Μπάρναμπι Μπρόκετ, του Τζον Μπόιν

Για το μυθιστόρημα για εφήβους Μπάρναμπι Μπόκετ (μτφρ.Μαλβίνα Αβαγιανού) του Τζον Μπόιν που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ψυχογιός.

Της Σίσσυς Τσιφλίδου

Ο Τζον Μπόιν είναι γνωστός στο ευρύ κοινό από Το αγόρι με τη ριγέ πιτζάμα, ένα από τα έργα που γνώρισαν τεράστια επιτυχία, μεταφέρθηκαν στη μεγάλη οθόνη και εισήγαγαν στα εφηβικά μυθιστορήματα του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου την οπτική του θύτη. Στο νέο του μυθιστόρημα, Μπάρναμπι Μπρόκετ, συνεχίζει επιτυχημένα μετά το Ο Νόα το έσκασε το παιχνίδι με τους κλασικούς ήρωες.

Το έργο στρέφεται γύρω από την έννοια του διαφορετικού, κυρίως της αποδοχής αυτού που η εκάστοτε κοινωνία ορίζει ως μη φυσιολογικό. Εστιάζοντας στις ποικίλες αντιδράσεις των ενηλίκων άλλοτε διηθημένες από τις κοινωνικές επιταγές άλλοτε από έναν προσωπικό φόβο που γεννά η δική τους ανάγκη να είναι σιωπηροί και αθόρυβοι, ο συγγραφέας επικεντρώνεται στο να μας αποκαλύπτει το πώς αυτές γίνονται αιτία ανάληψης καίριων αποφάσεων από τα παιδιά-εφήβους. Έτσι, μπορεί να ιδωθεί και ως ένα κομβικό σημείο ανάμεσα στον κόσμο του παιδιού και τον κόσμο των μεγάλων.

Σε ένα άκρως σουρεαλιστικό περιβάλλον (αερόστατα για διακοπές, ταξίδια στο διάστημα) παρατίθενται οι απόψεις για το διαφορετικό το οποίο, όπως δηλώνει και η Παλμύρα, «κάθε άνθρωπος έχει το δικό του τρόπο να το αντιλαμβάνεται».

Η διαφορετικότητα παρουσιάζεται σε όλες τις εκφάνσεις της παίρνοντας τη μορφή του κοινωνικού ρατσισμού: σωματική αναπηρία, δυσμορφία, ιδιαίτερη κλίση-χάρισμα που δεν αποδέχεται η οικογένεια. Ακροθιγώς αναφέρεται και η σεξουαλική προτίμηση μέσα από τη ιστορία της Μάρτζορι και της Έθελ, οι μόνες ηρωίδες που δεν επιστρέφουν ποτέ στο πατρικό σπίτι που τις έδιωξε αφού πρώτα τις απέρριψε. Ο συγγραφέας προβαίνει και σε κοινωνικά σχόλια πάνω στον τρόπο που οι γονείς εκθέτουν τα παιδιά τους στο φως της δημοσιότητας ενώ μέσα από την ιστορία του δημοσιογράφου με τα εγκαύματα στο πρόσωπο καυτηριάζει την ανάλγητη στάση των «φυσιολογικών» ανθρώπων που δεν διστάζουν να εκφράσουν με απρέπεια την απόρριψή τους σε ό,τι αντιτάσσεται στα πρότυπα ομορφιάς και τελειότητας.

Ο ήρωας

Χρόνια πριν η Σέλμα Λάγκερλεφ, που πίστευε στη μαγική στιγμή στη ζωή του ανθρώπου και πως «τα φτερά μιας αγριόπαπιας μπορούν να γίνουν φτερά αγγέλων», έβαλε τον Νιλς Χόλγκερσον να ταξιδέψει πάνω στο χήνο Μαρτίνο για να γνωρίσει τη γεωγραφία της πατρίδας του. Εδώ ο Μπόιν χαρίζει στον κεντρικό ήρωα ένα παράδοξο χαρακτηριστικό που τον οδηγεί σε ένα ταξίδι αναγνώρισης, εμπειρίας και αυτοσυνείδησης: το να αιωρείται αψηφώντας το νόμο της βαρύτητας.

Ο Μπάρναμπι, ένα αγόρι «περήφανο που είναι διαφορετικό», διαθέτει μια απίστευτη ωριμότητα για την ηλικία του: αξιολογεί, αποφασίζει και δρα με τη σιγουριά ενός ενήλικα. Όταν οι γονείς του αποφασίζουν πως δεν αντέχουν ένα τέτοιο παιδί, «αποδεσμεύεται» κι εμπλέκεται σε ένα πλήθος ιστοριών, κυρίως γνωρίζει «διαφορετικούς» ανθρώπους γεμάτους ευγένεια και ανιδιοτέλεια με τους οποίους αναπτύσσει πραγματική φιλία. Στο χρονικό παρόν της αφήγησης και μακριά από το συναισθηματικά άνυδρο οικογενειακό περιβάλλον η επαφή με αυτούς τους χαρακτήρες, πρώην και νυν «διαφορετικά παιδιά», είναι που αποδυναμώνει σταδιακά την επιθυμία του ήρωα να γυρίσει στο σπίτι του. Αν και η οικογένεια σχεδόν σε όλες τις ιστορίες παραμένει η σταθερή αξία που δεν αμφισβητείται -οι ήρωες πάντα αναζητούν τη θαλπωρή της οικογενειακής εστίας- ο πλούσιος κύκλος της εμπειρίας θα ενδυναμώσει τον ήρωα που θα τη θέσει υπό αμφισβήτηση: «τι σόι γονιός είναι αυτός που πετάει το γιο του έξω από το σπίτι με το έτσι θέλω;» Η συντομία της κάθε ιστορίας μπορεί να αποβαίνει εις βάρος της σφαιρικότητας των χαρακτήρων, δε στερεί, όμως, από το κείμενο τη συγκινησιακή του φόρτιση.

