνει, δεν κρίνει τις επιλογές του, εκτός από σπάνιες φορές και πάντα με διακριτικότητα. 

«Βιβλία» – το προσωπικό δημιούργημα 

Τα «Βιβλία» λοιπόν είναι ο τίτλος του τρίτου και τελευταίου κεφαλαίου της αυτοβιογραφίας του Νίκου Μπακουνάκη. «Τα Βιβλία» –το προσωπικό του δημιούργημα– με τα οποία φτάνει σε μια κορύφωση της δημοσιογραφικής του πορείας, πάντα μέσα στο πλαίσιο της αγάπης του για τη γνώση, την έρευνα, την ανακάλυψη. Το στήνει χωρίς να έχει πίσω του παρόμοια παραδείγματα για να ακουμπήσει. Εκτός φυσικά από ξένα βιβλιοφιλικά ένθετα. Θα είναι η πρώτη φορά στα ελληνικά δεδομένα ένα ένθετο για βιβλία και μάλιστα δεκάξι σελίδων. Θα πετύχει; Δεν θα πετύχει; Το αποτέλεσμα έδειξε ότι όχι μόνον πέτυχε αλλά άλλαξε τον τρόπο που το βιβλίο και ο πέριξ αυτού κόσμος του αντιμετωπιζόταν έως τότε από τον ελληνικό Τύπο, έθεσε τις βάσεις για μια νέα αναγνωστική κουλτούρα, ενώ απέδειξε ότι και το βιβλίο μπορεί να είναι κερδοφόρο. Βέβαια το ένθετο έρχεται σε μια εποχή όπου όλα φαίνονται να λάμπουν, μια εποχή ευμάρειας, ανεξάρτητα αν πρόκειται για φούσκα που θα σκάσει αργότερα με πάταγο. Οι οιωνοί είναι ευνοϊκοί για το βιβλίο. Ο χώρος αποκτά για πρώτη φορά τον δικό του θεσμό, το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου. Οι εκδοτικοί οίκοι ισχυροποιούνται, ανοίγονται, τολμούν να επενδύσουν σε νέα ονόματα. Θεωρώ ότι τα «Βιβλία» ήρθαν και κούμπωσαν με την εποχή.

Ο Μπακουνάκης στο τρίτο κεφάλαιο του βιβλίου του δεν περιορίζεται να αφηγηθεί μόνον την προσωπική του σχέση με το ένθετο που κάθε εβδομάδα έστηνε, επέλεγε, διόρθωνε, τιτλοφορούσε, εικονογραφούσε, έγραφε, αλλά και να φωτογραφίσει το ανερχόμενο ελληνικό εκδοτικό τοπίο εκείνης της εποχής. Με τον γνωστό τρόπο της… ματριόσκας ανασύρει και καταγράφει τα πορτρέτα των πιο ισχυρών εκδοτικών οίκων εκείνης της περιόδου. Του Πατάκη, του Καστανιώτη και του Κέδρου και βέβαια των ανθρώπων που τους είχαν δημιουργήσει. Επιχειρεί και πάλι δηλαδή να σχεδιάσει μια μίνι εκδοτική ιστορία αυτήν τη φορά. Δεν αφήνει έξω και το βιβλιοπωλικό μπουμ που παρατηρήθηκε την ίδια περίοδο, με την εμφάνιση αλυσίδων βιβλιοπωλείων σε ολόκληρη τη χώρα, ελληνικών κυρίως, αλλά και ξένων, όπως η γαλλική FNAC. Επισημαίνει ακόμα πώς τα «Βιβλία» κυκλοφόρησαν όταν άρχισε το έντυπο βιβλίο να αποκτά έναν νεαρό ακόμα αλλά επιθετικό αντίπαλο: Το ψηφιακό βιβλίο. Ο συγγραφέας μας οδηγεί, μέσα από τις ποικίλες αφηγηματικές διακλαδώσεις που αγαπά να ακολουθεί, στην… κουζίνα του ένθετου. Ποιανών τα ονόματα φιλοξενήθηκαν στο διάστημα των τριών δεκαετιών; Ποιοι ήταν οι στενοί συνεργάτες, οι εξωτερικοί συνεργάτες, ποιοι άσκησαν την κριτική της λογοτεχνίας, ποια ήταν η σταθερή δημοσιογραφική ομάδα που δούλευε γύρω από τον αρχισυντάκτη της; Ποιους τομείς κάλυπτε το 16σελιδο; Είναι αλήθεια ότι η ποίηση δεν εμφανιζόταν συχνά στις σελίδες του; Πώς και με ποια κριτήρια επιλέγονταν αυτό ή εκείνο το βιβλίο; Υπήρχε κάποιος αξιακός άξονας στην κατεύθυνση του ενθέτου; Ο Μπακουνάκης δεν αφήνει τίποτα να μείνει κρυφό. 

Με τον γνωστό τρόπο της… ματριόσκας ανασύρει και καταγράφει τα πορτρέτα των πιο ισχυρών εκδοτικών οίκων εκείνης της περιόδου.

Φτάνοντας στο τέλος του γοητευτικού, απολαυστικού –πολλαπλών αναγνώσεων και αναφορών– και ταυτόχρονα παιδευτικού βιβλίου του, ο Νίκος Μπακουνάκης αφήνει να διαφανεί μια νότα περίσκεψης και μελαγχολίας για την εφήμερη τύχη του δημοσιογραφικού κειμένου, προπαντός σήμερα που αυτό ανήκει στη δικαιοδοσία των ηλεκτρονικών/ψηφιακών μέσων. Ωστόσο, σύντομα ανακτά την αισιοδοξία του και κλείνει τις αυτοβιογραφικές του σελίδες ως εξής: «…Βλέποντας ότι οι παλιοί μηχανισμοί των εφημερίδων εξακολουθούν να παράγουν με μεγάλη ορμή λέξεις και ιστορίες [έντυπες και ψηφιακές], εδραιώνεται η πεποίθηση μου ότι δεν θα οδηγηθούμε στον εξτρεμισμό της “αθάνατης λέξης που παραμένει σιωπηλή”, όπως έλεγε ο Μαλαρμέ. Και ότι οι δημοσιογράφοι δεν θα πεταχτούν έξω από το παιχνίδι της ανταλλαγής και της γραφής». Μακάρι!

* Η ΕΛΕΝΑ ΧΟΥΖΟΥΡΗ είναι συγγραφέας και δημοσιογράφος. Τελευταίο της μυθιστόρημα, «Η σκοτεινή πλευρά του φεγγαριού. Μια παλιά ιστορία» (εκδ. Πατάκη).