Με θλίψη περισσή πληροφορήθηκα κι εγώ τον θάνατο του αγαπημένου Σπύρου Ευαγγελάτου. Περίσσεψαν τα δημόσια πένθη τον τελευταίο 1-1,5 χρόνο – καθένας, συνήθως, βρίσκει ένα μερίδιο (μικρό, μεγάλο ή μηδαμινό) σε αυτά. Μα, κάποιες φορές, συμβαίνει η λύπη να είναι πιο προσωπική, πιο βιωμένη.
Του Χρήστου Αποστολόπουλου
Μολονότι δεν υπήρξα ποτέ «εγγεγραμμένος» μαθητής του Σπύρου Ευαγγελάτου, τον θεωρούσα ανέκαθεν έναν κορυφαίο δάσκαλο στη ζωή μου. Ήταν ένας άνθρωπος, ειδικά στα χρόνια της μεγάλης ακμής του, με σπάνια ποιότητα και ακτινοβολία.
Η συμβολή του στη θεατρική ζωή των τελευταίων δεκαετιών ήταν σπουδαία, ενώ το Αμφι-Θέατρο, που ο ίδιος έστησε και λειτούργησε για 36 χρόνια, υπήρξε σημείο αναφοράς για τη θεατρική ωρίμανση της γενιάς μας, μια εστία ποιότητας και πολιτισμού στην πιο όμορφη γωνιά της Αθήνας.
Τα βιογραφικά του είναι πάνω κάτω γνωστά: παιδί καλλιτεχνών, με αίμα Κεφαλλονίτικο και Κρητικό, μοίρασε τη ζωή του ανάμεσα σε τρεις μεγάλες αγάπες –το θέατρο, τη μουσική και την επιστημονική έρευνα– και, βεβαίως, τους πολύ δικούς του ανθρώπους, τους οποίους λάτρευε. Στην αποδημία του, οι περισσότεροι επικαλέστηκαν την τεράστια θεατρική του προσφορά. Ευλόγως. Η συμβολή του στη θεατρική ζωή των τελευταίων δεκαετιών ήταν σπουδαία, ενώ το Αμφι-Θέατρο, που ο ίδιος έστησε και λειτούργησε για 36 χρόνια, υπήρξε σημείο αναφοράς για τη θεατρική ωρίμανση της γενιάς μας, μια εστία ποιότητας και πολιτισμού στην πιο όμορφη γωνιά της Αθήνας. Και τίποτε άλλο να μην είχε κάνει, η ιστορία του ελληνικού θεάτρου θα του όφειλε χάρες αμέτρητες για την αγάπη με την οποία έσκυψε σε ξεχασμένα ή εντελώς άγνωστα έργα των πρώτων αιώνων της νεοελληνικής δραματουργίας και τους έδωσε ζωή στο σανίδι, ακόμα και όταν –πολλές φορές– φάνταζε αδύνατο τέτοια κείμενα να επικοινωνήσουν με τον σύγχρονο θεατή και να ανταποκριθούν στο κριτήριό του. Ο ίδιος, ωστόσο, κράταγε πάντα περίοπτη θέση και για τις άλλες του αγάπες. Τον θυμάμαι σε μια πανεπιστημιακή αίθουσα, σε ώρα έκστασης καθώς δίδασκε μια όπερα, να αναφωνεί ενώπιον του ακροατηρίου: «εγώ μουσικός είμαι· ένας μουσικός, που κατά τύχη έγινε σκηνοθέτης». Και την τελευταία φορά που τον είδα από κοντά, σε στιγμές που η ομήγυρη του ζητούσε να μας μιλήσει για το έργο του, εκείνος να προτιμά να μη μιλήσει για τα θέατρο, για τα αριστουργήματα που είχε ανεβάσει και τους τόσους πρωταγωνιστές που είχαν περάσει από τα χέρια του· να αναφέρεται, αντίθετα, στις μελέτες του, στα παλιά και νέα αρχειακά του ευρήματα που έριχναν φως στη ζωή και το έργο των πρωτεργατών του νεοελληνικού θεάτρου στην Κρήτη και στα Επτάνησα. Τον χρόνο που –λόγω άλλων ασχολιών– δεν προλάβαινε να αφιερώσει στην επιστήμη, τον αντικαθιστούσε με μια «ιερή τρέλα», όπως εύστοχα είχε πει ένας άλλος σοφός δάσκαλος για αυτόν, που του ενέπνεε ερευνητικό πάθος και τον οδηγούσε ενίοτε σε τολμηρές ερευνητικές προτάσεις – άλλοτε με μεγαλύτερη, άλλοτε με μικρότερη