Ο Τόμας Μπέρνχαρντ (Thomas Bernhard, 1931-1989) ανήκει στους συγγραφείς εκείνους, στους δυναμικούς δημιουργούς, που, ενώ γράφουν στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα, προλογίζουν/ προοιωνίζονται/ προδιαγράφουν το πιο αιχμηρό και ενδιαφέρον μέρος της λογοτεχνίας του 21ου αιώνα. Δημιουργούν διαλεκτικά: παίζουν με την εσωστρέφεια και την εξωστρέφεια συνάμα, καταβυθίζονται στο παρελθόν, ενώ ζουν μανιωδώς και με τα μάτια διάπλατα στο παρόν, στοχαζόμενοι (συνήθως ως ζοφερότητα) το μέλλον. Μοιάζουν ερημίτες, ενίοτε και μισάνθρωποι, ενώ η αλήθεια είναι ότι πρόκειται για μειλίχιους νόες που θέλουν να κρύψουν την παλλόμενη ευαισθησία τους πίσω από μια προστατευτική στρυφνότητα. Ενώ πολλοί τους θεωρούν ασκητικούς, αποδεικνύεται ότι πρόκειται για πείσμονες γλεντζέδες – απλώς γλεντάνε με άλλα πράγματα απ᾽ ό,τι οι εν λόγω πολλοί και φαίνεται να έχουν υιοθετήσει, ίσως και δημιουργήσει, τον υπέροχο εκείνο κανόνα που αγαπούσε ο Γκι Ντεμπόρ: «γελάμε, ναι, αλλά όχι την ίδια στιγμή μ᾽ εσάς!». Ο Μπέρνχαρντ, τρεις δεκαετίες μετά τον θάνατό του, συμβαίνει να είναι ολοένα και πιο δημοφιλής, αποτελεί μια περίπτωση δημιουργικής δημοφιλίας. Και λέω δημιουργικής, καθότι εμπνέει και επηρεάζει με τα γραπτά του πολλούς δυναμικούς δημιουργούς που δεν αρκούνται στο να διαβάζουν απλώς τα έργα του αλλά μοχθούν να τα αναπλάσουν, να τα μελετήσουν ξανά και ξανά, να τα ενσωματώσουν, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, στο δικό τους δημιουργικό πρόγραμμα. Με αφορμή την έκδοση του βιβλίου του Γεγονότα (μτφρ. Αλέξανδρος Κυπριώτης, εκδ. Εξάντας) ο Σάκος Εκστρατείας του Επίμονου Αναγνώστη φορτώθηκε και με άλλα έργα του Αυστριακού συγγραφέα που μεταφράστηκαν στα ελληνικά τα τελευταία χρόνια, καθώς και με μιαν ογκώδη, εμπεριστατωμένη βιογραφία του που υπογράφει ο Μάνφρεντ Μίτερμαγιερ (Manfred Mittermayer). 

