
Αναμνήσεις του Νάνου Βαλαωρίτη από τη συνάντησή του με τον Μαρσέλ Ντυσάν στην Αθήνα, το 1960.
Του Μεγακλή Ρογκάκου*
Τα Αρχεία Μαρσέλ Ντυσάν στη Βιγιέρ-σου-Γκρεζ της Γαλλίας διατηρούν μία καρτ ποστάλ από τον ελληνικής καταγωγής τεχνοκριτικό Νικόλα Κάλας προς τον Μαρσέλ Ντυσάν και τη σύζυγό του, Τήνυ, με ημερομηνία 11 Αυγούστου 1960, όπου γράφει στα γαλλικά: «Mes chers amis: je prends l’avion pour renter à New York aujourd’hui même après avoir gagné mon procès. J’espère pour vous qu’il ne fait pas aussi chaud en Espagne qu’en Grèce. J’ai dit à mon ami Nanos Valaoritis, poète grécosurréaliste, fraîchement expulsé du groupe, de venir vous voir à l’hôtel le 17 septembre. Il est extrêmement sympathique etc. etc. J’ai lu toute la récente polémique Jouffroy - Breton - Matthieu. Vous aussi je pense! So long will we meet again, Nico Calas» (Αγαπητοί μου φίλοι, σήμερα παίρνω το αερόπλανο για να επιστρέψω στη Νέα Υόρκη αφού κέρδισα τη δίκη μου. Ελπίζω για εσάς να μην είναι τόσο ζεστά στην Ισπανία όσο στην Ελλάδα. Είπα στον φίλο μου Νάνο Βαλαωρίτη, ποιητή ελληνοσουρεαλιστή, προσφάτως εκδιωγμένο από την ομάδα [ο Βαλαωρίτης θεωρεί αυτό το σημείο παρανοημένο], να έρθει να σας δει στο ξενοδοχείο [Μεγάλη Βρεταννία] στις 17 Σεπτεμβρίου [1960]. Είναι εξαιρετικά συμπαθής κλπ. κλπ. Έχω διαβάσει όλη την πρόσφατη πολεμική των [Αλαίν] Ζοφρουά - [Αντρέ] Μπρετόν - [Ζωρζ] Ματιέ. Κι εσείς νομίζω [το έχετε διαβάσει]. Εις το επανιδείν, Νίκο Κάλας).
Από αυτό το μήνυμα διεξάγονται διάφορα συμπεράσματα που έχουν ενδιαφέρον. Πρώτον, η εκδίωξη του Ζοφρουά από το κίνημα του Σουρεαλισμού στις αρχές του 1960, για δεύτερη φορά από το 1948 (Πολιτσότι 1995:618), αποδείκνυε ότι ο Μπρετόν εξακολουθούσε να φέρεται απολυταρχικά ακόμη και προς το τέλος της ζωής του, παρότι τα θύματά του διατηρούσαν τον σεβασμό τους προς αυτόν. Δεύτερον, ο Κάλας, που είχε ενταχθεί στο Σουρεαλιστικό κίνημα του Μπρετόν ήδη από το 1934, ήταν εκείνος που φρόντισε για τη συνάντηση του Ντυσάν με τον Βαλαωρίτη.
![]() Νικ. Σ. Στουρνάρας (Ελλάδα). Εμπροσθότυπος: Θέα της Αθήνας από τον Λυκαβηττό, πε. 1960. | Οπισθότυπος: Μήνυμα του Νικόλα Κάλας προς
τους Μαρσέλ και Τήνυ Ντυσάν, 11 Αυγούστου 1960, Αθήνα. Βιγιέρ-σου-Γκρεζ, FR: Αρχεία Μαρσέλ Ντυσάν.
|
Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου στη Γαλλία (1954-1960) ο Βαλαωρίτης παρακολουθούσε φιλολογικές διαλέξεις στη Σορβόννη και ασχολήθηκε ιδιαίτερα με τη Μυκηναϊκή φιλολογία, ενώ παράλληλα συνέγραψε έργα που έδιναν νέα πνοή στον Σουρεαλισμό. Έχοντας από το 1954 προσχωρήσει στο Σουρεαλιστικό κίνημα, όταν το 1960 ο Βαλαωρίτης επέστρεψε στην Αθήνα έμελε να γίνει η πιο ζωτική οργανωτική δύναμή του στην Ελλάδα.