επιτυχία. Η φιλολογική διαμάχη γύρω από το πρόσωπο του ποιητή του Ερωτοκρίτου, στην οποία υπήρξε εκ των πρωταγωνιστών, είναι ένα από τα σημεία αναφοράς στις σπουδές για τη Βενετοκρατία στην Κρήτη. Θα το ομολογήσω, με κάθε ρίσκο, καθώς έχω πολλά χρόνια να διέλθω τα σχετικά κείμενα: η δική του εκδοχή για τον Βιτσέντζο Κορνάρο του Ερωτοκρίτου είναι τόσο πιο ελκυστική στα μάτια του σημερινού αναγνώστη, όσο περισσότερα είναι τα στοιχεία που «δένουν» την υπόθεση της «αντίπαλης» (και μάλλον επικρατούσας) επιστημονικής ομάδας.
Η διδασκαλία του ήταν μια παράσταση κανονική, ένα one-man show όπου συνυπήρχαν ο σκηνοθέτης, ο ηθοποιός, ο θεατρολόγος, ενίοτε και ο μουσικός.
Η γνωριμία μου με τον Ευαγγελάτο έχει δύο μεγάλους πυλώνες: ο πρώτος ήταν τα μαθήματα που παρέδιδε στη Φιλοσοφική, αρχικά στο Ιστορικό-Αρχαιολογικό, στη συνέχεια στο νεοσύστατο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών. Από το δικό μας τμήμα, το Φιλολογικό, δεν πέρασε. Ωστόσο, η φήμη για τις παραδόσεις του κυκλοφόρησε γρήγορα στο γκρίζο κτίριο. Κάπως έτσι, πέρασα κι εγώ το κατώφλι του αμφιθεάτρου όπου δίδασκε, ακούγοντας δύο από τις διδασκαλίες του για τα Εγκλήματα κι εγκλήματα του Στρίντμπεργκ, έργο που ανέβαζε την ίδια εποχή και στο θέατρο. Και, βεβαίως, ακολούθησε η απόλυτη εμπειρία του χειμερινού εξαμήνου του 1990-91: απογεύματα Παρασκευής, όταν όλα τα τετριμμένα της εβδομάδας είχαν ολοκληρωθεί, «ο θόρυβος του δρόμου εσταματούσε» κι η μυσταγωγία ξεκίναγε στο αμφιθέατρο 17, με τον Ευαγγελάτο να παραδίδει τον Οθέλλο του Σέξπιρ. Η διδασκαλία του ήταν μια παράσταση κανονική, ένα one-man show όπου συνυπήρχαν ο σκηνοθέτης, ο ηθοποιός, ο θεατρολόγος, ενίοτε και ο μουσικός. Κάποτε οι ερμηνευτικές του προτάσεις ήταν τόσο εύστοχες και παραστατικές, που αναρωτιόμασταν αν και κατά πόσο θα μπορούσε κάποιος ηθοποιός του να τις αποδώσει με τον ίδιο επιτυχημένο τρόπο. Σε κάποιο ξεχασμένο ράφι βιβλιοθήκης θα υπάρχει ακόμα το λευκό βιβλιαράκι με το κείμενο στη μετάφραση Καρθαίου, με το οποίο παρακολουθούσα τις παραδόσεις του και πιθανότατα κράταγα σημειώσεις στο περιθώριο. Στα ορεινά του αμφιθεάτρου γρήγορα σχηματίστηκε μια παρέα – τέσσερις Φιλοσοφικάριοι, δυο Βιολόγοι, ενίοτε και κάποιοι κοινοί φίλοι. Όλοι από κάπου γνώριζαν κάποιον ή κάποιους και καταλήξαμε να δεθούμε πολύ με άξονα την κοινή μας εκείνη εμπειρία. Ουδείς εγγεγραμμένος φοιτητής του δασκάλου, όλοι φανατικοί ακροατές του. Ακολούθησαν, με πιο σποραδική πια την παρουσία μου, ο Άμλετ, ο Μπρεχτ, οι Βάκχες, το λυρικό θέατρο. Και παράλληλα, οι παραστάσεις: το Αμφι-Θέατρο στην Πλάκα είχε γίνει αγαπημένος προορισμός, όποια παράσταση κι αν ανέβαινε. Μαζί με δυο φίλους ήμαστε παρόντες και στη θρυλική Ορέστεια του 1990 στην Επίδαυρο, τότε που μια καλοκαιρινή βροχή απείλησε σοβαρά να τινάξει στον αέρα την παράσταση, αλλά κανένας θεατής δεν έφυγε από τη θέση του – και η παράσταση συνεχίστηκε και ο ουρανός στη συνέχεια καθάρισε.
