alt

Σειρά σημειώσεων και προβληματισμού πάνω σε επίκαιρα θέματα φιλοσοφικού διαλόγου στις μέρες του κατ' οίκον περιορισμού, συνδεδεμένες με κλασικές ή και νεότερες βιβλιογραφικές αναφορές, για την πληρέστερη θεώρηση κάθε ζητήματος.

Του Άλκη Γούναρη

Τι έκαναν οι φιλόσοφοι στην καραντίνα; Μπορεί να μη βρέθηκαν στην πρώτη γραμμή του πυρός για την καταπολέμηση της πανδημίας, όμως προσέφεραν θεραπεία με αντίδοτα ιδεών, καθώς η κρίση συνέβαλε στον ανορθολογισμό και ανέδειξε παλαιότερα και νέα προβλήματα θέτοντας σε δοκιμασία το ηθικό, πολιτικό και οικονομικό μας σύστημα. Σε αυτήν τη σειρά σημειώσεων, κατέγραψα ορισμένα επίκαιρα σημεία που αποτέλεσαν αντικείμενο φιλοσοφικού διαλόγου στις μέρες του κατ’ οίκον περιορισμού, συνδέοντάς τα με κλασικές ή και νεότερες βιβλιογραφικές αναφορές βάσης, αν θέλει κάποιος να αποκτήσει μια πληρέστερη θεωρητική αντίληψη κάθε θέματος.

Keywords 
Καπιταλισμός / Ωφελιμισμός 

Ο καπιταλισμός είναι το μεγάλο θύμα της πανδημίας, και η πανδημία η χρυσή ευκαιρία για μια εποχή «ανανεωμένου» κομμουνισμού. Αυτή η ανάγνωση της κρίσης αποτελεί για στοχαστές όπως ο Σλάβοϊ Ζίζεκ[i] τον νέο μονόδρομο, ώστε να μην καταλήξει η ανθρωπότητα σε κατάσταση ζούγκλας, όπου η επιβίωση θα αποτελεί προνόμιο μόνο των ισχυρών του πλανήτη. Ο Σλοβένος φιλόσοφος υποστηρίζει ότι η κρίση του κορωνοϊού όχι μόνο σημαίνει το τέλος της ελεύθερης αγοράς, αλλά ουσιαστικά σηματοδοτεί το τέλος του εθνικιστικού ιδεώδους χωρών όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες και ανοίγει τον δρόμο για έναν παγκόσμιο κομμουνισμό αλληλεγγύης και συνεργασίας των λαών. Ομολογουμένως με εξαιρετικά αντανακλαστικά αγοράς, ο Ζίζεκ, είναι ο πρώτος, απ’ όσο γνωρίζω, στοχαστής, που έγραψε βιβλίο για τις πολιτικές επιπτώσεις του Covid-19[ii] το οποίο αναμένεται να κυκλοφορήσει μέσα στον επόμενο μήνα.

Δεν είναι μόνο το γεγονός ότι βρίσκονται εγκλωβισμένοι σε ένα ιδεολογικό απολίθωμα όπως οι ήρωες του υπογείου της ταινίας Underground του Κουστουρίτσα, χωρίς να συνειδητοποιούν ότι ο πόλεμος έχει τελειώσει εδώ και δεκαετίες, αλλά κυρίως, είναι το έλλειμμα λογικής σκέψης και ρεαλιστικών προτάσεων που τους τοποθετεί στη δέσμη του γκροτέσκου λαϊκισμού.

Δεν παύει παρ' όλα αυτά να αναπαράγει, όπως κάνει σε κάθε παγκόσμια κρίση τα είκοσι τελευταία χρόνια, το ίδιο εσχατολογικό μοτίβο για το υποτιθέμενο τέλος του καπιταλισμού και την αυγή μιας νέας μαρξιστικής ουτοπίας [1]. Ο Ζίζεκ, όπως και ο Μπαντιού, ανήκει στους τελευταίους διανοητές μιας γενιάς που ο Ρότζερ Σκράτον ονομάζει «τρελούς, τσαρλατάνους και ταραχοποιούς» [2]. Δεν είναι μόνο το γεγονός ότι βρίσκονται εγκλωβισμένοι σε ένα ιδεολογικό απολίθωμα όπως οι ήρωες του υπογείου της ταινίας Underground του Κουστουρίτσα, χωρίς να συνειδητοποιούν ότι ο πόλεμος έχει τελειώσει εδώ και δεκαετίες, αλλά κυρίως, είναι το έλλειμμα λογικής σκέψης και ρεαλιστικών προτάσεων που τους τοποθετεί στη δέσμη του γκροτέσκου λαϊκισμού, ο οποίος βεβαίως, όπως κάθε λαϊκισμός, κερδίζει εκατομμύρια οπαδούς απ' όποια πλευρά του πολιτικού φάσματος κι αν προέρχεται. 

