Παπούτσια για να περπατήσεις, φτερά για να πετάξεις

«Παπούτσια με φτερά»… παπούτσια για να περπατήσεις και φτερά για να πετάξεις, κάτι δηλαδή σαν η ανάγκη και το όνειρο μαζί -ή σαν να λέμε το όνειρο να βοηθάει την ανάγκη να προχωρήσει στον δρόμο της ζωής- και σκέφτομαι πόσο χρειαζόμασταν να το διαβάσουμε αυτό και πόσο ευτυχής η συγκυρία να το συναντάμε στο νέο έργο που μας παραδίδει με τον ποιητικό αυτό τίτλο η Μαρία Παπαγιάννη, ένα από τα πιο μεστά της μυθιστορήματα για μεγαλύτερα παιδιά και εφήβους.

Ένας δερβίσης απαίτησε από έναν μάστορα να του φτιάξει παπούτσια με φτερά. Η αδυναμία της κατασκευής τους διαχρονικά μετουσιώνει σε κατάρα την ευχή που δίνει ο κάθε μάστορας στον γιο του. Στο τέλος, όμως, η παραγγελιά ανασημασιοδοτείται ως κινητήριος δύναμη για προσωπική βελτίωση όσων έβαλαν φτερά στα πόδια τους για να την πραγματώσουν.

Αρχικά θα σταθούμε στην ενδιαφέρουσα συνύπαρξη των περικειμενικών στοιχείων του εξωφύλλου: το αφηγηματικό μέρος προβάλλει τα μοτίβα του κειμένου ενώ, παράλληλα, η ονειρική παιδικότροπη εικόνα της Φωτεινής Τίκκου εξάπτει την περιέργεια παρακινώντας σε ένα ποιητικό ταξίδι ονειροφαντασίας, όπου διάφορα ετερόκλητα αλλά σημειολογικού ενδιαφέροντος στοιχεία (γράμματα, ανοιχτό κλουβί, φτερωτά ψάρια, πλοία με φουγάρα, γάτος μονόφθαλμος) ταξιδεύουν στα κυματιστά μαλλιά ενός μικρού κοριτσιού και ενεργοποιούν-κινητοποιούν το ενδιαφέρον του αναγνώστη ξαφνιάζοντάς τον ευχάριστα, ενώ, παράλληλα, ωθούν αναπόφευκτα και σε μια επανεξέτασή τους, όταν η ανάγνωση τελειώνει, επιβεβαιώνοντας τις αρχικές υποθέσεις.

Ασφαλώς για τον ενήλικα αναγνώστη που έχει προσλάβει ευρύτερα παρακειμενικά στοιχεία (συνεντεύξεις, παρουσιάσεις) ο τίτλος αποσαφηνίζεται και σημασιοδοτείται ποικιλότροπα από την ίδια τη συγγραφέα, η οποία σε συνέντευξή της δηλώνει ότι εμπνεύστηκε από ένα παραμύθι, όπου ένας δερβίσης απαίτησε από έναν μάστορα να του φτιάξει παπούτσια με φτερά. Η αδυναμία της κατασκευής τους διαχρονικά μετουσιώνει σε κατάρα την ευχή που δίνει ο κάθε μάστορας στον γιο του. Στο τέλος, όμως, η παραγγελιά ανασημασιοδοτείται ως κινητήριος δύναμη για προσωπική βελτίωση όσων έβαλαν φτερά στα πόδια τους για να την πραγματώσουν.

Η κεντρική αφήγηση δομείται και ξεδιπλώνεται γύρω από τη ζωή της μικρής Μαρίας που ζει σε ένα υπόγειο, αντιμετωπίζει ένα κινητικό πρόβλημα, έχει έναν πατέρα ψαρά και ποιητή ταυτόχρονα και σχετίζεται ποικιλότροπα με τον μικρόκοσμο της πολυπολιτισμικής γειτονιάς της. Θεωρητικά το κυρίαρχο θέμα είναι η διαφορετικότητα και η αποδοχή της, αλλά θα επισημαίναμε ότι το βιβλίο ξεχωρίζει για την επιλογή της συγγραφέα μιας ιδιαίτερης θεματικής, που είναι αυτή της ανάγκης υπεράσπισης της μητρικής γλώσσας ως φορέα ταυτότητας, συλλογικής μνήμης και πολιτισμικού κεφαλαίου που φέρει ο κάθε άνθρωπος.