Ο Ντυσάν, η γυναίκα του Τήνυ και η αδελφή του Σουζάν έφτασαν στον Πειραιά από τη Βενετία στις 12 Σεπτεμβρίου 1960. Με πλοίο επισκέφθηκαν νησιά (πιθανότατα την Αίγινα και την Ύδρα) τις πρώτες τέσσερις ημέρες, έμειναν στην Αθήνα τέσσερις ημέρες από 17 έως 20 Σεπτεμβρίου, μετά ταξίδεψαν στην Πελοπόννησο (οπωσδήποτε στην Ολυμπία) τρεις ημέρες, και παρέμειναν στην Αθήνα άλλες τέσσερις ημέρες από 24 έως 27 Σεπτεμβρίου, κι εν συνεχεία πέταξαν με αεροπλάνο για το Παρίσι.
![]() Δρομολόγιο ταξιδιού των Ντυσάν στην Ελλάδα από 12 έως 28 Σεπτεμβρίου 1960
(από Βενετία, Αθήνα, διαφόρους νήσους και Πελοπόννησο, στο Παρίσι) έναντι
μίας αεροφωτογραφίας του GoogleEarth που περιλαμβάνει στο κέντρο δεξιά
την Ταβέρνα Βάκχος με θέα στο Θέατρο Διονύσου. Κείμενο γραμμένο από
τον Μαρσέλ Ντυσάν. Ψηφιακό κολάζ από τον συγγραφέα το 2016.
|
Όντως, όπως έλεγε το μήνυμα του Κάλας, στις 17 Σεπτεμβρίου ο Βαλαωρίτης συνάντησε τον Ντυσάν και τους δικούς του στο Ξενοδοχείο της Μεγάλης Βρεταννίας. Δείπνησαν στο ταβερνάκι «Βάκχος» στις παρυφές της Ακρόπολης, που επέλεξε ο Βαλαωρίτης προκειμένου οι φίλοι του να εκτιμήσουν την αρμονία ανάμεσα στην αρχαιότητα και τη σύγχρονη ζωή. Ο Ντυσάν ήταν πάρα πολύ συμπαθής. Είχε μία ειρωνική αντικειμενικότητα για όλα τα θέματα της συζήτησής τους. Ένα θέμα ήταν η επικείμενη τότε εκλογή του «Πρίγκηπα των Ποιητών». Το δίλημα ήταν ανάμεσα στον Αντρέ Μπρετόν, που ήταν μικροαστός αλλά με έμφυτη ευγένεια, και τον Ζαν Κοκτώ που ήταν ένας μεγαλοαστός αλλά τραυματισμένος από την αυτοκτονία του πατέρα του. Ο Μπρετόν εχθρευόταν τον Κοκτώ γιατί βρισκόταν στην υπηρεσία της υψηλής κοινωνίας. Όμως εξέφρασε την αντιπάθειά του ακόμη και για την κοσμικότητα του Μαρσέλ Προυστ, παρότι ήταν οικονομικά εντάξη απέναντί του όποτε ο Μπρετόν διόρθωνε τα χειρόγραφα του τελευταίου. Έτσι, προς απογοήτευση του Μπρετόν, στις 27 Ιουνίου 1960, κατά την συγκέντρωση ποιητών στη Φορζ-λεζ-Ο, ο Κοκτώ εξελέγη νέος «Πρίγκιψ των Ποιητών».
