«Πυρηνική ενέργεια; ΝΑΙ, παρακαλώ» – Σκέψεις με αφορμή το γκράφικ νόβελ «Ένας κόσμος χωρίς τέλος»

Με αυτό το άρθρο θα προσπαθήσω να σας τρομάξω, αλλά για καλό σκοπό. Θα πει κανείς, μα είμαστε ήδη τρομαγμένοι, κι αυτό δεν έχει βοηθήσει και πολύ. Ο φόβος μας παραλύει και ενεργοποιεί μέσα μας παιδαριώδεις αμυντικούς μηχανισμούς. Άλλοτε γινόμαστε σαν τους στρουθοκάμηλους, που σημαίνει ότι επιλέγουμε να κλείνουμε τα αυτιά μας σε οποιαδήποτε πληροφορία μας τρομάζει και μας αναστατώνει· κι άλλοτε υιοθετούμε απλώς βολικές θεωρίες που μας εξωθούν στην απραξία. Αφού δεν μπορώ να κάνω τίποτε, λέμε πολλοί, γιατί να καταθλίβομαι;

Τώρα, βέβαια, έχοντας μόλις αφήσει πίσω τον πιο θερμό Μάρτιο όλων των εποχών, και πηγαίνοντας από αρνητικό ρεκόρ σε αρνητικό ρεκόρ, με τις πυρκαγιές να ξεσπούν ή μία μετά την άλλη μήνα Απρίλη, κι ενώ κλείνουμε μια χρονιά που η υγρασία στο έδαφος είναι σε τρομακτικά χαμηλά επίπεδα, τα περιθώρια για στρουθοκαμηλισμό ή καταφυγή σε παλαβομάρες έχουν μειωθεί. Τα πράγματα έχουν ζορίσει.

Βέβαια, όπως όλες οι λύσεις στα μεγάλα προβλήματα είναι μια λύση μερική, κι έχει επίσης κάποιο κόστος.

Τι να κάνουμε; Υπάρχει λύση; Ε, λοιπόν, ναι. Βέβαια, όπως όλες οι λύσεις στα μεγάλα προβλήματα είναι μια λύση μερική, κι έχει επίσης κάποιο κόστος. Τη βρήκα, πού αλλού, σε ένα καλό βιβλίο που έπεσε στα χέρια μου, το οποίο μάλιστα είναι ένα γκράφικ νόβελ, δηλαδή ένα κόμικ με μεγαλύτερη έκταση και σοβαρή θεματολογία – αν και αστείο, σε πολλά σημεία.

Τίτλος του, Ένας κόσμος χωρίς τέλος, και δημιουργοί του τρεις Γάλλοι: Ο γνωστός μηχανολόγος και ειδικός σύμβουλος για το περιβάλλον και το κλίμα Ζαν Μαρκ Ζονκοβισί και οι εικονογράφοι Κλεμένς Σαπέν και Κριστόφ Μπλεν. Σημειώστε, γιατί έχει σημασία: Το βιβλίο τους, Monde sans fin, ο γαλλικός τίτλος, ήταν το πλέον καλοπουλημένο βιβλίο στη Γαλλία το 2022, ξεπερνώντας τα 800.000 αντίτυπα!

Αναρωτιέται κανείς, εύλογα: γιατί ένα κόμικ να κάνει τέτοιο πάταγο;

Λύσεις, σαφείς και τεκμηριωμένες

Το Ένας κόσμος χωρίς τέλος συγκεντρώνει μια σειρά από χαρακτηριστικά που δύσκολα τα συναντάς όλα μαζί σε άλλα βιβλία. Σημειώνω τα σημαντικότερα:

Πρώτα απ’ όλα, ο Ζαν Μαρκ Ζονκοβισί. Ο Ζονκοβισί είναι μια μεγάλη μορφή στη Γαλλία και στην Ευρώπη σε ό,τι έχει να κάνει με το περιβάλλον και την κλιματική αλλαγή. Είναι ο άνθρωπος που επινόησε έναν τρόπο να μετράμε αντικειμενικά το αποτύπωμα του άνθρακα, έχει συγγράψει σε συνεργασία με τον Νικολά Υλό την περίφημη Οικολογική Συμφωνία, βιβλίο που οδήγησε σε μια από τις πρώτες συμφωνίες για το περιβάλλον, και έχει λάβει μια σειρά από δημόσιες πρωτοβουλίες για τη διάδοση της επιστημονικής γνώσης σχετικά με την κλιματική κρίση.