Δύο νέοι άνθρωποι, μια κοπέλα, ένας σαραντάχρονος, ένας ταμίας σε μεταλλείο σιδήρου, μια τσελίστα, ένας μεγαλογαιοκτήμονας, η αδελφή ενός πάστορα, ένας ηθοποιός, ένας χειρώνακτας, ένας πρόεδρος, ένας καθηγητής, ένας ελαιοχρωματιστής, ένας ταχυδρομικός υπάλληλος, ένας σιδηροδρομικός εργάτης, ένας κάπελας, μια εργάτρια, ένας νέος άντρας, ένας άριστος μαθητής, ένας αδύναμος, ένας γραμματικός, ένας καπνοδοκαθαριστής, ένας κτηνοτρόφος, μια περιπτερού, ένας δάσκαλος, ένας δικτάτορας, μια νεαρή μητέρα, ένας νεωκόρος, μια διαχειρίστρια αγροκτήματος, δύο στρατιώτες, ένας τελωνειακός, ένας επιζών. Οι τραγικοί (κάποιοι και: κωμικοτραγικοί) ανώνυμοι, όλοι, ήρωες/αντιήρωες στα τριάντα ένα κείμενα-μινιατούρες των Γεγονότων που συνθέτει σαν ανελέητα πεζοτράγουδα ο Μπέρνχαρντ. Όλοι τους θύματα αλλόκοτων, όχι όμως πάντα μη ρεαλιστικών, καταστάσεων. Όλοι τους παγιδευμένοι άξαφνα σε περιελίξεις του πεπρωμένου, όλοι τους ανήμπορα αθύρματα του συγγραφέα που τους χρησιμοποιεί τάχιστα και με άτεγκτη μαεστρία προκειμένου να μας προειδοποιήσει, διασκεδάζοντας διεστραμμένα, ότι η ζωή μας κρέμεται από μια κλωστή (ή και η κλωστή μας κρέμεται από μια ζωή, όπως είχε επιμείνει κάποτε ο Ευγένιος Αρανίτσης), ότι ανά πάσα στιγμή το παράλογο γίνεται ο πανίσχυρος κυρίαρχος του παιχνιδιού, ότι η αμαξοστοιχία των βεβαιοτήτων έχει ήδη εκτροχιαστεί. Τα τριάντα ένα αυτά κείμενα/στιγμιότυπα είναι οι πολαρόιντ που δείχνουν τη φοβερή τροπή των πραγμάτων ύστερα από τα δύο παγκόσμια μακελειά και τα αλλεπάλληλα ολέθρια ραπίσματα που έχει έκτοτε δεχτεί η παρειά της λογικής. Περίτεχνες, αριστουργηματικές μινιατούρες που αν θυμίζουν κάτι είναι το κατά εννέα χρόνια μεταγενέστερο έργο του Μπέρνχαρντ, τον Μίμο των Φωνών (μτφρ. Αλέξανδρος Ίσαρης, εκδ. Άγρα), συντεθειμένο επίσης από συντομότατα αυτοτελή κείμενα όπου την πρωτοκαθεδρία διεκδικούν η βία, ο παραλογισμός, το αλλόκοτο, το ανοίκειο. Διακρίνει ο αναγνώστης των Γεγονότων μια συνάφεια με όψεις του σύμπαντος του Φραντς Κάφκα αλλά και με κάποιες στιγμές των κειμένων του Ε. Χ. Γονατά.

Στην Αυτοβιογραφία (μτφρ. Βασίλης Τομανάς, εκδ. Εξάντας), ο Μπέρνχαρντ ιστορεί, μέσα από πέντε βιβλία –Η Αιτία, Το Υπόγειο, Η Ανάσα, Το Κρύο, Ένα Παιδί– το πώς διαπλάστηκε από τον παππού του, τον Γιοχάνε Φρόιμπλιχερ, αναρχικό, φιλόσοφο, και συγγραφέα, από τη γέννησή του έως τα δεκαεννέα του χρόνια, ενώ, συνάμα, περιγράφει με κοινωνιολογική ακρίβεια τις συγκλονιστικές αλλαγές στο πνευματικό κλίμα της Αυστρίας. 

Ένα κλίμα που έγινε νοσηρό, που οδήγησε τον Μπέρνχαρντ στη συγγραφή συγκροτημένα οργισμένων κειμένων, όπως το σκανδαλώδες κύκνειο άσμα του, η Πλατεία Ηρώων (μτφρ. Βασίλης Τσαλής, εκδ. Κριτική). Πρόκειται για θεατρικό έργο, για έναν λεκτικό καταιγισμό που μας γυρίζει στο 1938 και στη ναζιστική λαίλαπα, και μας φέρνει στο 1988, και στις επιπτώσεις αυτής της λαίλαπας. Ο Μπέρνχαρντ οργίζεται συστηματικά και ξεσπάει μεθοδικά. Κάθε λέξη είναι μελετημένη. Η θέση του είναι κρυστάλλινα διαυγής: κατακεραυνώνει εξίσου τον εθνικοσοσιαλισμό, τον καθολικισμό, τον ψευδοσοσιαλισμό, την αλαζονεία των ελεεινά αγράμματων πολιτικών. Και σε αυτά αντιπαραθέτει, πάντα, την Τέχνη, τη Φιλοσοφία, το Πνεύμα, την προσήλωση σε ό,τι μας κάνει ανθρώπινους, πολύ ανθρώπινους. Γράφει ο Μπέρνχαρντ: «Ο άνθρωπος του πνεύματος δεν γίνεται ποτέ κατανοητός/ έλεγε ο καθηγητής/ ο άνθρωπος του πνεύματος παραμένει για πάντα ακατανόητος/ μόνος του πορεύεται ο άνθρωπος του πνεύματος στη ζωή/ ακόμα κι αν όλοι γύρω του μετατρέπονται σε στήλες άλατος/ έλεγε ο καθηγητής».