Η Μαρία Παπαγιάννη

Στον χωροχρόνο της αφήγησης υπάρχουν δύο πολιτείες: μια πραγματική του πάνω κόσμου και μια εξωπραγματική στην οποία το μικρό κορίτσι καταβυθίζεται στο όνειρό της. Στην αρχή αναρωτιέσαι για την ύπαρξη της πολιτείας του βυθού: ποιον σκοπό εξυπηρετεί αυτή η παραδρομή της αφήγησης, αυτή η καταβύθιση σε έναν φανταστικό ονειρικό κόσμο; Όμως, καθώς το αφηγηματικό υλικό της πάνω πολιτείας πληθαίνει φτάνοντας σε αδιέξοδα, η ηρωίδα καλείται να αναλάβει πρωτοβουλίες και να επιτελέσει τολμηρές πράξεις. Στο σημείο αυτό, λοιπόν, συμβάλλει στην ενίσχυση του αισθήματος ευθύνης της πρωταγωνίστριας της ιστορίας η αναγνώριση της αρχετυπικής δομής της κάτω πολιτείας του βυθού, όπως η μαύρη λίμνη της θύμησης όλων όσων υπάρχουν και όλων όσων δεν θέλουμε να ξεχάσουμε, που από το βάθος της προβάλλει η μορφή της νεκρής μητέρας (αυτό υπονοείται, δεν αναφέρεται ρητά στην ιστορία των προσώπων), όπως ο πόλεμος των Γλωσσοκτόνων με τους υπερασπιστές των γλωσσών ή η μορφή του Κολαούζου, καθώς και οι κυριολεκτικές και μεταφορικές (ανακτημένες στο πέρασμα του χρόνου) σημασίες των λέξεων, αλλά και οι διακειμενικές μορφές του Δον Κιχώτη και του συντρόφου του Σάντσο Πάντσα, που σημασιοδοτούν την πάλη της ουτοπίας.

Η αρχετυπική πολιτεία του βυθού, μεταφορική και κυριολεκτική, αποδεικνύεται ίσως το δυσκολότερο επίπεδο ανάγνωσης του έργου, αυτό που απαιτεί έναν αναγνώστη ικανό να αποκωδικοποιεί παρόμοιους συμβολισμούς. Προφανώς, δεν είναι τυχαία η επιλογή οι ήρωες του επάνω κόσμου να ζουν σε υπόγεια, ίσως να είναι πιο εύκολη η καταβύθισή τους στον αρχετυπικό κόσμο που εμφωλεύει στο συλλογικό μας ασυνείδητο.

Ο στίχος «για όλες τις θάλασσες και όλα τα καράβια» αποδεικνύεται άχρονος όχι μόνο για τη σημερινή λαίλαπα, για τον αφανισμό και την εξόντωση κυμάτων προσφύγων αλλά και για τη γλώσσα της προσφυγιάς που χάνεται και μαζί της χάνονται οι γλωσσικοί κώδικες πανάρχαιων πολιτισμών (πώς θα πεις παραμύθια των Αφγανών ή Συρίων προσφύγων, για παράδειγμα, σε μιαν άλλη γλώσσα;)

Η συγγραφέας ξεκαθαρίζει ότι όλοι αυτοί οι άνθρωποι που απαρνούνται την πατρίδα τους -όχι γιατί το ήθελαν, όπως υποδηλώνει και ο επιλεγμένος στίχος του Μπρεχτ στο 15ο κεφάλαιο: «Εμείς, ωστόσο, δε φύγαμε γιατί το θέλαμε»- έρχονται στη «νέα» πατρίδα με μόνο εφόδιό τους τη γλώσσα τους. Το γλωσσικό φορτίο συνιστά έναν διακειμενικό πολιτισμικό κόμβο τον οποίο η δεύτερη, τρίτη γενιά αναγκαστικά και λόγω της αφομοίωσής της στο ετερογενές γλωσσικό περιβάλλον αναγκάζεται να εγκαταλείψει, να απαρνηθεί, προκειμένου να ενστερνιστεί τα ήθη και τα έθιμα, την κουλτούρα του τόπου υποδοχής. Κι αυτή είναι η συμβολή του έργου: η ανάδειξη μιας ουσιώδους πτυχής του ζητήματος της ενσωμάτωσης των μεταναστών- προσφύγων, πέρα από μια, ίσως και «μοδίστικη» πλέον, «διαπολιτισμική» προσέγγιση.