Από την άλλη, ο Κριστόφ Μπλεν, είναι κι αυτός πασίγνωστος δημιουργός κόμικς, ενώ οι δυο τους, ο Ζονκονβισί και ο Μπλεν, ζωντανεύουν σαν αληθινά πρόσωπα μέσα σε αυτή την ιστορία.

Όλα τα θέματα που καλύπτει, και δεν είναι λίγα, τα διαπραγματεύεται έξυπνα και με σαφήνεια, χωρίς να τα μπουρδουκλώνει, ενώ σε κάνει να γελάς κιόλας.

Επίσης: Είναι ένα κόμικ που, παρά το εξαιρετικά άβολο θέμα του, την κλιματική κρίση και τις τεράστιες καταστροφές που έπονται εξαιτίας της, έχει πλάκα. Όλα τα θέματα που καλύπτει, και δεν είναι λίγα, τα διαπραγματεύεται έξυπνα και με σαφήνεια, χωρίς να τα μπουρδουκλώνει, ενώ σε κάνει να γελάς κιόλας.

Τέλος, κι ίσως το σημαντικότερο: προτείνει λύσεις, σαφείς και τεκμηριωμένες, σε θέματα που φαίνεται να είμαστε σε αδιέξοδο. Ποιες είναι αυτές; Θα πάμε κι εκεί: Πρώτα όμως λίγα λόγια για το πρόβλημα, γιατί κάθε καλή κουβέντα ξεκινά από μια σωστή και αντικειμενική παρουσίαση του προβλήματος.

Το πρόβλημα της ενέργειας

Όλες και όλοι μας, ακόμη και οι πλέον αδύναμοι στα επιστημονικά, έχουμε καταλάβει ένα πράγμα: Ότι ο πλανήτης μας έχει υπερθερμανθεί, και συνεχίζει να υπερθερμαίνεται κάθε χρόνο που περνάει. Τα αποτελέσματα τα ζούμε. Καύσωνες για περισσότερες μέρες τον χρόνο, ξηρασία, πυρκαγιές, μα και συχνότερα ακραία καιρικά φαινόμενα, όπως οι πρόσφατες πλημμύρες. Αυτά, τα έχουμε εμπεδώσει. Τι φταίει; Κι αυτό το γνωρίζουμε. Φταίει η ανθρώπινη δραστηριότητα, και πρωτίστως η αύξηση του διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα, που δημιουργεί το λεγόμενο «φαινόμενο του θερμοκηπίου». Τι πρέπει να γίνει; Πρέπει να μειώσουμε, στο μισό μέσα στις επόμενες δυο τρεις δεκαετίες, τις εκπομπές που δημιουργούν το φαινόμενο. Τι έχουμε κάνει από τη δεκαετία του ενενήντα μέχρι σήμερα, οπόταν και οι επιστήμονες άρχισαν να κρούουν το καμπανάκι του κινδύνου; Τις έχουμε αυξήσει, και μάλιστα κατά πολύ. Υπάρχει περίπτωση μέχρι το 2050 να έχει παγκοσμίως διακοπεί η παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας με χρήση άνθρακα, όπως προβλέπει η Συμφωνία του Παρισιού; Αυτό, δεν το πιστεύει πλέον κανείς. Μονάχα η Κίνα καίει από μόνη της τον μισό άνθρακα (δηλαδή, λιγνίτη) που καίγεται στον πλανήτη κάθε μέρα, αλλά και χώρες σαν τη δήθεν οικολογική Γερμανία δεν πάνε πίσω.

Ακόμη κι να φυτέψουμε σε κάθε κορφούλα, σε κάθε νησίδα, κι από μία ανεμογεννήτρια, και πάλι δεν θα μπορέσουμε να καλύψουμε ούτε τις μισές από τις ανάγκες μας, μια και είμαστε (και το έχουμε και καμάρι μας) ένας εξαιρετικά ενεργοβόρος πολιτισμός...

