alt

Σειρά σημειώσεων και προβληματισμού πάνω σε επίκαιρα θέματα φιλοσοφικού διαλόγου στις μέρες του κατ' οίκον περιορισμού, συνδεδεμένες με κλασικές ή και νεότερες βιβλιογραφικές αναφορές, για την πληρέστερη θεώρηση κάθε ζητήματος.

Του Άλκη Γούναρη

Τι έκαναν οι φιλόσοφοι στην καραντίνα; Μπορεί να μη βρέθηκαν στην πρώτη γραμμή του πυρός για την καταπολέμηση της πανδημίας, όμως προσέφεραν θεραπεία με αντίδοτα ιδεών, καθώς η κρίση συνέβαλε στον ανορθολογισμό και ανέδειξε παλαιότερα και νέα προβλήματα θέτοντας σε δοκιμασία το ηθικό, πολιτικό και οικονομικό μας σύστημα. Σε αυτήν τη σειρά σημειώσεων, κατέγραψα ορισμένα επίκαιρα σημεία που αποτέλεσαν αντικείμενο φιλοσοφικού διαλόγου στις μέρες του κατ’ οίκον περιορισμού, συνδέοντάς τα με κλασικές ή και νεότερες βιβλιογραφικές αναφορές βάσης, αν θέλει κάποιος να αποκτήσει μια πληρέστερη θεωρητική αντίληψη κάθε θέματος.

Keywords 
λογική πλάνη / δημόσιος λόγος

Όποιος έχει τρία έχει και δύο. Ο Α έχει τρία, άρα ο Α έχει πέντε. Η διατύπωση τέτοιων ψευδώνυμων συλλογισμών, αποτελούσε καθημερινή πρακτική στις σχολές που ίδρυσαν οι μαθητές του Σωκράτη. Λογικά παράδοξα όπως αυτό του ψεύτη ή οι σωρείτες της άμμου, του φαλακρού κ.τ.λ. συνέβαλαν στη δημιουργία μιας ακαταμάχητης διαλεκτικής, η οποία έμεινε γνωστή ως τις μέρες μας ως «εριστική τέχνη». Αυτή η τέχνη της παραδοξότητας, μια τεχνική «πειθούς» βασισμένη σε εσφαλμένα αλλά πειστικά επιχειρήματα, αποτέλεσε το αντικείμενο της μικρής αλλά εξαιρετικά χρήσιμης πραγματείας του Σοπενχάουερ [1], στην οποία περιγράφονται συνοπτικά τα μυστικά της εριστικής διαλεκτικής ή του πώς τελικά σε μια δημόσια συζήτηση να έχεις πάντα δίκιο. 

Το να έχεις δίκιο στον δημόσιο λόγο, δεν προϋποθέτει, ούτε συνεπάγεται ότι λες την αλήθεια. Η αλήθεια σε αυτές τις περιπτώσεις είναι το θύμα της ματαιοδοξίας των ομιλητών και της ευπιστίας των ακροατών.

Το να έχεις δίκιο στον δημόσιο λόγο, δεν προϋποθέτει, ούτε συνεπάγεται ότι λες την αλήθεια. Η αλήθεια σε αυτές τις περιπτώσεις είναι το θύμα της ματαιοδοξίας των ομιλητών και της ευπιστίας των ακροατών. Αρκεί να χρησιμοποιεί κάποιος έξυπνα τεχνάσματα και λογικοφανείς αυθαιρεσίες για να πείθει τους συνομιλητές, τους ακροατές ή τους αναγνώστες του ότι αυτά που υποστηρίζει είναι σωστά. Στο οπλοστάσιο όσων ασκούν την «εριστική», βρίσκονται, μεταξύ άλλων, εσφαλμένες προκείμενες[i], αυθαίρετες γενικεύσεις, εκτροπή της συζήτησης σε άσχετα επιχειρήματα κ.τ.λ. Όλα τα παραπάνω και πολλές ακόμα λογικές πλάνες κυριάρχησαν στον δημόσιο διάλογο κατά την παγκόσμια κρίση του κορωνοϊού.