Αν η παρακολούθηση ενός μαθήματός του ή, προφανώς, και μιας θεατρικής του διδασκαλίας ήταν ένα αξέχαστο βίωμα, η συμβίωση στον ίδιο χώρο για δέκα μέρες, στον καιρό της μεγάλης του ακμής, ήταν μια εμπειρία ζωής ανεπανάληπτη, για την οποία θα του οφείλω για πάντα ευγνωμοσύνη.
H δεύτερη θα παιζόταν λίγα χρόνια μετά, στο Ινστιτούτο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών της Βενετίας, όταν είχα τη μεγάλη τύχη να ζήσω τον Σπύρο Ευαγγελάτο από κοντά, ως φιλοξενούμενο ερευνητή για δέκα μέρες. Η ακτινοβολία που εξέπεμψε από την πρώτη στιγμή που πέρασε το κατώφλι με την ένδειξη «Φως Ανέσπερον» στο Ινστιτούτο ήταν μοναδική, σε σημείο που να λειτουργήσει ως θετικός καταλύτης και για τη βελτίωση των –όχι εύκολων, ούτε ανέφελων– σχέσεων όσων μέναμε τότε στο Φλαγγινιανό Μέγαρο. Τι να πρωτοθυμηθώ από εκείνες τις μέρες… τις ατέλειωτες αφηγήσεις του για γνωστά και άγνωστα πρόσωπα με τα οποία είχε συνεργαστεί, τις αναφορές στους δικούς του μεγάλους δασκάλους, την πρώτη φορά που τον συνόδεψα έως το Κρατικό Αρχείο της πόλης και τον χαιρετισμό που απηύθυνε στο άγαλμα του Γκολντόνι, το γενναιόδωρο δείπνο που μας προσέφερε σε μια από τις καλύτερες τρατορίες της πόλης, το ανεπανάληπτο θεατρικό “tranquillità!...” με το οποίο εξέφρασε τη διαμαρτυρία του προς τον σερβιτόρο που –ως είθισται σε εκείνα τα μέρη– ήθελε να του πάρει το πιάτο πριν αποτελειώσει το φαγητό του, τη συγκίνησή του όταν τον αποχαιρετίσαμε δωρίζοντάς του μια βενετσιάνικη μάσκα όπου συνυπήρχαν ένα κωμικό και ένα τραγικό προσωπείο. Αν η παρακολούθηση ενός μαθήματός του ή, προφανώς, και μιας θεατρικής του διδασκαλίας ήταν ένα αξέχαστο βίωμα, η συμβίωση στον ίδιο χώρο για δέκα μέρες, στον καιρό της μεγάλης του ακμής, ήταν μια εμπειρία ζωής ανεπανάληπτη, για την οποία θα του οφείλω για πάντα ευγνωμοσύνη.
«Κι αν μας ρωτούσε κάποιος, επιτέλους: τι σημαίνει τραγικός ήρωας, ποιος είναι αυτός; Θα απαντούσαμε: Αυτός που θα του εναποθέταμε την ευθύνη να μας εκπροσωπήσει ως ανθρώπινο γένος».