Μήπως η απάντηση είναι λοιπόν οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, οι αγαπημένες μας ΑΠΕ; Για να δούμε, ποιες είναι αυτές. Η αιολική ενέργεια, η ηλιακή ενέργεια, η ενέργεια από υδατοφράγματα, και κάπου εκεί τελειώνουμε. Τι αντιπροσωπεύουν οι πηγές αυτές στο σύνολο της ενέργειας που καταναλώνουμε οι 8 δισεκατομμύρια άνθρωποι εν χορώ και με χαρά κάθε χρόνο; Αν δείτε τα σχεδιαγράμματα που παραθέτει ο Ζονκοβισί, μάλλον θα απογοητευτείτε. Ακόμη κι αν καλύψουμε και την τελευταία σπιθαμή γης με ηλιακά πάνελ, ακόμη κι να φυτέψουμε σε κάθε κορφούλα, σε κάθε νησίδα, κι από μία ανεμογεννήτρια, και πάλι δεν θα μπορέσουμε να καλύψουμε ούτε τις μισές από τις ανάγκες μας, μια και είμαστε (και το έχουμε και καμάρι μας) ένας εξαιρετικά ενεργοβόρος πολιτισμός, με μια εξαιρετικά ενεργοβόρα κουλτούρα. Γιατί αυτό; Γιατί για πολλά χρόνια μας καλόμαθε ένα αγαθό που υπάρχει δωρεάν στη φύση, και που και η άντλησή του στα χρόνια της αφθονίας δεν ήταν ιδιαίτερα δύσκολη: το αγαπημένο μας πετρέλαιο. Ποιος δεν θυμάται εκείνες τις εποχές που το καλοριφέρ έκαιγε με τις ώρες στα σπίτια μας, κι εμείς είχαμε και τα παράθυρα μισάνοιχτα, για να παίρνουμε και αέρα; Οι εποχές αυτές τέλειωσαν, μαζί με το πετρέλαιο, που σιγά σιγά μας τελειώνει κι αυτό, ενώ η άντλησή του έχει γίνει πολύ πιο κοστοβόρα για λιγότερο και χειρότερης ποιότητας προϊόν.

Τι μπορούμε να κάνουμε λοιπόν; Η περιγραφή αυτή οδηγεί σε αδιέξοδο, εκτός κι αν αποφασίζαμε όλοι μαζί (ποιοι όλοι μαζί, όμως), να αλλάξουμε τρόπο ζωής, να οδηγηθούμε σε αποανάπτυξη, να μειώσουμε την κατανάλωση ενέργειας στο μισό… Μοιάζει, πράγματι, με σενάριο επιστημονικής φαντασίας.

Τι δηλαδή, προτιμούσε ως ανθρωπότητα, ως συλλογική ευφυΐα, να συνεχίσουμε να οδεύουμε προς τον γκρεμό, γιατί δεν μπορούμε να αλλάξουμε οικονομικό μοντέλο, και μαζί μερικές καταναλωτικές συνήθειες; Ε, απ’ ό,τι φαίνεται, ναι. Μάλλον έτσι είναι.

Επιστρέφουμε στην αρχή: Οι περισσότεροι προτιμούμε είτε να στρουθοκαμηλίζουμε είτε να υιοθετούμε τεράστιες αντιεπιστημονικές μπαλαφάρες, γιατί μας δίνουν το ελεύθερο να μην αλλάξουμε καθόλου, να μην κάνουμε τίποτε. Το πάνικ μπάτον της ανθρωπότητας, όσο κι αν κάποιοι το πατάνε εδώ και καιρό, αλίμονο, δεν φέρνει αποτελέσματα. Κι αυτό, για έναν λόγο: Γιατί κανείς δεν μιλάει ανοιχτά και αντικειμενικά για το πρόβλημα και τις λύσεις που έχουμε στα χέρια μας.

Κι έρχομαι, στις προτάσεις του Ζαν-Μαρκ Ζονκοβισί.

Μια άβολη πρόταση

Οι προτάσεις του Ζονκοβισί έχουν δύο σκέλη. Η μία αφορά πράγματι την ανάγκη να αλλάξουμε, εν μέρει, τρόπο ζωής. Να μειώσουμε τη χρήση του αυτοκινήτου, να προτιμούμε τα Μαζικά Μέσα Μεταφοράς, να επιλέγουμε μικρά και ηλεκτρικά αυτοκίνητα που να τα χρησιμοποιούμε λιγότερο, να τρεφόμαστε κάπως διαφορετικά, και πολλά άλλα τέτοια που σίγουρα τα έχουμε ξανακούσει και ακούγονται σωστά (όχι ότι τα κάνουμε – μια ματιά στο στόλο από τεράστια suv που κυκλοφορούν κάθε μέρα δίπλα μας το αποδεικνύει).

Ωστόσο, το δύσκολο σκέλος της λύσης βρίσκεται στο από πού θα αντλούμε τις τεράστιες αυτές ποσότητες ενέργειας που, ό,τι και να κάνουμε, θα συνεχίσουμε να χρειαζόμαστε, αφού ούτε να μειώσουμε τον παγκόσμιο πληθυσμό μπορούμε (αν και θα έπρεπε να προσπαθούμε περισσότερο), ούτε και να γυρίσουμε στις σπηλιές θέλουμε (δεν θα μας χωρούσαν άλλωστε όλους).