Το παιχνίδι των κειμενικών μεταμορφώσεων

barnaby_john_boyn Το έργο διεμβολίζεται από ένα πλήθος διακειμενικών αναφορών, έναν καταιγισμό πληροφοριών για τόπους και αξιοθέατα ενώ ήρωες γνωστών έργων εισάγονται διακειμενικά με ποικίλους τρόπους. Το αγόρι με τους γάντζους στα χέρια θα ανακαλέσει στη μνήμη του αναγνώστη τον κλασικό κινηματογραφικό Ψαλιδοχέρη ενώ η αγάπη του παιδιού για τα βιβλία και το διάβασμα τη Ματίλντα του Ρόαλντ Νταλ. Ο τελευταίος είναι και ο μοναδικός που μπαίνει φανερά μέσα στην ιστορία: ένας γείτονας έχει ανταλλάξει χειραψία μαζί του και σε υποσημείωση ο συγγραφέας παραθέτει πληροφορίες γι’ αυτόν. Η κυρία Χούπερμαν-Χολ, πρώην διευθύντρια γυναικείων φυλακών, αμέσως ανακαλεί την τρομερή διδα Τράνσμπουλ, τη διευθύντρια του σχολείου της Ματίλντα. Αλλά υπάρχουν και υπαινιγμοί για τον υποψιασμένο αναγνώστη όπως ο χώρος στο σταθμό του τρένου ανάμεσα στην πλατφόρμα 9 και 10 που ανακαλεί το μικρό Χάρι Πότερ στο πρώτο του ταξίδι για το Χόγκουαρτς, όταν μπαίνει μέσα στο σταθμό ψάχνοντας εναγωνίως να βρει την πλατφόρμα 9 και 3/4.

Η εικόνα του παιδιού βιβλιοφάγου

Τα κλασικά αναγνώσματα όπως ο Όλιβερ Τουίστ και Ο Γύρος του Κόσμου σε 80 ημέρες μάς φανερώνουν στοιχεία του χαρακτήρα του Μπάρναμπι. Κάποτε και ο ίδιος δηλώνει τις αναγνωστικές του προτιμήσεις: «μήπως έχετε κάτι σε περιπέτεια;» ρωτά το βιβλιόφιλο συνεπιβάτη του τρένου με το οποίο ταξιδεύει. Άλλοτε ο συγγραφέας παραθέτει ένα απόσπασμα του έργου, όπως στη σκηνή που η μητέρα διαβάζει την αρχή του Ντέιβιντ Κόπερφιλντ: «Για να αρχίσω από την αρχή σας λέω ότι γεννήθηκα μια Παρασκευή τα μεσάνυχτα..», προκειμένου να ταυτίσει στοιχεία της ζωής των δύο ηρώων και να προκαλέσει τη φοβισμένη αντίδραση της μητέρας.

Θα μπορούσαμε να υποθέσουμε πως η καταιγιστική αναφορά των κλασικών έργων αφορά είτε στις πρώτες αναγνώσεις του συγγραφέα ή μια προσεκτική επιλογή κλασικών έργων στο χώρο της παιδικής-εφηβικής λογοτεχνίας με σκοπό να διαγραφεί ο κεντρικός χαρακτήρας. Οι αναγνώσεις της παιδικής μας ηλικίας, όπως παρατηρεί ο M.Tournier, διαμορφώνουν κάτι στέρεα κοινό και προσωπικό, έναν κώδικα επικοινωνίας μεταξύ συγγραφέα, κειμένου και αναγνώστη. Ο κώδικας αυτός ανακαλείται μέσα από την αφήγηση δημιουργώντας κοινά στοιχεία ανάμεσα στους ήρωες. Έτσι, καθώς κανένα κείμενο δεν αποτελεί ένα «ερμητικό όλον», οι κλασικοί ήρωες είτε συντελούν στην ωριμότητα του κύριου ήρωα είτε μεταπλάθονται σε άλλους ήρωες της ιστορίας.

Η φετινή ελληνική εκδοτική παραγωγή στο χώρο της μεταφρασμένης παιδικής-εφηβικής λογοτεχνίας φαίνεται πως δίνει το προβάδισμα θεματικά και στη διαφορετικότητα (το Θαύμα του R.J. Palacio, Με τα μάτια του άλλου της Paola Capriolo, Το βιβλίο όλων των πραγμάτων του Guus Kuijer, η Σίντερ της Marissa Meyer κτλ.). Το συγκεκριμένο βιβλίο δίνει σε πρώτο επίπεδο την ευκαιρία να προβληματιστούμε πάνω στην έννοια του διαφορετικού και σε ένα δεύτερο επίπεδο πάνω στο βαθμό αυτογνωσίας μας σε σχέση με τον τρόπο που υπερασπιζόμαστε τις προσωπικές μας επιλογές όταν καλούμαστε να πάρουμε σημαντικές αποφάσεις για τη ζωή και το μέλλον μας.

Σε κάθε περίπτωση αυτό το εξελικτικό μυθιστόρημα με την έννοια της ολοκλήρωσης ενός κύκλου εμπειρίας του ήρωα που τον προάγει σε μια επόμενη θέση-θέαση της ζωής του, αποτελεί μια απολαυστική αναγνωστική πρόταση.