magritte700

Μια σειρά από άρθρα για την κατάσταση της ποιητικής τέχνης σήμερα, για τα χρόνια προβλήματα και τις μελλοντικές της προκλήσεις.

Του Κώστα Κουτσουρέλη

Προβλήματα ιδεολογικά, μέρος πρώτο

Πώς βλέπουν την ποίηση οι σημερινοί ποιητές; Ποια είναι η καλλιτεχνική τους αυτοκατανόηση; Έχουν αισθητικές αποβλέψεις συγκεκριμένες, τρέφουν "οράματα", ενδεχομένως και ευρύτερα της λογοτεχνίας, και αν ναι, ποια; Πώς αποτιμούν τη σχέση τους με την παράδοση και το κοινό; Στα ερωτήματα αυτά, οι τρέχουσες απαντήσεις που εμμέσως ή αμέσως αποκομίζει κανείς από την ποιητική κοινότητα, είναι αντιφατικές και συγκεχυμένες. Αν μπορεί να γίνει λόγος για μια όποια τρέχουσα ποιητική ιδεολογία, αυτή μοιάζει περισσότερο με συρραφή, με τεχνητή συγκόλληση συχνά αλληλοαναιρούμενων δανείων από ποικίλες εποχές της λογοτεχνικής ιστορίας, ιδίως της μετά τον ρομαντισμό. 

Έτσι από τους ρομαντικούς ο σημερινός ποιητής έχει κληρονομήσει τη μεγάλη –για την ακρίβεια: την υπερφίαλη– ιδέα που τρέφει για τον εαυτό του και την τέχνη του. Ρήσεις όπως αυτές του Σέλλεϋ («Ο ποιητής είναι ο κρυφός νομοθέτης του κόσμου»), του Μπωντλαίρ («Κάθε υγιής άνθρωπος μπορεί να ζήσει δυο μέρες χωρίς τροφή – όχι όμως χωρίς ποίηση») και οι συναφείς, όλες τους γεννήματα του αισθητικού μεσσιανισμού του 19ου αιώνα, απομονωμένες εντελώς από τα ιστορικά τους συμφραζόμενα, εξακολουθούν να κυκλοφορούν ανεξέταστα μεταξύ μας. Στα λόγια τουλάχιστον, αρκετοί εξακολουθούν να θεωρούν την ποίηση, όπως ο Νοβάλις στον καιρό του, Mission – (ιερ)αποστολή. Στα μάτια τους η ποίηση δεν είναι απλώς τέχνη, ούτε καν η κορυφαία των τεχνών· φέρει γνωρίσματα λυτρωτικά, παρουσιάζεται ως πανάκεια. Μας προτείνεται ως αντίσταση στον αγοραίο και φθοροποιό βίο και την ευτέλεια των συνθηκών, ως προάσπιση της αλήθειας και της ελευθερίας. Να λ.χ. πώς την περιγράφει ο Κλείτος Κύρου σ’ ένα πεζοποίημά του του 1987 με τίτλο αναμενόμενο ("Η Ποίηση"):

ο Ποιητής η μόνη αληθινή αυθόρμητη γνήσια φωνή

[…]

Σ' έναν κόσμο συναλλαγών η Ποίηση δε συναλλάσσεται Σ' έναν κόσμο φθοράς η Ποίηση παραμένει άφθαρτη Είναι μια αρρώστια που σε σιγοκαίει όπως ο έρωτας και η θέρμη Συμπτώματα: συμπεριφορά παιδιού, καθαρό μυαλό και μάτι που τρυπάει σκοτάδια και καπνούς Όπου Ποίηση και αλήθεια Φάρμακο για τη μοναξιά και τους πόνους της καρδιάς

[…]

Μέσα σε πλήθη τυμβωρύχων φαρισαίων και επιτήδειων κάτω απ’ τους όγκους μολυσμένου περιβάλλοντος πίσω και πέρα και πάνω απ’ τον ηλιοβόρο χρόνο πάντοτε θα ξεπροβάλλει η Ποίηση για την πιο μεγάλη αναμέτρηση του ανθρώπου   

Συχνά αυτοπροβάλλεται ως μάρτυς: για κάποιους λόγους, που όμως ποτέ δεν διευκρινίζονται πλήρως, η τέχνη του τελεί υπό διωγμό, εξού και βρίσκεται διαρκώς στην ανάγκη να την υπερασπίζει.