Πέρασαν χρόνια έκτοτε, χωρίς καμιά επαφή, παρά μόνο ένα ή δυο συναπαντήματα σε εκδηλώσεις – κι άλλες τόσες, λιγοστές, παρουσίες μου σε παραστάσεις του Αμφι-Θεάτρου. Κι ήρθε η άνοιξη του 2006. Πολλά είχαν αλλάξει – και στη δική μου πορεία και στη δική του ζωή. Στο άκουσμα της αναγόρευσής του σε ακαδημαϊκό κάτι σκίρτησε μέσα μου. Γύρισα από τη δουλειά, παράτησα την τσάντα μου και κατέβηκα στην Ακαδημία. Η αίθουσα ήταν κατάμεστη – με βροντερό παρόν από πανεπιστημιακούς, ερευνητές και φοιτητές. Παραδόξως απουσίαζαν, πλην λιγοστών εξαιρέσεων, πρωταγωνιστές της θεατρικής σκηνής. Ο λόγος του εκείνη την ημέρα με έκανε να συνειδητοποιήσω πόσο μου είχε λείψει η παρουσία του όλα τα προηγούμενα χρόνια. Ξεκίνησε με μια σειρά από συγκινητικές προσωπικές αναφορές και συνέχισε μιλώντας για τις αποχρώσεις και παραλλαγές του τραγικού σε τρία, αν θυμάμαι καλά, έργα του αρχαίου δραματολογίου γύρω από τον κύκλο των Ατρειδών. Δεν θα ξεχάσω την κατακλείδα του: «Κι αν μας ρωτούσε κάποιος, επιτέλους: τι σημαίνει τραγικός ήρωας, ποιος είναι αυτός; Θα απαντούσαμε: Αυτός που θα του εναποθέταμε την ευθύνη να μας εκπροσωπήσει ως ανθρώπινο γένος».
Το 2011 έκλεισε και το Αμφι-Θέατρο – πήγαμε και είδαμε την τελευταία παράσταση, λίγο πριν πέσει η αυλαία, του αφήσαμε ένα γράμμα, μας κοίταξε για λίγες στιγμές σχεδόν βουρκωμένος. Ήταν ήδη, ψυχικά και σωματικά, πολύ καταβεβλημένος.
Λίγα χρόνια αργότερα, η μέρα είχε αρχίσει πια να γέρνει για τον δάσκαλο. Εκείνος που είχε μελετήσει όσο λίγοι τους μηχανισμούς της τραγωδίας, έμελλε να τη βιώσει μέσα στον ίδιο του τον οίκο, χάνοντας πρόωρα τόσο την πολυαγαπημένη του σύζυγο όσο και τον γιο του. Το 2011 έκλεισε και το Αμφι-Θέατρο – πήγαμε και είδαμε την τελευταία παράσταση, λίγο πριν πέσει η αυλαία, του αφήσαμε ένα γράμμα, μας κοίταξε για λίγες στιγμές σχεδόν βουρκωμένος. Ήταν ήδη, ψυχικά και σωματικά, πολύ καταβεβλημένος. Τον επόμενο χειμώνα είχα πια αποφασίσει ότι ένα παλιό μου σχέδιο δεν έπαιρνε πια αναβολή: ήθελα να οργανώσω μια βραδιά για εκείνον, ως ελάχιστο ευχαριστώ για όσα ένιωθα ότι μου είχε προσφέρει. Μαζευτήκαμε ένα βράδυ σε μια ταβέρνα στο Παγκράτι – κάποιοι φίλοι από τον παλιό πυρήνα του Οθέλλου, κάποιοι άλλοι από παλιές και νέες ατραπούς της ζωής. Αν και ο δάσκαλος δεν είχε πια την παλιά του φλόγα, εκείνην που συνέπαιρνε μικρές ομάδες και μεγάλα ακροατήρια, το πνεύμα του ήταν ακόμα σπινθηροβόλο και η γνώση του πλούσια και μεταδοτική. Δεν τον ξαναείδα ποτέ από κοντά. Τον παρακολουθούσα, μέσα από τα ρεπορτάζ των εφημερίδων και του διαδικτύου, να παραμένει πάντα ενεργός στη σκηνοθεσία, παρά τη φθορά που συνεχώς μεγάλωνε στην όψη του, μέχρι και τον Αμύντα του περασμένου καλοκαιριού. Δεν πρόλαβα να τον δω ούτε στο Κρητολογικό Συνέδριο του Σεπτεμβρίου, όπου κατάφερε κι έδωσε το παρόν, παρά τα προβλήματα της υγείας του, έχοντας πίσω μια μακρά παράδοση «θερμών» ανακοινώσεων σε πολλά από τα προηγούμενα συνέδρια. Το μήνυμα του τέλους, αναπάντεχο, με βρήκε μακριά, πολύ μακριά από την Αθήνα – να θυμάμαι, να σκέφτομαι, να αναλογίζομαι…
Από την ευτυχισμένη οικογένεια που είχα δει να αγοράζει παγωτά εκείνο τον Απρίλιο του 1995, στην gelateria πίσω από το Αρχείο της Βενετίας, έχει απομείνει πια μόνο ένα πρόσωπο: η εξαιρετική Κατερίνα, που ακολουθεί πανάξια τα χνάρια του πατέρα της, έχοντας ήδη δημιουργήσει ένα δικό της στίγμα στη θεατρική σκηνή της Αθήνας, με κάθε παράστασή της να γίνεται θέμα συζήτησης στο θεατρόφιλο κοινό.