Κατά το δείπνο τους, έγινε γνωστό ένα πρόβλημα με το πόδι της αδελφής του Ντυσάν. Αμέσως ο Βαλαωρίτης έσπευσε να αναθέσει στον φίλο του χειρουργό Εμμανουήλ Ζολώτα να φροντίσει αυτό το θέμα ως προτεραιότητα, για το οποίο ο Ντυσάν εξέφρασε την ευγνωμοσύνη του με μοναδική χάρη. Μάλιστα, η γάζα από την επέμβαση του ιατρού στο δεξί πόδι της Σουζάν όντως καταγράφεται στη φωτογραφία από την επίσκεψή τους στην Ακρόπολη. Παρεμπιπτόντως, αυτή η φωτογραφία, από τα Αρχεία Ντυσάν στη Γαλλία, αποτυπώνει όλους στην ομάδα –από αριστερά προς τα δεξιά: Σουζάν, Τήνυ και Μαρσέλ– να δίδουν ιδιαίτερη προσοχή στον ταλαντούχο ξεναγό τους, Τιμολέοντα Δημόπουλο, έναντι των Προπυλαίων, κοιτάζοντας τον Παρθενώνα, κάπου μεταξύ 18 και 20 Σεπτεμβρίου. Η Ντόρα Σπαχή, Πρόεδρος του Σωματείου Ξεναγών στη δεκαετία του '80, που έκανε την αναγνώριση, θυμήθηκε ότι ο Δημόπουλος ήταν κλασσικός ξεναγός παλαιάς κοπής από την πρώτη σχολή ξεναγών, γαλλοτραφής, που ζούσε κατά καιρούς στο Παρίσι και μιλούσε με τη γαλλική προφορά.
![]() Εμπροσθότυπος: Από αριστερά προς τα δεξιά οι Σουζάν, Τήνυ και Μαρσέλ Ντυσάν με ξεναγό τον Τιμολέοντα Δημόπουλο στην Ακρόπολη,
έναντι των Προπυλαίων, κοιτάζοντας τον Παρθενώνα, 18-20 Σεπτεμβρίου 1960. | Οπισθότυπος: «Αθήνα / στην Ακρόπολη / Σεπτ. 1960 /
από αριστερά προς τα δεξιά / Σουζάν Ντυσάν-Κρόττι / Τήνυ Ντυσάν / Μαρσέλ Ντυσάν (με καπέλλο / ο Ξεναγός». Κείμενο γραμμένο
από τη Σουζάν Ντυσάν. Αργυροτυπία σε χαρτί (9x14). Βιγιέρ-σου-Γκρεζ, FR: Αρχεία Μαρσέλ Ντυσάν.
|
Ο Ντυσάν επισκέφθηκε με τη γυναίκα του τον ποιητή στο διαμέρισμά του στο Κολωνάκι όπου κι εξακολουθεί να κατοικεί. Εκεί, ο Βαλαωρίτης του παρουσίασε το Νανοσκόπιο, έναν εκλεκτής ποιότητας προβολέα διαφανειών 35 χιλιοστών, Filmosto Primasix (Φιλμόστο Πρίμασιξ), κατασκευασμένο σε σχήμα τορπίλης από μαύρο βακελίτη στη Γερμανία στις αρχές της δεκαετίας του 1950. Πρόβαλε εναλασσόμενα σχήματα και χρώματα από το πέρασμα με το χέρι ενός τσαλακωμένου πολωτικού φίλτρου. Στη θέασή του, ο Ντυσάν αναφώνησε «Αυτό θα ενδιαφέρει τον αδελφό μου Ζακ Βιγιόν», που ήταν τυπικό της αποστασιοποιημένης στάσης του. Επιπλέον, ο Βαλαωρίτης του έδειξε τα έργα ζωγραφικής που δημιούργησε στην περίοδο του Παρισιού, τα οποία ο Ντυσάν χαρακτήρισε «faux naïf» (ψευδοαφελή).