Παρά την τυπικά ρομαντική μεγαληγορία αυτών των γραμμών, η εικόνα της ποίησης που περιέχουν διαφέρει ουσιωδώς από εκείνην των ρομαντικών. Προ πάντων, ο ρόλος του ποιητή ως πνευματικού ταγού, που ήταν αυτονόητος το μεγαλύτερο μέρος του 19ου αιώνα, εδώ απουσιάζει. Τη θέση της δυναμικής εξωστρέφειας, της μέριμνας των ρομαντικών για τα κοινά και τη δημόσια σφαίρα, έχει πάρει μια εσωστρέφεια καταγόμενη από μια άλλη σχολή και εποχή, αυτή των συμβολιστών και των "καταραμένων". Στα μάτια αυτής της σχολής, ο ποιητής δεν είναι του κόσμου τούτου. Αν και εξακολουθεί να βλέπει τον εαυτό του ως "προφήτη", είναι πλέον ένας προφήτης ιδιωτεύων, αποτραβηγμένος εξ αρχής από την Πολιτεία αλλά και χωρίς ελπίδα ή επιθυμία καν να επιστρέψει ποτέ σ’ εκείνη. Συχνά αυτοπροβάλλεται ως μάρτυς: για κάποιους λόγους, που όμως ποτέ δεν διευκρινίζονται πλήρως, η τέχνη του τελεί υπό διωγμό, εξού και βρίσκεται διαρκώς στην ανάγκη να την υπερασπίζει. Ο ίδιος, εκτεθειμένος στον όχλο σαν το μπωντλαιρικό άλμπατρος, περιπαίζεται ή λοιδορείται από τους πολλούς. Όμως τα πάθη του δεν είναι το τίμημα μιας μέλλουσας δικαίωσης, δεν πρόκειται αργά ή γρήγορα να του αποφέρουν την αναγνώριση και τη δόξα, όπως πίστευε ακόμη εν τη αισοδοξία του ο ρομαντικός poeta vates. Τα δικά του πάθη δεν αφορούν τα ανάλγητα και ασυγκίνητα πλήθη. Για την ακρίβεια, δεν μπορούν να τα αφορούν: η ποίηση καλλιεργείται και ανθοφορεί σε πείσμα των πολλών, στο κοινωνικό περιθώριο και ημίφως – συνιστά πράξη εκ φύσεως εχέμυθη ή και «συνωμοτική», όπως θα πει χαρακτηριστικά σε ομιλία του το 2002 ο Γιάννης Βαρβέρης:

ο αληθινός ποιητής, προκλητικά παραθεωρημένος, στέκεται ανάμεσα και πάνω απ' όλα αυτά, περίοπτος και περίβλεπτος, ταγμένος να ετάζει το τοπίο του κόσμου, ώστε να το μιλήσει ύστερα στη δική του γλώσσα εμπιστευτικά, αν όχι συνωμοτικά, κατά τη φύση της ίδιας της τέχνης του. Ταγμένος να πονάει με πόνους που δεν γίνονται μπεστ σέλερ, ταγμένος να αποδημεί με αξεδίψαστη την πιθανή συγγνωστή του ανθρώπινη ματαιοδοξία, περίπου άγνωστος […] Έτσι, ο ποιητής, με τις φωτεινές του εκλάμψεις ναυαγισμένα, ανεπίδοτα μπουκάλια στο πέλαγος φαίνεται πως διαφεντεύεται κι αυτός από το μυστικό νόμο που ορίζει με μια σοφία περίεργη πάρα πολλά του κόσμου τούτου αλλά ακόμη και τα ποιητικά. […] λουλούδι πείσμον και αναίτιο, ανθίζει περισσότερο και μοσχοβολάει όσο πιο πολύ μένει απότιστο και περιφρονημένο. 