Τι είναι όμως αυτό που κάνει φωνές σαν του Ζίζεκ να είναι τόσο δημοφιλείς και να ακούγονται ως τεκμηριωμένη και επιβεβλημένη κριτική στις μέρες μας; Η πιθανότερη απάντηση είναι ότι αρκούμαστε στο να μοιραζόμαστε τη δυσφορία μας για τα εκάστοτε τεκταινόμενα με κάποιους που λένε εντυπωσιακά λόγια με εντυπωσιακό ύφος, χωρίς να μας ενδιαφέρει το τι πραγματικά προτείνουν, ή στην περίπτωση που προτείνουν κάτι, αν αυτό το κάτι μπορεί να υλοποιηθεί, αλλά κι αν μπορεί, με τι συνέπειες μπορεί να συμβεί κάτι τέτοιο. 

Στις μέρες της πανδημίας, πέρα από την ασθένεια καθεαυτή, τους θανάτους, την αβεβαιότητα, τους προσωπικούς ψυχολογικούς, οικονομικούς, και άλλους λόγους, δυσφορία δημιουργείται και από τις πολιτικές στάσεις, την ανευθυνότητα ή την κυνικότητα με την οποία αντιμετώπισαν αρχικά τη συγκεκριμένη κατάσταση, ισχυρές χώρες. Για παράδειγμα το κυνικό και με μεγάλο κόστος σε ανθρώπινες απώλειες (όπως αποδεικνύεται στην πράξη) σκεπτικό του Βρετανού πρωθυπουργού Μπόρις Τζόνσον και του Αμερικανού προέδρου Ντόναλντ Τραμπ, να θυσιάσουν μερικές χιλιάδες ζωές (κάποιες εκ των οποίων ούτως ή άλλως, αργά ή γρήγορα, θα χάνονταν από άλλες αιτίες, λόγω του προχωρημένου της ηλικίας ή υποκείμενων νοσημάτων) για να διαφυλάξουν την ομαλότητα, την οικονομική ευημερία και την «ποιότητα της ζωής» των περισσοτέρων. Ένα επιχείρημα που εκφράστηκε με ειλικρίνεια, ως πατριωτική προτροπή, από τον κυβερνήτη του Τέξας, Νταν Πάτρικ[iii], προς τους εβδομηντάχρονους συμπολίτες του, οι οποίοι, σύμφωνα με την οπτική του, θα πρέπει να είναι πρόθυμοι να «θυσιαστούν για να έχουν τα παιδιά και τα εγγόνια τους ένα καλύτερο οικονομικό μέλλον».

Η βάση αυτού του σκεπτικού, όσο απεχθές κι αν ακούγεται, είναι αμιγώς φιλοσοφική και εκφράζει την ηθική θεωρία που καλούμε ωφελιμισμό. Σε αντίθεση με ό,τι ενδεχομένως θεωρούν πολλοί, ο ωφελιμισμός δεν είναι μια εγωκεντρική θεωρία, αλλά μια θεωρία που υπολογίζει τις συνέπειες, δηλαδή το αποτέλεσμα των επιλογών μας για το κοινό όφελος. Σε μια ακραία συνθήκη, για παράδειγμα, όπως συμβαίνει στη σημερινή πανδημία, κάποιος που αποφασίζει να πράξει με τρόπο ώστε να σωθούν οι ζωές πέντε συνανθρώπων του, αφήνοντας όμως έναν να πεθάνει, δρα με ωφελιμιστικά κριτήρια. Η αρχή του ωφελιμισμού ορισμένως, «μεγαλύτερη ωφέλεια για μεγαλύτερο αριθμό ανθρώπων», είναι η αρχή που υιοθέτησαν χώρες όπως η Σουηδία, η οποία στάθμισε κατά την κρίση της τα υπέρ και τα κατά των διαθέσιμων επιλογών και οδηγήθηκε στο συμπέρασμα ότι στην πολιτική της «ανοσίας της αγέλης» υπάρχει μεγαλύτερη ωφέλεια για το κράτος και τους πολίτες από ό,τι σε ένα ενδεχόμενο lockdown.