![]() Ο Νάνος Βαλαωρίτης με το Νανοσκόπιο στο διαμέρισμά του στην Αθήνα.
Φωτογραφία του συγγραφέα στις 11 Σεπτεμβρίου 2016.
|
Σε συζήτηση, ο Βαλαωρίτης βρήκε τον Ντυσάν να γνωρίζει και να εκτιμά τους κλασσικούς, παρότι δεν είχε κάνει τέτοιες σπουδές. Σε αυτό το ζήτημα ο Ντυσάν ήταν επικριτικός απέναντι στον Μπρετόν, που δεν είχε κλασσικές βάσεις. Ας σημειωθεί ότι και ο Γκιγιώμ Απολλιναίρ ξεκίνησε το κυβιστικό ποίημα Zone (Περιοχή) του 1913 με τον στίχο «À la fin tu es las de ce monde ancien» (Είσαι κουρασμένος επιτέλους από αυτόν τον παλαιό κόσμο), αλλά στην ουσία θαύμαζε την αρχαιότητα με αντικειμενικότητα και ειρωνία. Και ο Ντυσάν επίσης ενδιαφερόταν για τη μοντερνοποίηση των μύθων με παρεμφερή εννοιολογισμό. Όταν ο Βαλαωρίτης ανέφερε την προκατάληψη του Μπρετόν για την Ελλάδα, ο Ντυσάν του είπε, «Ναι, περίεργο, γιατί έχει κάτι Ελληνικό η σκέψη του – συνδυάζει τη διανόηση με την εκφραστικότητα». Όμως, ο Μπρετόν φανερώθηκε ότι είχε μία αντικλασσική στάση και αρνιόταν την Ελλάδα. Θρηνούσε το γεγονός ότι η Γαλλία είχε κατακτηθεί πνευματικά από τους Έλληνες και στρατιωτικά από τους Ρωμαίους. Ο Μπρετόν προωθούσε έναν κέλτικο εθνικισμό. Φερειπείν στο περιοδικό του LeSurréalisme, Même (Ο Σουρεαλισμός, Ακόμα) παρουσίασε ένα άρθρο για κέλτικα νομίσματα που έκανε προπαγάνδα για τους Κέλτες με καταγωγή Βρετόνων. Ταυτόχρονα, όμως, αξίζει να επισημανθεί ότι ο Μπρετόν είχε αναγνωρίσει τη σημασία του Ελληνιστή ποιητή Λυκόφρονα του Χαλκιδέος. Το σπουδαίο ποίημά του με την επιγραφή «Αλεξάνδρα» δημοσιεύθηκε εν μέρη στο Almanachsurréalistedudemi-siècle (Σουρεαλιστικό Αλμανάκ του Μισού Αιώνα) το 1950 σε μετάφραση του Ζεράρ Λεγκράν. Στο ποίημα αυτό η Αλεξάνδρα, γνωστή στους θνητούς ως Κασσάνδρα, προφητεύει τα όσα δεινά πρόκειται να συμβούν στους Τρώες εξαιτίας του Πάρη. Το ποίημα αυτό περιέχει πλήθος σπανίων εκδοχών γεωγραφικών και μυθολογικών ονομάτων έτσι ώστε σε πολλά σημεία του να καθίσταται στρυφνό και δυσνόητο. Μάλιστα, ο Βυζαντινός σχολιαστής του Λυκόφρονα, Ιωάννης Τζέτζης (Κωνσταντινούπολη, π.110-1180), ισχυρίζεται ότι το όνομα ‘Νάνος’ (Κασσάνδρα 1242-1244) που σημαίνει ιδανικά μικρόσωμος για περιπλάνηση, ήταν το όνομα που δόθηκε από τους Ετρούσκους στον Οδυσσέα (Μπρικέλ 1984:150-160), ο οποίος περιγράφεται ως μικροκαμωμένος στην Ιλιάδα (III.193) και την Οδύσσεια (vi.229).