Ενδεικτική ήταν η επιχειρηματολογία του Μπερνάρ-Ανρί Λεβί σε άρθρο του στο La Regle Du Jeu[ii], όπου συνέκρινε την τρέχουσα πανδημία με δύο παλαιότερες, για να υποστηρίξει ότι η παρούσα υγειονομική κρίση δεν σημαίνει και το τέλος του κόσμου και ότι τα μέτρα που έλαβε ο πρόεδρος Μακρόν και η γαλλική κυβέρνηση οδηγώντας τη χώρα του σε ένα μη αναγκαίο lockdown, ήταν απλώς υπερβολικά. Ο Λεβί, υιοθετώντας εσφαλμένες προκείμενες, υποστηρίζει ότι στη δεκαετία του '50 και του '60 η Γαλλία και ο υπόλοιπος κόσμος αντιμετώπισαν παρόμοιες με τη σημερινή πανδημίες, τόσο με τη «γρίπη του Χονγκ Κoνγκ», που είχε ως αποτέλεσμα τον θάνατο 30.000 ανθρώπων στη Γαλλία και 50.000 ανθρώπων στις ΗΠΑ, όσο και με την «ασιατική γρίπη», που είχε ως αποτέλεσμα τον θάνατο 100.000 ανθρώπων στις ΗΠΑ και άγνωστου αριθμού ανθρώπων στη Γαλλία. Συνεπώς, καταλήγει, η κρίση της COVID-19 δεν αποτελεί τη χειρότερη υγειονομική καταστροφή του αιώνα, τα ΜΜΕ διογκώνουν την κατάσταση και αποπροσανατολίζουν την κοινή γνώμη από άλλα σοβαρά προβλήματα που υπάρχουν στον πλανήτη, και η διακοπή της παραγωγικής διαδικασίας θα έχει απρόβλεπτες οικονομικές συνέπειες. 

Το σφάλμα στο συγκεκριμένο επιχείρημα έγκειται στην αρχική παραδοχή ότι οι πανδημίες είναι συγκρίσιμες και μάλιστα παρόμοιες μεταξύ τους. Κάτι τέτοιο όμως δεν ισχύει, για δυο λόγους: Πρώτον, διότι οι συνθήκες που επικρατούσαν στον κόσμο εξήντα χρόνια πριν διαφέρουν ριζικά από τις σημερινές συνθήκες, σε επίπεδο μετάδοσης, περίθαλψης και κατάστασης του συστήματος υγείας. Δεύτερον, διότι η σύγκριση των θυμάτων των παλαιότερων πανδημιών με την τρέχουσα, αν υποθέσουμε ότι μπορεί να γίνει σε απόλυτο αριθμό, δεν λαμβάνει υπόψιν ότι τα θύματα σήμερα, είναι θύματα «εντός» αυστηρών περιοριστικών μέτρων –την αναγκαιότητα των οποίων αμφισβητεί ο Λεβί– και τα οποία πιθανότατα θα ήταν πολλαπλάσια αν δεν είχαν ληφθεί καθόλου μέτρα, όπως προτείνει. 

Eπιχειρήματα βασισμένα σε εσφαλμένες προκείμενες διατυπώθηκαν πλειστάκις στον Τύπο και στα κοινωνικά δίκτυα με μη συγκρίσιμες «συγκρίσεις» κατά την πορεία της πανδημίας, πετυχαίνοντας να πείσουν το κοινό και να ικανοποιήσουν τη σκοπιμότητα ή τη ματαιοδοξία της ρητορικής εκείνων που τα εξέφρασαν. 