Και σ’ αυτό το απόσπασμα, μια γλώσσα τυπικά ρομαντική επιστρατεύεται για να κομίσει εντέλει ένα αντιρρομαντικό μήνυμα. Η μεγαλεπίβολη ουτοπία των πρώτων ρομαντικών έχει ξεπέσει εδώ σε μηδενισμό, όμως μελοδραματικού, όχι ηρωικού τύπου. Μόλις μια τρίχα μας χωρίζει πλέον από την παραίτηση: ο ποιητής είναι «λουλούδι αναίτιο», τα λόγια του «ναυαγισμένα, ανεπίδοτα μπουκάλια στο πέλαγος». Αν υπάρχει ακόμη σωτηρία, στην καλύτερη περίπτωση είναι μονήρης και φευγαλέα, προνόμιο και άχθος αποκλειστικό του δημιουργού και του μυημένου του αναγνώστη.

Εκκινώντας από μια τέτοια ιδεολογική στάση, η στάση του σημερινού ποιητή προς το κοινό, προφανώς, δεν μπορεί να είναι ευμενής. Και πράγματι, το ευρύ ακροατήριο αντιμετωπίζεται δύσπιστα ή περιφρονητικά, του προσδίδονται χαρακτηριστικά αντιπάλου ή και διώκτη. Συντελεί εδώ και η επιρροή των οχλολοίδωρων αβανγκαρντιστών του Μεσοπολέμου, της έφεσής τους ιδίως να προκαλούν επιδεικτικά τους αστούς και τον κομφορμισμό τους. Με τη διαφορά ότι από τους ποιητές που τους επικαλούνται σήμερα, απουσιάζει εντελώς η γλωσσική ρώμη και η επαναστατική αισιοδοξία εκείνων. Η δική τους στάση προσομοιάζει περισσότερο με τον φυγόκοσμο αισθητισμό του L'art pour l'art, όπως τον βρίσκουμε στα μεσοπολεμικά γραψίματα ενός Καίσαρος Εμμανουήλ, λ.χ.:

Ευθύς εξ αρχής μου επιβάλλεται να δηλώσω, ότι η ποίησις αυτή απευθύνεται πρώτα στον εαυτό μου απόλυτο και ιδεώδη αναγνώστη, κατά δεύτερον λόγον σε δυο-τρεις ευφυείς και γυμνασμένους κριτικούς μου, και τρίτον σε πέντε έως δέκα μεμυημένους συναδέλφους μου. Το λεγόμενο κοινόν, δεν διστάζω να ομολογήσω, ότι εξ ιδιοσυγκρασίας και αισθητικής αγωγής με αφήνει συνήθως εντελώς αδιάφορο και απαθή.

Η "εντελής αυτή αδιαφορία και απάθεια" του σημερινού ποιητή απέναντι στο κοινό έχει βέβαια και άλλες πηγές. Μία απ’ αυτές είναι η ριζική εκείνη αμφιβολία για τη δυνατότητα του ανθρώπινου λόγου να αρθρώσει το ουσιώδες, αμφιβολία που από την εποχή του Ούγκο φον Χόφμανσταλ έθρεψε το ρεύμα του γλωσσικού σκεπτικισμού του 20ού αιώνα, με ποικίλες αντανακλάσεις στη λογοτεχνία. Μια άλλη πηγή είναι η κατανόηση της ποίησης ως δραστηριότητας μονολογικής που συναντούμε στο έργο αρκετών εκπροσώπων του κλασσικού μοντερνισμού, ιδίως του ερμητικού ρεύματος. Πράγματι, ποιητές όπως ο Γκόττφρηντ Μπεν και ο Εουτζένιο Μοντάλε θα υποστηρίξουν ευθαρσώς την άποψη ότι η ποίηση είναι μονόλογος, ότι δεν απευθύνεται σε κανέναν, ότι δεν έχει κοινωνική ή πολιτισμική λειτουργία, πολλώ δε μάλλον ευεργετική, ότι δεν έχει καν καταβολές. Ως ριζική έκφραση του Εγώ, είναι ένα σπάνιο αναβλάστημα που φύεται στο περβάζι της παραδοξότητας και παρέρχεται με τον ίδιο τρόπο που ήρθε στο φως. Με τους στίχους του Εουτζένιο Μοντάλε:

Η ποίηση δεν έχει γίνει για κανέναν,
ούτε για τους άλλους, ούτε για κείνον που τη γράφει.
Γιατί γεννιέται; Μα δεν γεννιέται κι επομένως
ποτέ δεν έχει γεννηθεί. Στέκεται απλώς σαν πέτρα
ή κόκκος άμμου. Και θα χαθεί
μαζί με όλα τα άλλα.

Και με τα λόγια του Γκόττφρηντ Μπεν:

Το ποίημα είναι μονολογικό […] το μοντέρνο ποίημα, το απόλυτο ποίημα είναι το ποίημα χωρίς πίστη, το ποίημα χωρίς ελπίδα, το ποίημα που δεν απευθύνεται σε κανέναν

«Μόνο με τους νεκρούς μιλώ και γι’ αυτούς γράφω / Μόνο αυτοί μπορούν να με διαβάσουν» γράφει σε ανάλογο πνεύμα ο όψιμος Βύρων Λεοντάρης.

Απόψεις τόσο ακραίες για την κοινωνική ασημία της ποίησης, είναι αλήθεια, δεν συναντά κανείς συχνά σήμερα, τουλάχιστον τόσο εκλεπτυσμένες και επεξεργασμένες θεωρητικά. Ωστόσο, στην πράξη, ως ιδεολογικά καθιζήματα έστω ή στερεότυπα ανέλεγκτα, υπόκεινται σε μεγάλο μέρος της τρέχουσας παραγωγής. Καθώς οι περισσότεροι ποιητές πράγματι βλέπουν την τέχνη τους ως υπόθεση κατά κύριο λόγο ιδιωτική ή, το πολύ, ως ενασχόληση μιας συντεχνίας, επόμενο είναι να αγνοούν ή να προσπερνούν τον κοινωνικό περίγυρο εντός του οποίου δρουν. Επόμενο είναι τα ποιήματά τους να μην έχουν ιστορικότητα, να αποφεύγουν την πολιτική ή την ηθική προβληματική. Και επόμενο είναι να θεώνται εντέλει τον κόσμο όπως τον έβλεπαν κάποτε οι συμβολιστές: όχι ως αφετηρία και προορισμό της ποίησης, αλλά ως απλή, περίπου τυχαία "αφορμή" της. «Ποιητή, οι άνθρωποι θα ’λεγαν πως είναι οι στίχοι σου ένα / παιχνίδι μάταιο, παιδικό», έγραφε ο Ζαν Μωρεάς τον καιρό του. Εσύ όμως «Μην το πιστεύεις!», συνέχιζε· εμπρός στους στίχους σου κάθε τι άλλο, ο κόσμος όλος είναι πλασμένος για να σε υπηρετεί:

αφού όλα γύρω γίνονται μονάχα για να δίνουν
στα ποιήματά σου μια αφορμή!
(μτφρ. Κ. Καρυωτάκης) 

[διαβάστε όλα τα άρθρα του φακέλου «Η ποίηση σήμερα» κάνοντας κλικ ΕΔΩ]

kk* Ο ΚΩΣΤΑΣ ΚΟΥΤΣΟΥΡΕΛΗΣ είναι ποιητής και μεταφραστής.

politeia link more

 

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Για την υπεράσπιση, και πάλι, της ποίησης, Γ'

Για την υπεράσπιση, και πάλι, της ποίησης, Γ'

Σε μια σειρά από δέκα άρθρα, δημοσιευμένα εδώ την περσινή χρονιά, συζήτησα τα «Προβλήματα της σημερινής ποίησης», όπως εγώ τα βλέπω και τα εκτιμώ. Στα τρία άρθρα τούτης της νέας σειράς διατυπώνω προτάσεις για την επίλυσή τους. Ακολουθούν οι τρεις τελευταίες απαντήσεις στο ερώτημα ...