Και η απάντηση σε αυτό το ερώτημα είναι απλή και σαφής: Λέγεται πυρηνική ενέργεια. Ξέρω ότι στο άκουσμα και μόνο αυτών των δύο λέξεων τρομεροί συνειρμοί έρχονται στο μυαλό μας. Ο Οπενχάιμερ πετάγεται μέσα από φλόγες, τα μανιτάρια της Χιροσίμας και του Ναγκασάκι φουσκώνουν μπροστά στα μάτια μας, και βέβαια το Τσέρνομπιλ και όλη η μυθολογία που το συνοδεύει για το πώς, τάχα, δηλητηριάστηκε από αυτό ολόκληρη η Ευρώπη, έρχεται στα χείλη μας. Κι έχουμε, το γνωρίζω, και άλλον άσσο στο μανίκι μας, το πρόσφατο ατύχημα στη Φουκουσίμα. Αν δεν τα κατάφεραν οι Ιάπωνες να μείνουν ασφαλείς, σκεφτόμαστε, που είναι μανιακοί της πειθαρχίας και της υπακοής σε κανόνες, θα τα καταφέρουμε εμείς; Τρελάθηκες, κύριε… πώς σε είπαμε;

Και πάλι, όταν σκεφτόμαστε τη Φουκουσίμα, στο μυαλό μας μπερδεύουμε τις καταστροφικές συνέπειες από τον τεράστιο σεισμό και το τρομερό τσουνάμι που ακολούθησε, με τις συνέπειες του ίδιου του πυρηνικού ατυχήματος οι οποίες δεν ήταν και τόσο αποκαλυπτικές. Άλλαξε μήπως κάτι στην πολιτική των Ιαπώνων για την ενέργεια;

Η Γαλλία, πρόσφατα, πρότεινε σε ανώτερο επίπεδο στην Ευρωπαϊκή Ένωση να χαρακτηριστεί η πυρηνική ενέργεια «πράσινη ενέργεια», αλλά βρήκε απέναντί της ένα μπλοκ από χώρες, με κυρίαρχη την Αυστρία...

Και πράγματι, μια από τις συνέπειες του ατυχήματος στη Φουκουσίμα ήταν ότι η Γερμανία, υπό την πίεση των Πρασίνων, αποφάσισαν να κλείσουν μέσα σε μερικά χρόνια όλα τους τα πυρηνικά εργοστάσια. Και πού θα έβρισκαν φθηνή ή έστω και λίγο πιο ακριβή ενέργεια; (εδώ ένα σαρδόνιο χαμόγελο εμφανίζεται): Μα, από τη Ρωσία φυσικά. Φθηνό, βρώμικο αέριο και πετρέλαιο από τη Ρωσία. Αυτό ήταν η απάντηση της Γερμανίας, μέχρι πρόσφατα, γιατί η αλήθεια είναι ότι μετά τις τελευταίες εξελίξεις, και οι Γερμανοί έχουν αρχίσει να το ξανασκέφτονται (ταυτόχρονα έχουν επενδύσει πολλά στις ΑΠΕ, ενώ καίνε και πολύ άνθρακα).

Είναι τα εργοστάσια πυρηνικής ενέργειας κάτι τόσο σπάνιο; Η Βουλγαρία έχει ένα και ετοιμάζεται να φτιάξει ένα δεύτερο, η Ρουμανία έχει, η Αίγυπτος και η Τουρκία ετοιμάζουν, ενώ Ιταλία, Ισπανία, έχουν επίσης, με τη Γαλλία να είναι η πρωταθλήτρια, με 57 πυρηνικούς αντιδραστήρες σπαρμένους σε όλη τη χώρα. Η Γαλλία, πρόσφατα, πρότεινε σε ανώτερο επίπεδο στην Ευρωπαϊκή Ένωση να χαρακτηριστεί η πυρηνική ενέργεια «πράσινη ενέργεια», αλλά βρήκε απέναντί της ένα μπλοκ από χώρες, με κυρίαρχη την Αυστρία, η οποία καλύπτει το μεγαλύτερο μέρος των ενεργειακών αναγκών της από τα... υδροηλεκτρικά φράγματα – τι ανάγκη έχει;

Συνδυασμός προκαταλήψεων και κακής πληροφόρησης

Δεν είναι εύκολο σε αυτό το πλαίσο να αναπτύξουμε διεξοδικά όλα τα επιχειρήματα του Ζονκοβισί υπέρ της πυρηνικής ενέργειας, έτσι όπως τα εκθέτει αναλυτικά στο βιβλίο του, ούτε τα τεχνικά επιχειρήματα που καταθέσει για τις βελτιώσεις που έχουν γίνει στον σχεδιασμό των αντιδραστήρων καθιστώντας τους, κατά τα λεγόμενά του, απόλυτα ασφαλής. Τα επιχειρήματά του, πάντως, μου φάνηκαν συντριπτικά. Είμαι (σχεδόν) πεπεισμένος ότι η αντίληψη που υπάρχει στην κοινωνία για τη χρήση της πυρηνικής ενέργειας βασίζεται σε έναν συνδυασμό προκαταλήψεων και κακής πληροφόρησης.