Ένα άλλο επιχείρημα βασισμένο σε εσφαλμένες προκείμενες ήταν αυτό που δημοσίευσε η εφημερίδα Wall Street Journal[iii] και έγινε σύντομα viral. Ο δημοσιογράφος, εκκινώντας από την παραδοχή ότι ο πληθυσμός της Νέας Υόρκης και της Σουηδίας είναι σχεδόν ίδιος, παρουσιάζει τα διαφορετικά μέτρα και τις διαφορετικές επιπτώσεις της πανδημίας στις δύο περιοχές, ασκώντας κριτική στους κατοίκους και στην ηγεσία της αμερικανικής πολιτείας για τον τρόπο που διαχειρίστηκαν την κατάσταση. Όμως η σύγκριση του πληθυσμού της Σουηδίας με τον πληθυσμό της Νέας Υόρκης, παρότι σε απόλυτα νούμερα βρίσκεται κοντά, αποτελεί μια παντελώς λανθασμένη και παραπλανητική προκείμενη, καθώς η Σουηδία είναι μια αραιοκατοικημένη χώρα με μόλις 23 κατοίκους ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο, ενώ η πόλη της Νέας Υόρκης μια από τις πιο πυκνοκατοικημένες περιοχές του πλανήτη με 10.756 κατοίκους ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο (το Μανχάταν έχει 27.673 κατοίκους/km2), χωρίς να υπολογίσει κανείς σε αυτήν την πυκνότητα πληθυσμού τους τουρίστες, τους επισκέπτες και τους εργαζόμενους στην πόλη της Nέας Yόρκης. Δεν χρειάζεται να είσαι επιδημιολόγος για να καταλάβεις ότι ο πληθυσμός αυτών των δύο περιοχών δεν είναι συγκρίσιμος. Παρόμοια επιχειρήματα βασισμένα σε εσφαλμένες προκείμενες διατυπώθηκαν πλειστάκις στον Τύπο και στα κοινωνικά δίκτυα με μη συγκρίσιμες «συγκρίσεις» κατά την πορεία της πανδημίας, πετυχαίνοντας να πείσουν το κοινό και να ικανοποιήσουν τη σκοπιμότητα ή τη ματαιοδοξία της ρητορικής εκείνων που τα εξέφρασαν. 

Στην περίπτωση του Γάλλου φιλοσόφου, ωστόσο, η χρήση των εσφαλμένων προκείμενων για τη σύγκριση των πανδημιών έγινε γρήγορα αντιληπτή από μια μερίδα του ακροατηρίου του, αναγκάζοντας τον Λεβί να δικαιολογηθεί.[iv] Σε επόμενη τοποθέτησή του, ισχυρίστηκε ότι είναι πολλοί αυτοί που εκμεταλλεύονται την παρούσα κατάσταση για να επιβάλουν αυστηρά μέτρα τα οποία ικανοποιούν την ατζέντα της ολοκληρωτικής πολιτικής τους, όπως κάνει ο πρωθυπουργός της Ουγγαρίας, Βίκτορ Ορμπάν, ή για να αποκομίσουν πολιτικό όφελος από τη φυσική αυτή καταστροφή, κηρύσσοντας πόλεμο σε έναν αόρατο εχθρό, όπως κάνουν οι Τραμπ και Μακρόν. Με αυτόν τον τρόπο, αποφεύγοντας ουσιαστικά να επανατοποθετηθεί στο αρχικό του επιχείρημα, ο Λεβί εισήγαγε στη συζήτηση νέα επιχειρήματα, προκειμένου να εκτρέψει την προσοχή του ακροατηρίου του και να συνεχίσει την κριτική του. Χρησιμοποίησε ουσιαστικά την τεχνική της «κόκκινης ρέγκας», η οποία οδηγεί τη συζήτηση αλλού χωρίς να διορθώσει το προηγούμενο σφάλμα του. Οι «κόκκινες ρέγκες»[v] αποτελούν μια από τις 100 περίπου διαφορετικές τεχνικές που μπορεί να χρησιμοποιήσει κάποιος για να κερδίσει μια αντιπαράθεση [2].