Η Κασσάνδρα είχε ιδιαίτερη σημασία για τον Ντυσάν εφόσον επέμενε τόσο διακαώς και κατάφερε να μετονομάσει το Ίδρυμα Κόπλεϊ σε Ίδρυμα Κασάνδρα.
Το όνομα «Αλεξάνδρα» που χρησιμοποιούσαν οι θεοί για την Κασάνδρα δήλωνε και το μίσος της για τους άνδρες, από τότε που την βίασε ο Απόλλων. Οπωσδήποτε, η Κασσάνδρα είχε ιδιαίτερη σημασία για τον Ντυσάν εφόσον επέμενε τόσο διακαώς και κατάφερε να μετονομάσει το Ίδρυμα Κόπλεϊ σε Ίδρυμα Κασάνδρα. Μάλιστα, ο Βαλαωρίτης έγραψε την Αλληγορική Κασάνδρα (1998), ένα ποίημα όπου εκείνη ομιλεί σα μία σύγχρονη γυναίκα. Άλλωστε, έτσι έχει νόημα η ποίηση, σαν κάτι ζωντανό.
Οι αρχαίοι είχαν μία ιδιαίτερα περίπλοκη μυθολογία. Φερειπείν το όνομα «Ηρακλής» σημαίνει δόξα της Ήρας, της γυναίκας που τον κατεδίωκε ως νόθο γιο του συζύγου της, Δία. Η τελετουργία συμφιλίωσης της Ήρας με τον Ηρακλή στον Όλυμπο περιλάμβανε το πέρασμά του κάτω από την ενδυμασία της, που συμβόλιζε την εκ νέου γέννησή του, σαν να τον υιοθετούσε (δείτε Σλέιτερ 1992).
Εμπνευσμένος από τον σερ Τζέημς Φρέιζερ που ανέλυσε τους μύθους των Ινδιάνων, όπου οι κάτοικοι του ουρανού μάχονται τους κατοίκους της γης, ο Βαλαωρίτης ανέλυσε τον Τρωικό Πόλεμο και συμπέρανε ότι οι ουράνιοι θεοί που είχαν στο όνομά τους πλανήτες –Απόλλων, Άρης, Άρτεμις, Αφροδίτη, Ερμής– υποστήριζαν την Τροία, ενώ οι χθόνιοι θεοί –Αθηνά, Ήρα, Ήφαιστος, Ποσειδών– υποστήριζαν τους Αχαιούς (Βαλαωρίτης 2010). Η ονομασία «Αχαιός» προέρχεται από τη Δήμητρα Αχαία, που πενθεί την Περσεφόνη. Καθ’όμοιο τρόπο, οι Αχαιοί θρηνούσαν την απώλεια της Ελένης. Η Ελένη συμβόλιζε το φως και το όνομά της είναι η ρίζα των Ελλήνων, της φωτισμένης φυλής.