Η κάθε γλώσσα είναι φορέας μνήμης. Έτσι, οι γλώσσες που χάνονται γίνονται το σύμβολο των πολιτισμών, των χωρών που σβήνονται από τον χάρτη. Ο στίχος «για όλες τις θάλασσες και όλα τα καράβια» αποδεικνύεται άχρονος όχι μόνο για τη σημερινή λαίλαπα, για τον αφανισμό και την εξόντωση κυμάτων προσφύγων αλλά και για τη γλώσσα της προσφυγιάς που χάνεται και μαζί της χάνονται οι γλωσσικοί κώδικες πανάρχαιων πολιτισμών (πώς θα πεις παραμύθια των Αφγανών ή Συρίων προσφύγων, για παράδειγμα, σε μιαν άλλη γλώσσα;)

Η συγγραφέας ανοίγει αυτό το τόσο ευαίσθητο θέμα στα παιδιά μας, αλλά ευελπιστεί να ευαισθητοποιήσει και τους ενήλικες. Επιθυμεί να αντιληφθούμε αυτό που συνειδητοποιεί η Ρόζα, πως δηλαδή «πίσω από μια γλώσσα που σβήνει υπάρχουν άνθρωποι». Με την ευχή της ουτοπίας (βήματα μπροστά) το κείμενο συνιστά μια τρυφερή αισιόδοξη ματιά πάνω στις ανθρώπινες σχέσεις.

Ας επισημάνουμε την κυριαρχία και ενός άλλου μοτίβου που υπηρετεί με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τους στόχους της συγγραφέα: οι γάτες, αδέσποτες οι περισσότερες, που θυσιάζονται, ηγούνται, υποφέρουν, είναι τα πλάσματα που σκοτώνονται και βασανίζονται, που εκπροσωπούν την απειλή και λειτουργούν ως δείκτης της στερεοτυπικής συμπεριφοράς, της αλλοφροσύνης και του ρατσισμού που διακρίνει τους ανθρώπους.

Η επιλογή των ποιητικών στίχων είναι άκρως ευρηματική και ομολογουμένως εύστοχη. Στον επαρκή αναγνώστη θα συμβάλουν καίρια στην ύφανση του αφηγηματικού ιστού που θα εμπλουτιστεί με ποικίλους συμβολισμούς και νοήματα. Για τον μη επαρκή, ο στίχος από μόνος του, σε συνδυασμό με την ιστορία του κεφαλαίου, θα ενεργοποιήσει πέρα από την περιέργεια της αναζήτησης του έργου του ποιητή έναν νέο συμβολισμό του λεκτικού κειμένου. Οι στίχοι ως τίτλοι του κεφαλαίου, μια πρακτική που σημειώνεται από τον Θερβάντες και σήμερα εξακολουθεί να απαντάται στο μυθιστορηματικό έργο συγγραφέων, όπως ο Τριβιζάς και ο Κοντολέων, φαίνεται να αποτελούν την έμπνευση για τη συγγραφή του κεφαλαίου, ενώ το ίδιο το κεφάλαιο σε σχήμα κύκλου καταλήγει σε αυτούς, καταδεικνύοντας το κεντρικό μήνυμα.

Η γραφή της Παπαγιάννη έχει μια εκφραστική αμεσότητα. Η ικανότητά της να επικοινωνεί αβίαστα το μήνυμα στον αναγνώστη, να τον ελκύει στον αφηγηματικό της κόσμο, να τον κάνει να μπαίνει στην ιστορία, να συμπάσχει, να αγωνιά, να γελάει, να ταυτίζεται με τους ήρωες, είναι χαρακτηριστική. Ο παραμυθιακός και ενίοτε ποιητικός της λόγος, η τεχνική των εγκιβωτισμένων αφηγήσεων που ενσωματώνονται λειτουργικά στην αφήγηση, ο πλούσιος και αριστοτεχνικά υφασμένος διακειμενικός της ιστός, η φιλολογική της κατάρτιση που καθρεφτίζεται στη χρήση της γλώσσας, την καθιστά μια από τις πλέον αξιόλογες σύγχρονες γραφές για παιδιά και νέους.

* Το βιβλίο βραβεύτηκε φέτος από τον Κύκλο του Ελληνικού Βιβλίου με το Βραβείο «Φανή Αποστολίδου» που δίνεται σε συγγραφέα εκτενούς αφηγήματος, για παιδιά μεγάλων τάξεων Δημοτικού και Γυμνασίου.

* Η ΣΙΣΣΥ ΤΣΙΦΛΙΔΟΥ είναι εκπαιδευτικός στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση και διδάκτωρ ΠΤΔΕ του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Παπούτσια με φτερά
Μαρία Παπαγιάννη
Πατάκης 2016
Σελ. 288, τιμή εκδότη: €11,80

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΗΣ ΜΑΡΙΑΣ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