Ο Λεβί όμως, που είχε αναμετρηθεί στο παρελθόν επιτυχώς με τον «αμερικανικό μύθο», ακολουθώντας σε ένα μακρύ οδοιπορικό τα βήματα του Τοκβίλ στην Αμερική των μεγάλων αντιθέσεων [3], δεν κατάφερε στη συγκεκριμένη περίπτωση να πείσει επιτυχώς για τον «μύθο της πανδημίας». Ένα υποψιασμένο ακροατήριο, που έχει τη δυνατότητα να διακρίνει τις λογικές πλάνες που κρύβονται πίσω από τα επιχειρήματα, δεν είναι εύκολο να ξεγελαστεί. Καταλαβαίνει ότι η σύγκριση της θνησιμότητας της COVID-19 με τη θνησιμότητα των τροχαίων ή με τη θνησιμότητα από καρκίνο συνιστά λογικό σφάλμα, όπως και η εκτροπή μιας συζήτησης για τη σοβαρότητα της πανδημίας στα συμφέροντα των φαρμακοβιομηχανιών από την πώληση των εμβολίων αποτελεί λογική της κόκκινης ρέγκας.

* Ο ΑΛΚΗΣ ΓΟΥΝΑΡΗΣ είναι διδάκτωρ φιλοσοφίας, επιστημονικός συνεργάτης 
και ερευνητής στο ΕΚΠΑ - https://alkisgounaris.gr/.


[i] Προκείμενες ονομάζονται οι αρχικές προτάσεις ενός συλλογισμού, από τις οποίες προκύπτει το λογικό συμπέρασμα. Για παράδειγμα, οι προτάσεις «όλοι οι άνθρωποι είναι θνητοί» και «ο Σωκράτης είναι άνθρωπος», αποτελούν προκείμενες προτάσεις που οδηγούν στο συμπέρασμα «ο Σωκράτης είναι θνητός». 
[ii] Διαβάστε το αρχικό άρθρο του Μπερνάρ-Ανρί Λεβί εδώ.
[iii] Διαβάστε το δημοσίευμα της Wall Street Journal εδώ.
[iv] Διαβάστε την ύστερη τοποθέτηση του Μπερνάρ-Ανρί Λεβί επί του θέματος εδώ.
[v] Οι κόκκινες ρέγκες, λόγω της ισχυρής μυρωδιάς τους, υποτίθεται ότι αποσπούν την προσοχή των σκύλων ιχνηλάτησης, εκτρέποντάς τους από τον στόχο που πρέπει να ακολουθήσουν.

ΓΙΑ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ 
ΕΠΙ ΤΟΥ ΘΕΜΑΤΟΣ

[1] [2] [3]
alt alt alt
Η τέχνη του να έχεις πάντα δίκιο
Άρτουρ Σοπενχάουερ
Μτφρ. Μυρτώ Καλοφωλιά
Πατάκης 
Πώς να κερδίζετε κάθε
αντιπαράθεση

Madsen Pirie
Μτφρ. Σοφία Ανδρεοπούλου
Κέδρος

American Vertigo
Bernard - Henri Lévy
Μτφρ. Μαρία Μαλαφέκα
Κέδρος
alt alt alt

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Η φιλοσοφία ως θεραπεία: Ο θάνατος και το νόημα της ζωής

Η φιλοσοφία ως θεραπεία: Ο θάνατος και το νόημα της ζωής

Σειρά σημειώσεων και προβληματισμού πάνω σε επίκαιρα θέματα φιλοσοφικού διαλόγου στις μέρες του κατ' οίκον περιορισμού, συνδεδεμένες με κλασικές ή και νεότερες βιβλιογραφικές αναφορές, για την πληρέστερη θεώρηση κάθε ζητήματος.

Του Άλκη Γούναρη

Τι...

Η φιλοσοφία ως θεραπεία: Η ζούγκλα και το κομπιουτεράκι των ηδονών

Η φιλοσοφία ως θεραπεία: Η ζούγκλα και το κομπιουτεράκι των ηδονών

Σειρά σημειώσεων και προβληματισμού πάνω σε επίκαιρα θέματα φιλοσοφικού διαλόγου στις μέρες του κατ' οίκον περιορισμού, συνδεδεμένες με κλασικές ή και νεότερες βιβλιογραφικές αναφορές, για την πληρέστερη θεώρηση κάθε ζητήματος.