Για την υπεράσπιση, και πάλι, της ποίησης, Β'

Για την υπεράσπιση, και πάλι, της ποίησης, Β'

Σε μια σειρά από δέκα άρθρα, δημοσιευμένα εδώ τον Σεπτέμβριο, Οκτώβριο και Νοέμβριο της περσινής χρονιάς, συζήτησα τα «Προβλήματα της σημερινής ποίησης», όπως εγώ τα βλέπω και τα εκτιμώ. Στα τρία άρθρα τούτης της νέας σειράς διατυπώνω προτάσεις για την επίλυσή τους. ...

Για την υπεράσπιση, και πάλι, της ποίησης, Α'

Για την υπεράσπιση, και πάλι, της ποίησης, Α'

Σε μια σειρά από δέκα άρθρα, δημοσιευμένα εδώ τον Σεπτέμβριο, Οκτώβριο και Νοέμβριο της περσινής χρονιάς, συζήτησα τα «Προβλήματα της σημερινής ποίησης», όπως εγώ τα βλέπω και τα εκτιμώ. Στα τρία άρθρα τούτης της νέας σειράς διατυπώνω προτάσεις για την επίλυσή τους. ...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

Ημερίδα για την «Κασέτα» της Λούλας Αναγνωστάκη, στα Χανιά

Ημερίδα για την «Κασέτα» της Λούλας Αναγνωστάκη, στα Χανιά

Ο Πανελλήνιος Όμιλος Φίλων του ποιητή Μανόλη Αναγνωστάκη διοργανώνει στις 27 Μαρτίου 2023 στο θέατρο ΚΥΔΩΝΙΑ στα Χανιά, ημερίδα με θέμα: Νοούμενα και υπονοούμενα στο θεατρικό έργο «Η Κασέτα» της Λούλας Αναγνωστάκη. Στην κεντρική εικόνα, φωτογραφία της Λούλας Αναγνωστάκη από τον Σπύρο Στάβερη.

...
«Παράδεισος» του Αμπντουλραζάκ Γκούρνα (προδημοσίευση)

«Παράδεισος» του Αμπντουλραζάκ Γκούρνα (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Αμπντουλραζάκ Γκούρνα [Abdulrazak Gurnah] «Παράδεισος» (μτφρ. Κατερίνα Σχινά), το οποίο θα κυκλοφορήσει αυτές τις μέρες από τις εκδόσεις Ψυχογιός.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Πρώτα το αγόρι. Το λέγανε Γ...

Συζήτηση για τον πόλεμο στην Ουκρανία – Με αφορμή το βιβλίο «Μια σύντομη ιστορία της Ρωσίας» του Rodric Braithwaite

Συζήτηση για τον πόλεμο στην Ουκρανία – Με αφορμή το βιβλίο «Μια σύντομη ιστορία της Ρωσίας» του Rodric Braithwaite

Οι εκδόσεις Ψυχογιός διοργανώνουν συζήτηση για τον πόλεμο στην Ουκρανία, με αφορμή το βιβλίο του Rodric Braithwaite «Μια Σύντομη Ιστορία της Ρωσίας», απόψε, Πέμπτη 23 Μαρτίου, στο βιβλιοπωλείο LIBER.