Αυτή η «αριθμητικοποίηση» της ηθικής ωστόσο, δεν υπολογίζει μόνο τα οικονομικά οφέλη που συνεπάγεται κάθε απόφαση, αλλά συμπεριλαμβάνει κριτήρια που συνδέονται με τον πόνο και την ηδονή ως αποτέλεσμα της κάθε πράξης.

Ο υπολογισμός της ωφέλειας «με το κομπιουτεράκι», αποτελεί τη συνεισφορά του Τζέρεμι Μπένθαμ στην ιστορία των ιδεών. Στο έργο του An Introduction to the Principles of Morals and Legislation[iv], o Βρετανός φιλόσοφος απαριθμεί μια σειρά από κριτήρια που ο καθένας θα έπρεπε να λαμβάνει υπόψη του ώστε να υπολογίζει με ακρίβεια και να αποφασίζει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο ποιο είναι το σωστό να πράξει. Αυτή η «αριθμητικοποίηση» της ηθικής, ωστόσο, δεν υπολογίζει μόνο τα οικονομικά οφέλη που συνεπάγεται κάθε απόφαση, αλλά συμπεριλαμβάνει κριτήρια που συνδέονται με τον πόνο και την ηδονή ως αποτέλεσμα της κάθε πράξης. Οι οπαδοί της θεωρίας αυτής είναι τόσο πεπεισμένοι για την ορθότητά της, που θρυλείται πως στο πανεπιστήμιο UCL, όπου φυλάσσεται η μούμια του Μπένθαμ σε κοινή θέα έξω από τη βιβλιοθήκη, κάποιοι φοιτητές έπαιζαν ποδόσφαιρο με το κεφάλι του φιλοσόφου, πράξη καθ' όλα θεμιτή, αφού είχε ως αποτέλεσμα μεγάλο βαθμό ευχαρίστησης για τους συμμετέχοντες και καθόλου πόνο για τον ήδη νεκρό φιλόσοφο.

Ωστόσο, έναν ωφελιμισμό βασισμένο σε ανώτερες αξίες [3] και με επιρροές από τη χριστιανική ηθικότητα εισηγήθηκε ο μαθητής του Μπένθαμ, Τζον Στιούαρτ Μιλ. Ο Μιλ, σε αντίθεση με τον δάσκαλό του που υποστήριζε μια ηθική βασισμένη στην ποσοτική αξιολόγηση των ηδονών, υποστήριξε ότι ανάμεσα σε ένα ευτυχισμένο γουρούνι και έναν δυστυχή άνθρωπο, πάντα θα πρέπει να επιλέγουμε να είμαστε άνθρωποι, εννοώντας ότι υπάρχει μια σαφής ποιοτική διάκριση ανάμεσα στις ηδονές. Είναι καλύτερα να είσαι ένας μη ικανοποιημένος Σωκράτης, έλεγε χαρακτηριστικά, παρά ένας ικανοποιημένος βλάκας. Υπό αυτήν την έννοια, ο ωφελιμισμός του Μιλ, ο οποίος αποτελεί την κυρίαρχη έκφραση της ηθικής αυτής στάσης στον σύγχρονο ακαδημαϊκό διάλογο, ουδέποτε θα έβαζε σε κίνδυνο ή θα θυσίαζε την ανθρώπινη ζωή για χάριν οποιασδήποτε οικονομικής σκοπιμότητας. Κάτι τέτοιο μόνο ένας «ικανοποιημένος βλάκας» θα μπορούσε να πράξει. 

* Ο ΑΛΚΗΣ ΓΟΥΝΑΡΗΣ είναι διδάκτωρ φιλοσοφίας, επιστημονικός συνεργάτης
και ερευνητής στο ΕΚΠΑ - https://alkisgounaris.gr/.


[i] Διαβάστε τη συνέντευξη του Ζίζεκ εδώ.
[ii] Διαβάστε για το νέο του βιβλίο "Pandemic! COVID-19 Shakes the World"
[iii] Περισσότερα για τον κυνισμό της αμερικάνικης ωφελιμιστικής οπτικής εδώ.
[iv] Το βιβλίο του Μπένθαμ μπορείτε να το διαβάσετε online εδώ.