Αν, μετά από αιώνες, τύχει να έχουν «επιζήσει» μονάχα αυτά τα ψηφιακά σχόλια για τον Σπύρο Ευαγγελάτο, ο ιστορικός του μέλλοντος θα μπορεί να διαβάσει σε αυτά κάτι σαν το καβαφικό «ημίν τοις φίλοις πένθος» και να συμπεράνει πως ο εκλιπών «μεγάλως θ’ αγαπήθη».
Η παρέα του Οθέλλου σκορπισμένη… παράλληλες ζωές, που ενίοτε σμίγουν με μηνύματα, σπανιότερα με συναντήσεις. Το πρόσωπο με το οποίο είχα μοιραστεί τη συγκίνηση της αξέχαστης ομιλίας στην Ακαδημία είναι εδώ και χρόνια μακριά από τη ζωή μου. Είμαι, ωστόσο, βέβαιος πως όλοι ένιωσαν μια ευαίσθητη χορδή τους να ταράζεται στο άκουσμα του θλιβερού μαντάτου, όσο μακριά κι αν είναι πια η εποχή που μας έσμιγε με τον τρόπο του ο δάσκαλος.
Ξεψαχνίζω το διαδίκτυο και παρατηρώ τις πρώτες αντιδράσεις. Δεν είναι πολλοί αυτοί που σχολιάζουν – αλλά όσοι το κάνουν, έχουν ειλικρινή συγκίνηση και θλίψη. Έως και δάκρυα. Αν, μετά από αιώνες, τύχει να έχουν «επιζήσει» μονάχα αυτά τα ψηφιακά σχόλια για τον Σπύρο Ευαγγελάτο, ο ιστορικός του μέλλοντος θα μπορεί να διαβάσει σε αυτά κάτι σαν το καβαφικό «ημίν τοις φίλοις πένθος» και να συμπεράνει πως ο εκλιπών «μεγάλως θ’ αγαπήθη».
Εγώ γυρίζω στις δικές του αφηγήσεις για τους δασκάλους του, για ιερά τέρατα όπως ο Λίνος Πολίτης, ο Σπυρίδων Μαρινάτος, ο Άγγελος Τερζάκης. Κι αναλογίζομαι και τα δικά μου. Τους δικούς μου φωστήρες. Όλοι τους σχεδόν –διόλου τυχαίο– με έντονο το θεατρικό στοιχείο, όλοι τους ικανοί να μετατρέψουν τη διδασκαλία σε παράσταση και να αφήσουν ίχνη ανεξίτηλα στο πέρασμα των χρόνων και των δεκαετιών. Πρώτος, ανάμεσά τους, και καλύτερος, ο Σπύρος Ευαγγελάτος.
* Ο ΧΡΗΣΤΟΣ ΑΠΟΣΤΟΛΟΠΟΥΛΟΣ είναι Προϊστάμενος του Γραφείου Τύπου και Επικοινωνίας της Πρεσβείας της Ελλάδας στο Κάιρο.