Επιμέλεια: Book Press

...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Παράδεισος» του Αμπντουλραζάκ Γκούρνα (προδημοσίευση)

«Παράδεισος» του Αμπντουλραζάκ Γκούρνα (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Αμπντουλραζάκ Γκούρνα [Abdulrazak Gurnah] «Παράδεισος» (μτφρ. Κατερίνα Σχινά), το οποίο θα κυκλοφορήσει αυτές τις μέρες από τις εκδόσεις Ψυχογιός.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Πρώτα το αγόρι. Το λέγανε Γ...

«Σε πρώτο ενικό» του Χαρούκι Μουρακάμι (προδημοσίευση)

«Σε πρώτο ενικό» του Χαρούκι Μουρακάμι (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση μέρους διηγήματος από τη συλλογή διηγημάτων του Χαρούκι Μουρακάμι [Haruki Murakami] «Σε πρώτο ενικό» (μτφρ. Βασίλης Κιμούλης), η οποία θα κυκλοφορήσει αυτές τις μέρες από τις εκδόσεις Ψυχογιός.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

With the ...

«Η νοσταλγία κι εγώ» της Μάρως Βαμβουνάκη (προδημοσίευση)

«Η νοσταλγία κι εγώ» της Μάρως Βαμβουνάκη (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο της Μάρως Βαμβουνάκη «Η νοσταλγία κι εγώ», που θα κυκλοφορήσει στις 24 Μαρτίου από τις εκδόσεις Αρμός.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

— Αναρωτιέμαι τι νοσταλγείς;
— …
— Νοσταλγείς κάτι που συνέβη ή κάτι πο...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Στίβεν Κινγκ: 10 αγαπημένα του βιβλία

Στίβεν Κινγκ: 10 αγαπημένα του βιβλία

Σε ανάρτησή του στο Goodreads, με αφορμή τα δέκα χρόνια λειτουργίας της ιστοσελίδας, ο Στίβεν Κινγκ ξεχώρισε δέκα αγαπημένα του βιβλία. Τα έργα του συγγραφέα κυκλοφορούν στα ελληνικά από τις εκδόσεις Κλειδάριθμος.

Επιμέλεια: Book Press

...
Ένας χρόνος πόλεμος στην Ουκρανία: Τα βιβλία για να κατανοήσουμε την Ιστορία καθώς γράφεται

Ένας χρόνος πόλεμος στην Ουκρανία: Τα βιβλία για να κατανοήσουμε την Ιστορία καθώς γράφεται

Σήμερα, 24 Φεβρουαρίου 2023, συμπληρώνεται ένας χρόνος από την έναρξη του πολέμου που διεξάγει η Ρωσία στην Ουκρανία. Η ελληνική βιβλιογραφία αναπόφευκτα εμπλουτίστηκε από μελέτες και συλλογικούς τόμους, βιβλία στα οποία οι συγγραφείς των κειμένων επιχειρούν να δώσουν απαντήσεις και ερμηνείες σε γεγονότα και εξελίξε...

Κάρσον ΜακΚάλερς: Τα 10 αγαπημένα της βιβλία

Κάρσον ΜακΚάλερς: Τα 10 αγαπημένα της βιβλία

Η Αμερικανίδα πεζογράφος Κάρσον ΜακΚάλερς [Carson McCullers] είναι μία από τις σημαντικότερες εκπροσώπους του λογοτεχνικού «southern gothic». Τα μυθιστορήματά της εκτυλίσσονται στον αμερικανικό Νότο και παρουσιάζουν μοναχικούς, εκκεντρικούς χαρακτήρες που πασχίζουν να συνυπάρξουν με τους υπόλοιπους ανθρώπους.

...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΟΥ ΜΗΝΑ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

13 Δεκεμβρίου 2022 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2022

Έφτασε η στιγμή και φέτος για την καθιερωμένη εδώ και χρόνια επιλογή των εκατό από τα καλύτερα βιβλία λογοτεχνίας της χρονιάς που φτάνει σε λίγες μέρες στο τέλος της. Ε

ΦΑΚΕΛΟΙ