ΓΙΑ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ
ΕΠΙ ΤΟΥ ΘΕΜΑΤΟΣ

[1] [2] [3]
alt alt alt
Προβλήματα στον Παράδεισο 
Ο κομμουνισμός μετά το 
τέλος της ιστορίας
Slavoj Zizek
Μτφρ. Ελένη Αστερίου
Μεταίχμιο


alt
Τρελοί Τσαρλατάνοι
Ταραχοποιοί

Διανοούμενοι της νέας
αριστεράς

Roger Scruton
Μτφρ. Άννα Δαμιανίδη
Επίκεντρο

alt
Ωφελιμισμός
John Stuart Mill
Μτφρ. Φιλήμων Παιονίδης
Πόλις




alt

 

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Η φιλοσοφία ως θεραπεία: Ο θάνατος και το νόημα της ζωής

Η φιλοσοφία ως θεραπεία: Ο θάνατος και το νόημα της ζωής

Σειρά σημειώσεων και προβληματισμού πάνω σε επίκαιρα θέματα φιλοσοφικού διαλόγου στις μέρες του κατ' οίκον περιορισμού, συνδεδεμένες με κλασικές ή και νεότερες βιβλιογραφικές αναφορές, για την πληρέστερη θεώρηση κάθε ζητήματος.

Του Άλκη Γούναρη

Τι...

Η φιλοσοφία ως θεραπεία: Εγωιστικός άνθρωπος, αλτρουιστική αγορά

Η φιλοσοφία ως θεραπεία: Εγωιστικός άνθρωπος, αλτρουιστική αγορά

Σειρά σημειώσεων και προβληματισμού πάνω σε επίκαιρα θέματα φιλοσοφικού διαλόγου στις μέρες του κατ' οίκον περιορισμού, συνδεδεμένες με κλασικές ή και νεότερες βιβλιογραφικές αναφορές, για την πληρέστερη θεώρηση κάθε ζητήματος.

Του Άλ...

Η φιλοσοφία ως θεραπεία: Ο Καντ στην εντατική

Η φιλοσοφία ως θεραπεία: Ο Καντ στην εντατική

Σειρά σημειώσεων και προβληματισμού πάνω σε επίκαιρα θέματα φιλοσοφικού διαλόγου στις μέρες του κατ' οίκον περιορισμού, συνδεδεμένες με κλασικές ή και νεότερες βιβλιογραφικές αναφορές, για την πληρέστερη θεώρηση κάθε ζητήματος.

Του Άλ...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

«Παθογένεση» του Τζόναθαν Κένεντι (κριτική) – «Η ιστορία της ανθρωπότητας μέσα από οκτώ επιδημίες»

«Παθογένεση» του Τζόναθαν Κένεντι (κριτική) – «Η ιστορία της ανθρωπότητας μέσα από οκτώ επιδημίες»

Για το βιβλίο του Τζόναθαν Κένεντι (Johnathan Kennedy) «Παθογένεση - Η ιστορία της ανθρωπότητας μέσα από οκτώ επιδημίες» (μτφρ. Χριστόδουλος Λιθαρής, εκδ. Διόπτρα). Στην κεντρική εικόνα, μέλη του Ερυθρού Σταυρού κατά την πανδημία της ισπανικής γρίπης (1918-20). 

Γράφει ...

Ντενίζ Όντε: «Δεν θέλω να γράφω μυθιστορήματα που σου λένε τι είναι σωστό ή λάθος»

Ντενίζ Όντε: «Δεν θέλω να γράφω μυθιστορήματα που σου λένε τι είναι σωστό ή λάθος»

Η Γερμανίδα συγγραφέας Ντενίζ Όντε [Deniz Ohde] βρέθηκε στην Ελλάδα και συμμετείχε στην 21η Διεθνή Έκθεση Θεσσαλονίκης όπου παρουσίασε το πρώτο της μυθιστόρημα «Διάχυτο φως» (μτφρ. Μαρία Αγγελίδου, Άγγελος Αγγελίδης, εκδ. Gutenberg). Μιλήσαμε μαζί της για την ταξική και φυλετική βία, τη γλώσσα και για το τι μπορεί, ...

«Χρυσή εποχή» του Κωνσταντίνου Ρήγου – Μουσική του παρελθόντος και χορός του μέλλοντος

«Χρυσή εποχή» του Κωνσταντίνου Ρήγου – Μουσική του παρελθόντος και χορός του μέλλοντος

Για την παράσταση «Χρυσή εποχή» του Κωνσταντίνου Ρήγου που ανεβαίνει στην Εθνική Λυρική Σκηνή. © φωτογραφίες: Βασίλης Κεχαγιάς. 