Η εμβάθυνση του Βαλαωρίτη στη συγκριτική μυθολογία τον οδήγησε να συμπεράνει ότι η Τροία είναι μία ουράνια πόλη, όπως στην Ινδική μυθολογία η Τριπούρα, που σημαίνει τριπλό κάστρο. Όπως η Τροία οφείλει την ονομασία της στις τρεις φυλές που την συγκροτούν –Τρώες, Ίλιοι, και Τεύκροι– έτσι και η Τριπούρα αποτελείται από τρεις φυλές –χρυσή, αργυρή και σιδερένια– που θυμίζουν και τη Θεογονία του Ησιόδου. Κατά τον Ευστάθιο αρχιεπίσκοπο Θεσσαλονίκης, ο προσδιορισμός της Αθηνάς ως «Τριτογένεια» είχε τρεις πιθανές εξηγήσεις – ότι γεννήθηκε από την τριτώ κεφαλή του Δία, τον τρίτο μήνα, στον Τρίτωνα ποταμό της Λιβύης (Ευστάθιος 1825:1473.10-11). Η τριαδικότητα πέρασε και στον Χριστιανισμό με τον Θεό, τον Υιό και το Άγιο Πνεύμα. Ο συμβολισμός του αρχετυπικού αριθμού τρία στα παραμύθια έχει απασχολήσει τον Καρλ Γιούνγκ. Τέλος, όταν ο Καζαντζάκης γράφει ότι ο ιερός αριθμός τρία συμβολίζει θέση-αντίθεση-σύνθεση αναφέρεται στην Εγελιανή φιλοσοφία (Καζαντζάκης 1943:1029). Σημασία έχει ότι στις διάφορες εκφάνσεις του, ως αριθμητικός ή επιθετικός προσδιορισμός, ο αριθμός τρία εμφανίζεται τουλάχιστον 60 φορές στο αρχαίο ομηρικό κείμενο, και με 118 φορές περισσότερο στη μετάφραση του Νίκου Καζαντζάκη. Στο δε Μεγάλο Γυαλί του Ντυσάν εμφανίζεται 9 φορές! Όταν ο Σβαρτς ζήτησε τον λόγο για την προτίμησή του για τον αριθμό αυτό, ο Ντυσάν σχολίασε, «για μένα είναι ένα είδους μαγικός αριθμός» (Σβαρτς 1969:128).
Ο Βαλαωρίτης ασχολήθηκε με τον Όμηρο από το 1970. Τον συνέπαιρνε ότι προσωπικότητες όπως ο Λωτρεαμόν είχαν αποστηθίσει τον Όμηρο (Ροσόν 1971). Το έπος της Οδύσσειας έχει τον χαρακτήρα της περιπλάνησης σε έναν κόσμο παραμυθιού. Η αρχαία θρησκεία ενσωμάτωνε το μύθο στις δοξασίες της. Όμως, οι αρχαίοι Έλληνες ήταν εκλογικευμένοι και δεν πίστευαν στη μυθολογία. Για αυτό τα μυθικά τέρατα –Κέρβερος, Λερναία Ύδρα, Μέδουσα, Σκύλα, Χάρυβδη και Χίμαιρα– απεικονίζονταν φρικιαστικά. Στο βιβλίο του Ο Όμηρος και το Αλφάβητο (2010), ο Βαλαωρίτης γράφει ότι η Οδύσσεια συνδυάζει την οριζοντιότητα της αφηγηματικής δράσης με την καθετότητα των θεμάτων των ραψωδιών. Κάθε διαδοχική ραψωδία φέρει αντίστοιχο γράμμα της αλφαβήτου που επηρεάζει ακροφωνικά και το θέμα της. Έτσι, η α’ ραψωδία αναφέρεται στις έννοιες «αγορά, άναξ, ανήρ, αρητήρ», η β’ ραψωδία αντίστοιχα στις έννοιες «βασιλεύς, βουλή θεών», κ.ο.κ. Επίσης παρατήρησε ότι το ποίημα χαρακτηρίζεται από μία γεωμετρική συμμετρία.
Στο βιβλίο του Ο Όμηρος και το Αλφάβητο (2010) ο Βαλαωρίτης γράφει ότι η Οδύσσεια συνδυάζει την οριζοντιότητα της αφηγηματικής δράσης με την καθετότητα των θεμάτων των ραψωδιών.