...

Η φιλοσοφία ως θεραπεία: Εγωιστικός άνθρωπος, αλτρουιστική αγορά

Η φιλοσοφία ως θεραπεία: Εγωιστικός άνθρωπος, αλτρουιστική αγορά

Σειρά σημειώσεων και προβληματισμού πάνω σε επίκαιρα θέματα φιλοσοφικού διαλόγου στις μέρες του κατ' οίκον περιορισμού, συνδεδεμένες με κλασικές ή και νεότερες βιβλιογραφικές αναφορές, για την πληρέστερη θεώρηση κάθε ζητήματος.

Του Άλ...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

Βραβείο Γκονκούρ 2024: Η βραχεία λίστα με τα φαβορί

Βραβείο Γκονκούρ 2024: Η βραχεία λίστα με τα φαβορί

Ανακοινώθηκε η βραχεία λίστα του βραβείου Γκονκούρ [Prix Goncourt] 2024. Πριν την ανακοίνωση του φετινου βραβείου, θα γίνει γνωστή και η τελική λίστα που θα περιλαμβάνει τους τέσσερις φιναλίστ. Στην εικόνα, ο νικητής του 2019 Ζαν-Πολ Ντιμπουά, μαζί με το μέλος της επιτροπής, τότε, Μπερνάρ Πιβό, στο γνωστό παράθυρο τ...

Πώς κερδίζεται ένα Νόμπελ Λογοτεχνίας: Οι προϋποθέσεις και οι ζυμώσεις μέχρι το τηλεφώνημα από τη Σουηδική Ακαδημία

Πώς κερδίζεται ένα Νόμπελ Λογοτεχνίας: Οι προϋποθέσεις και οι ζυμώσεις μέχρι το τηλεφώνημα από τη Σουηδική Ακαδημία

Μπορεί μια Ελληνίδα συγγραφέας να πάρει Νόμπελ Λογοτεχνίας; Η προσδοκία γεννήθηκε από μια προσεκτική ανάγνωση των αποδόσεων στις στοιχηματικές εταιρείες, που προφανώς δεν εγγυώνται τίποτα για το αποτέλεσμα. Πώς, όμως, πραγματικά κερδίζεται ένα Νόμπελ; Υπάρχουν κάποιες προϋποθέσεις και ποιες είναι οι ζυμώσεις που προ...

Το 16ο Φεστιβάλ ΛΕΑ απευθύνει πρόσκληση συμμετοχής για το 5ο Βραβείο Λογοτεχνικής Μετάφρασης ΛΕΑ

Το 16ο Φεστιβάλ ΛΕΑ απευθύνει πρόσκληση συμμετοχής για το 5ο Βραβείο Λογοτεχνικής Μετάφρασης ΛΕΑ

Το Φεστιβάλ ΛΕΑ και το Ινστιτούτο Θερβάντες της Αθήνας προσκαλούν εκδότες και μεταφραστές να υποβάλουν τα βιβλία που έχουν εκδοθεί το 2024 για το 5ο Βραβείο Λογοτεχνικής Μετάφρασης ΛΕΑ που θα απονεμηθεί τον Ιούνιο του 2025. Στην κεντρική εικόνα, φωτογραφίες από την απονομή των τεσσάρων προηγούμενων βραβείων λογοτεχν...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Μαρξ, Βάγκνερ, Νίτσε – Ένας κόσμος σε αναταραχή» του Χέρφριντ Μίνκλερ (προδημοσίευση)

«Μαρξ, Βάγκνερ, Νίτσε – Ένας κόσμος σε αναταραχή» του Χέρφριντ Μίνκλερ (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο του Χέρφριντ Μίνκλερ [Herfried Münkler] «Μαρξ, Βάγκνερ, Νίτσε – Ένας κόσμος σε αναταραχή» (μτφρ. Έμη Βαϊκούση), το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 9 Οκτωβρίου από τις εκδόσεις Διόπτρα.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Ο Μ...