Γράφει ο Νίκος Ξένιος

Η «Χρυσή εποχή» του ...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Επιζώντες τρίτοι – H λογοτεχνική μαρτυρία των διωκομένων 
στα στρατόπεδα-φυλακές της Κομμουνιστικής Αλβανίας, 1944 - 1991» του Αχιλλέα Σύρμου (προδημοσίευση)

«Επιζώντες τρίτοι – H λογοτεχνική μαρτυρία των διωκομένων 
στα στρατόπεδα-φυλακές της Κομμουνιστικής Αλβανίας, 1944 - 1991» του Αχιλλέα Σύρμου (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από την εισαγωγή της μελέτης του Αχιλλέα Σύρμου «Επιζώντες τρίτοι – H λογοτεχνική μαρτυρία των διωκομένων 
στα στρατόπεδα–φυλακές της Κομμουνιστικής Αλβανίας, 1944 – 1991», η οποία θα κυκλοφορήσει τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός ...

«Βρίσκεις πάντα αυτό που δεν ψάχνεις» της Λένας Κορομηλά (προδημοσίευση)

«Βρίσκεις πάντα αυτό που δεν ψάχνεις» της Λένας Κορομηλά (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από τη συλλογή διηγημάτων της Λένας Κορομηλά «Βρίσκεις πάντα αυτό που δεν ψάχνεις», η οποία θα κυκλοφορήσει τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις Ιωλκός.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Στο τρένο; είπες.

...
«Η σιωπή του κελιού» του Μεχμέτ Ατές (προδημοσίευση)

«Η σιωπή του κελιού» του Μεχμέτ Ατές (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το αυτοβιογραφικό βιβλίο του Μεχμέτ Ατές «Η σιωπή του κελιού», το οποίο θα κυκλοφορήσει το επόμενο διάστημα από τις εκδόσεις Επίμετρο.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Πάντα έλεγαν: «Συνήθως έρχονται γύρω στις έξι, έξι κα...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Μικρός οδηγός στο ελληνικό διήγημα 1974-2024: 50 αντιπροσωπευτικά διηγήματα όλων των κατηγοριών

Μικρός οδηγός στο ελληνικό διήγημα 1974-2024: 50 αντιπροσωπευτικά διηγήματα όλων των κατηγοριών

Μια ανασκόπηση της ελληνικής διηγηματογραφίας των τελευταίων πενήντα ετών σε 50 αντιπροσωπευτικά κείμενα. Σε πόσες κατηγορίες μπορούν να ταξινομηθούν τα διηγήματα (της μνήμης, πολιτικά, ερωτικά, αστυνομικά κ.ά.) και ποιοι οι σημαντικοί εκπρόσωποι της κάθε μιας; Στην κεντρική εικόνα, ο Ηλίας Χ. Παπαδημητρακόπουλος (1...

Τι διαβάζουμε τώρα; Δέκα πρόσφατα βιβλία γόνιμου στοχασμού

Τι διαβάζουμε τώρα; Δέκα πρόσφατα βιβλία γόνιμου στοχασμού

Η εξέλιξη της τεχνολογίας, η δίκη του Γαλιλαίου, η αποδοχή του θανάτου, αλλά και οι προκαταλήψεις μας για τους τσιγγάνους. Δέκα βιβλία που θα μας γεννήσουν πολλά ερωτήματα και θα μας δώσουν απαντήσεις.

Γράφει ο Διονύσης Μαρίνος

...
Τι διαβάζουμε τώρα; 10 φεμινιστικά βιβλία ξένης πεζογραφίας

Τι διαβάζουμε τώρα; 10 φεμινιστικά βιβλία ξένης πεζογραφίας

Δέκα πρόσφατα βιβλία πεζογραφίας από όλον τον κόσμο, γραμμένα από γυναίκες, με πρωταγωνίστριες θηλυκότητες, που απευθύνονται σε όλους. Ιστορίες για τις ηχηρές ή σιωπηρές επαναστάσεις των γυναικών εντός και εκτός των έμφυλων ρόλων τους, τις εκφάνσεις της αυτενέργειας και χειραφέτησής τους. Μυθιστορήματα και διηγήματα...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

12 Δεκεμβρίου 2024 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2024

Mυθιστορήματα, νουβέλες, διηγήματα: Εκατό καλά λογοτεχνικά βιβλία που κυκλοφόρησαν το 2024 από τα πολλά περισσότερα που έπεσαν στα χέρια μας, με τη μεταφρασμένη πεζογρα

ΦΑΚΕΛΟΙ