Ο Κλωντ Λεβί-Στρως ήταν πρωτοπόρος του στρουκτουραλισμού ως μεθόδου κατανόησης της ανθρώπινης κοινωνίας, του πολιτισμού και των μύθων. Ο Οδυσσέας του Τζέημς Τζόυς είναι λογοτεχνικό έργο του μεταμοντερνισμού διότι μιμείται διάφορα λογοτεχνικά ύφη, οπότε εμφανίζεται αποδομημένο. Χαρακτηριστική είναι η αποδόμηση στη σκηνή με τον Πολίτη στη μπυραρία, όπου ξαφνικά στην κύρια αφήγηση παρεμβαίνει μία πρόσκληση σε γάμο, όπου όλοι οι καλεσμένοι έχουν ονόματα δένδρων και φυτών. Επιπλέον, έχει ενδιαφέρον να σημειωθεί και η πολυσημία των ονομάτων Μπλουμ και Μόλλυ, όπου το πρώτο, στα αγγλικά, αναφέρεται στην κλιμακτική στιγμή του ανθού, ενώ το δεύτερο, στα ελληνικά, αναφέρεται στο θεραπευτικό βοτάνι που έδωσε ο Ερμής στον Οδυσσέα ως αντίδοτο για το φαρμακερό ποτό της Κίρκης. Τέτοια ευρήματα διασκέδαζαν τον δημιουργό κι εκεί έγκειται και η ουσία του Νταντά. Για το περίπλοκο ζήτημα του μεταμοντερνισμού αξίζει να αναγνωσθούν τα συγγράμματα του Μπράιαν ΜακΧέιλ, και ειδικά το βιβλίο του Δομώντας τον Μεταμοντερνισμό (1992).
Ο Βαλαωρίτης πιστεύει ότι η σχέση της Νύφης και των Εργένηδων στο Μεγάλο Γυαλί του Ντυσάν με τη Πηνελόπη και τους Μνηστήρες στην Οδύσσεια του Ομήρου είναι σαφής. Τέτοιες αναλύσεις έχουν έναν χαρακτήρα μεταφορικό και δεν είναι απαραίτητα περαιτέρω πειστικά τεκμήρια. Σε σχέση με τα έργα Οφθαλμολογικοί Μάρτυρες και Δεδομένα του Ντυσάν αξίζει να ερευνηθεί και το θέμα του ναού της Αφροδίτης της Κατασκοπίας στην Τροιζήνα. Η ερμηνεία του Μεγάλου Γυαλιού μέσω της Οδύσσειας έχει ενδιαφέρον και ισχύ. Ωστόσο, οι ερμηνείες αυτού του έργου είναι πολλαπλές διότι εξαρτώνται από τον αποδέκτη. Σίγουρα έρχεται σε αντίθεση ή συμπληρώνει άλλες ερμηνείες, αλλά αυτόν τον χαρακτήρα έχει η ποιητικότητα της τέχνης. Είχε δίκιο ο Κάλας που στήριζε την ποιητική του θεωρία στο αίνιγμα, ισχυριζόμενος ότι το ποίημα πρέπει να παραμείνει αινιγματικό.
* Ο ΜΕΓΑΚΛΗΣ ΡΟΓΚΑΚΟΣ είναι Ιστορικός Τέχνης & Επιμελητής Εκθέσεων. Μεταξύ 2012 και 2016 πραγματοποίησε διδακτορική έρευνα στο πρόγραμμα φιλοσοφίας και ιστορίας της τέχνης του Πανεπιστημίου του Έσεξ, υπό την εποπτεία της καθηγήτριας Ντων Αντές. Η διατριβή του τιτλοφορείται: «Μία Τζοϋσική Εξήγηση του Μεγάλου Γυαλιού - Ομηρικά Ίχνη στον Μεταμοντερνισμό του Μαρσέλ Ντυσάν». Στην ουσία διερευνά τον τρόπο με τον οποίο το Γυαλί (1915-1923) του Ντυσάν μπορεί να αφορά ιδίως την Οδύσσεια του Ομήρου και κατ’επέκταση τον Οδυσσέα (1914-1922) του Τζόυς. Οι πληροφορίες του παρόντος άρθρου περισυνελέγησαν από την πρώτη επαφή του ερευνητή με τον Νάνο Βαλαωρίτη στο διαμέρισμά του στην Αθήνα στις 5 Μαΐου 2015.
Βιβλιογραφία