Όλοι οι ήρωες του Τόμας Μπέρνχαρντ είναι διαταραγμένοι. Όχι τρελοί, όχι σαλοί, όχι παράφρονες. Διαταραγμένοι, παράφοροι, σε αντιμαχία με την κρατούσα κοινωνία, με τη δεσπόζουσα νοοτροπία, με τα κυρίαρχα έθιμα και ήθη. Συνήθως είναι άνθρωποι εξαιρετικής μορφώσεως, καλλιέργειας, ευαισθησίας, παλλόμενες μεμβράνες, δέκτες, κεραίες που λαμβάνουν τους τριγμούς όλων όσα διαδραματίζονται στο κοινωνικό πεδίο. Στα αφηγήματα του τομίδιου Πρόζα (μτφρ. Βασίλης Τσαλής, εκδ. Κριτική) έχουμε σε πύκνωση το σύνολο των θεμάτων που απασχόλησαν έκτοτε τον Αυστριακό μετρ, έχουμε την ολότητα σε θραύσματα, έχουμε εφτά διηγήματα που, όπως και η γλώσσα, κόκαλα δεν έχουν και κόκαλα τσακίζουν, έχουμε μια ανηλεή και δεξιοτεχνικά δομημένη κριτική σε έναν κόσμο σε παράκρουση που προκαλεί και γεννάει διαταραχές. Διηγήματα εριστικά, αφηγήματα εμπρηστικά, σινιάλα απόγνωσης, σήματα καπνού προς όποιον ξέρει και νιώθει και καταλαβαίνει, ασκήσεις ήθους, καταγραφές της απελπισίας που επιμένει να είναι αξιοπρεπής. Αλλά και, μέσα στον ζόφο, αναβοσβήνει μανιακά, καίτοι με ελεγχόμενη μανία, το λαμπάκι του χιούμορ, που γίνεται ενίοτε προβολέας.

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο Μπέρνχαρντ δεν έκανε άλλο από το να τσιγκλάει, να κεντρίζει, να ζουπάει, να ζορίζει, μα και να εκλιπαρεί, με τον δικό του αρνητικό τρόπο, τους ανθρώπους να γίνουν οι θαυματοποιοί που τους αξίζει να είναι, αγαπώντας πρωτίστως τον εαυτό τους, ώστε, ανεμπόδιστα, να μπορέσουν ν' αγαπήσουν όντως, αληθώς, βαθέως, ό,τι φέρει και ό,τι είναι ο άλλος. Ένα άνοιγμα στο αίνιγμα, ένας νυγμός στον λυγμό, μια πύλη στη λύπη: ιδού το έργο του Μπέρνχαρντ. Λάτρης του Μονταίνιου, του Πασκάλ, του Κροπότκιν και του Βολταίρου. Λάτρης του Ερίκ Σατί και του Άρνολντ Σαίνμπεργκ. Λάτρης των επιτευγμάτων της πανίσχυρης στρατιάς των είκοσι τεσσάρων γραμμάτων του αλφαβήτου. Λάτρης αυτής της θεσπέσιας και επικίνδυνης ακρότητας που είναι η ειρημένη αλήθεια: ο Τόμας Μπέρνχαρντ. Συγγραφέας. Απόλυτος συγγραφέας.

Ο Μπέρνχαρντ συμβαίνει να έχει θαυμάσιους μεταφραστές στα ελληνικά, και να τον έχει εγκολπωθεί ένα πλούσιο σε ιδέες κοινό. Θυμίζω μεταφραστές: Αλέξανδρος Ίσαρης, Βασίλης Τομανάς, Σπύρος Μοσκόβου, Δημήτρης Βάρσος, Ιάκωβος Κοπερτί, Ζήσης Σαρίκας, Γιάννος Περλέγκας, Βασίλης Τσαλής και τώρα Αλέξανδρος Κυπριώτης. 

* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ-ΙΚΑΡΟΣ ΜΠΑΜΠΑΣΑΚΗΣ είναι συγγραφέας και μεταφραστής.
Τελευταίο του βιβλίο, η ποιητική συλλογή «Ίχνη και χνότα» (εκδ. Γαβριηλίδη).