«Κωνσταντινούπολη – Τα γεγονότα της 6ης - 7ης Σεπτεμβρίου 1955», από το αρχείο του στρατοδίκη Φαχρί Τσοκέρ (προδημοσίευση)

«Κωνσταντινούπολη – Τα γεγονότα της 6ης - 7ης Σεπτεμβρίου 1955», από το αρχείο του στρατοδίκη Φαχρί Τσοκέρ (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση του προλόγου της ελληνικής έκδοσης του αρχείου του στρατοδίκη Φαχρί Τσοκέρ [Fahri Çoker] «Κωνσταντινούπολη – Τα γεγονότα της 6ης - 7ης Σεπτεμβρίου 1955 – Φωτογραφίες και Έγγραφα», η οποία κυκλοφορεί τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστ...

«Ύμνος» της Άυν Ραντ (προδημοσίευση)

«Ύμνος» της Άυν Ραντ (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από τη νουβέλα της Άυν Ραντ [Ayn Rand] «Ύμνος» (μτφρ. Κλαίρη Παπαμιχαήλ), το οποίο κυκλοφορεί στις 14 Οκτωβρίου από τις εκδόσεις Παπαδόπουλος.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Κεφάλαιο Ένα

...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα βιβλία του φθινοπώρου 2024: Τι θα διαβάσουμε τις μέρες και τις εβδομάδες που έρχονται

Τα βιβλία του φθινοπώρου 2024: Τι θα διαβάσουμε τις μέρες και τις εβδομάδες που έρχονται

Επιλογές από τις προσεχείς εκδόσεις ελληνικής και μεταφρασμένης πεζογραφίας, ποίησης, γκράφικ νόβελ, βιογραφιών, δοκιμίων, μελετών, βιβλίων επιστημονικής εκλαΐκευσης κ.ά.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

...

Μικρά φθινοπωρινά αστυνομικά – Το Γαλλικό και μεσογειακό νουάρ στα καλύτερά του

Μικρά φθινοπωρινά αστυνομικά – Το Γαλλικό και μεσογειακό νουάρ στα καλύτερά του

Από το polar, στο neopolar και από το Παρίσι των Σιμενόν και Φαζαρντί, στο Παρίσι του Ζαν-Φρανσουά Βιλάρ και στην Αθήνα του Μάρκαρη.

Γράφει η Χίλντα Παπαδημητρίου

...

Τι διαβάζουμε τώρα; Επτά σύγχρονα μυθιστορήματα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα

Τι διαβάζουμε τώρα; Επτά σύγχρονα μυθιστορήματα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα

Από τη Νορβηγία του 1300 μ.Χ. έως τη σύγχρονη εποχή, αυτά τα επτά μυθιστορήματα, γραμμένα από γυναίκες συγγραφείς, εξετάζουν τα θέματα του φύλου, της πατριαρχίας, της επανάστασης, της φιλίας και της σχέσης μάνας-κόρης. 

Γράφει ο Διονύσης Μαρίνος

...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΟΥ ΜΗΝΑ

01 Οκτωβρίου 2024 ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΝΕΑ

Νόμπελ Λογοτεχνίας 2024: Κι όμως, η Έρση Σωτηροπούλου «παίζει δυνατά»

Μια ανάρτηση στη σελίδα της συγγραφέα και τα στοιχεία των στοιχηματικών που δίνουν προβλέψεις και αποδόσεις για το ποιος είναι πιθανότερο να βραβευτεί φέτος με το Νόμπε

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

15 Δεκεμβρίου 2023 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2023

Mυθιστορήματα, νουβέλες, διηγήματα, ποιήματα: Επιλογή 100 βιβλίων, ελληνικών και μεταφρασμένων, από τη βιβλιοπαραγωγή του 2023. Επιλογή: Συντακτική ομάδα της Book

ΦΑΚΕΛΟΙ