Το ζήτημα συνοψίζεται στο εξής: Σε μια ανθρωπότητα 8 δισεκατομμυρίων ανθρώπων που οδεύει ολοταχώς προς τα 10, με τεράστιες ενεργειακές ανάγκες τις οποίες ο ψηφιακός κόσμος αυξάνει, δεν τις μειώνει, το να αρνείσαι τη μοναδική λύση που μπορεί να σου δώσει άφθονη, φθηνή και πρακτικά ακίνδυνη ενέργεια, είναι σκέτος παραλογισμός. Είπα «ακίνδυνη»; Μα, φυσικά. Οι θάνατοι από πυρηνικά ατυχήματα, δεκαετίες τώρα, δεν συγκρίνονται ούτε με τους θανάτους από τα ατυχήματα στο... σπίτι μέσα σε έναν χρόνο. Είναι, πρακτικά, ελάχιστοι, δεν θα έπρεπε καν να μας απασχολούν, όταν δεκάδες χιλιάδες άτομα χάνονται κάθε μέρα από ατυχήματα στους δρόμους. Απλώς, όπως συμβαίνει και με τα αεροπορικά ατυχήματα, είναι θεαματικά και δημιουργούν την ψευδαίσθηση ότι είναι πολλά και πολύ επικίνδυνα. Στην πράξη, το αεροπλάνο παραμένει ο πιο ασφαλής τρόπος να ταξιδεύεις και οι πυρηνικοί αντιδραστήρες (είναι, κατά τα φαινόμενα) ο πιο ασφαλής τρόπος να παράγεις τεράστιες ποσότητες ενέργειας.

Στην πράξη, αυτό που πρέπει να έχουμε κατά νου είναι ότι δεν υπάρχει τρόπος να παράγεται ενέργεια χωρίς κάποιο αποτύπωμα στο περιβάλλον, χωρίς κόστος, χωρίς καμιά ενόχληση στον ανθρώπινο ή στον ζωικό πληθυσμό.

Στην πράξη, αυτό που πρέπει να έχουμε κατά νου είναι ότι δεν υπάρχει τρόπος να παράγεται ενέργεια χωρίς κάποιο αποτύπωμα στο περιβάλλον, χωρίς κόστος, χωρίς καμιά ενόχληση στον ανθρώπινο ή στον ζωικό πληθυσμό. Όσοι ζουν κοντά στις «πράσινες» ανεμογενήτριες το έχουν καταλάβει. Θα συναινούσαν όλοι όσοι διαμαρτύρονται για τις ανεμογενήτριες υπέρ της πυρηνικής ενέργειας; Και γι’ αυτό αμφιβάλλω. Ωστόσο, είναι πιστεύω μια συζήτηση που πρέπει να παραμείνει ανοιχτή, αν όχι για αύριο, ίσως για μεθαύριο. Οι τεχνολογίες εξελίσσονται και η απόφαση να αφήσεις οριστικά πίσω σου μια τόσο άφθονη και σχετικά φθηνή πηγή ενέργειας έχει τεράστιο κόστος που, αργά ή γρήγορα, θα το βρούμε μπροστά μας.

Τι άλλο να πω; Το ζήτημα έχει σίγουρα πολλές όψεις, και είναι δύσκολο να πεις πόσο αμερόληπτος είναι κάθε τεχνοκράτης που συμμετέχει στη δημόσια συζήτηση (υπάρχει λόμπι πυρηνικών στη Γαλλία και αλλού, όπως υπάρχει και λόμπι των ΑΠΕ, στην Ελλάδα και αλλού). Διαβάστε το βιβλίο, και ίσως πειστείτε, ίσως κι όχι. Αν μη τι άλλο, είναι ένα γκράφικ νόβελ απολαυστικό, ευφυέστατο και εμπνευσμένο. Κυκλοφορεί πολύ καλά μεταφρασμένο και επιμελημένο στη χώρα μας, από τις εκδόσεις Κριτική.

* Ο Κ.Β. Κατσουλάρης είναι συγγραφέας και δημοσιογράφος.