«Οι πατριάρχες της μεγάλης φόρμας και οι συνένοχοί τους» - Ομιλίας της Μπερναντίν Εβαρίστο

Το κείμενο αυτό είναι για τη φύση του μυθιστορήματος από μια μυθιστοριογράφο. Γράφτηκε μέσα απ’ τη σιωπή όλων εκείνων για τους οποίους μπορεί να μιλήσει και κόντρα στον θόρυβο όλων εκείνων που μπορεί να αντιτεθούν.

Το μυθιστόρημα υπάρχει μόνο χάρη στις ιστορίες που ξετυλίγονται στις σελίδες του – ειδάλλως θα ήταν ένα κούφιο αντικείμενο, άδειο χαρτί ανάμεσα σε εξώφυλλο κι οπισθόφυλλο ή μια κενή οθόνη. Έτσι, όταν μιλάμε για το μυθιστόρημα, πρέπει να μιλήσουμε για τις ιστορίες που περιέχει· επίσης πρέπει να μιλήσουμε για το πλαίσιο του μυθιστορήματος, γιατί μόνο τότε μπορούμε να ανακαλύψουμε τι σημαίνει πραγματικά στην κοινωνία μας.

Το κείμενο αυτό αφορά τους ξεχασμένους και παραμελημένους πρωτεργάτες του storytelling, τους γκριότ της Αφρικής, τους θεματοφύλακες των αφηγήσεων και των ιστοριών, οι οποίοι μεταβίβασαν ό,τι ήξεραν μέσα από υμνωδίες και αργότερα ασχολήθηκαν με βασικά υπαρξιακά ερωτήματα όπως: ποιοι είμαστε; Από πού ήρθαμε και γιατί; Τι μας συμβαίνει; Πώς επιβιώνουμε και σχετιζόμαστε;

Ναι. Έτσι ξεκίνησε το storytelling. Στην Αφρική, μαζί με την ανθρώπινη φυλή. Φανταστείτε μια από τις πρώτες Αφρικανές να μαθαίνει πώς να λέει στα παιδιά της ιστορίες για να κοιμηθούν. Φανταστείτε τις πρώτες παραμυθούδες να συνειδητοποιούν ότι η μοναδική ιστορία που άξιζε να ειπωθεί ήταν μια ιστορία όπου οι ήρωες θα έφευγαν για μια περιπέτεια και θα έπρεπε να παλέψουν με άγριους εχθρούς με κοφτερά δόντια που θα προσπαθούσαν να τους εμποδίσουν να φτάσουν στον προορισμό τους. Αυτές οι Αφρικανές γκριότ αντιλήφθηκαν πριν από πολύ καιρό ότι οι ιστορίες τους έπρεπε να περιέχουν ένα ισχυρό στοιχείο σύγκρουσης για να διατηρήσουν το ενδιαφέρον των μικρών νομαδικών κοινοτήτων τους, που κάθονταν μαγεμένοι οκλαδόν γύρω από τη φωτιά, ενώ μυθολογίες, κοσμολογίες, οικογενειακές γενεαλογίες, ιστορίες και παράξενοι θρύλοι κληροδοτούνταν από γενιά σε γενιά μέσω της προφορικής παράδοσης – και έκλειναν τη βραδιά τραγουδώντας κουμπαγιά.

Το κείμενο αυτο φαντάζεται το μυθιστόρημα ως ένα μεταφορικό μεταμορφωσιγενές πλάσμα που εισχωρεί στην καρδιά και στο μυαλό των ανθρώπων που θέλουν να αφεθούν σ’ αυτό, καθώς τρυπώνει στην ψυχή τους – περιπετειώδες, διασκεδαστικό, παιδευτικό, προκλητικό, διαφωτιστικό.

Με το πέρασμα χιλιετιών, οι λέξεις έκαναν τα πρώτα τους βήματα για να περάσουν σε μια απτή μορφή, διστακτικές και μονοσύλλαβες αρχικά, επέμειναν όμως και προχώρησαν σε κηρωμένες πινακίδες, αφήνοντας τα ίχνη τους, ώσπου βρήκαν στέγη στους παπύρους και τις περγαμηνές, όπου σχημάτισαν ποιήματα και ιστορίες, έπη, διατάγματα και δοκίμια. Στο τέλος μεταφέρθηκαν στο χαρτί, φιλόδοξες και εξαπλούμενες, κι άρχισαν να κινούνται στη σελίδα ως μελάνι, μέχρι την εποχή που μετασχηματίστηκαν σε ενός είδους στρατιωτικής παρέλασης από τυπογραφικά στοιχεία, ώσπου τελικά, ιδού, το σύγχρονο μυθιστόρημα!

Το κείμενο αυτο φαντάζεται το μυθιστόρημα ως ένα μεταφορικό μεταμορφωσιγενές πλάσμα που εισχωρεί στην καρδιά και στο μυαλό των ανθρώπων που θέλουν να αφεθούν σ’ αυτό, καθώς τρυπώνει στην ψυχή τους – περιπετειώδες, διασκεδαστικό, παιδευτικό, προκλητικό, διαφωτιστικό.

Το κείμενο αυτό είναι για τον συγγραφέα του μυθιστορήματος, τον αφηγητή που θέλει να επεκτείνει τη συνειδητοποίηση, καθώς και τις φανταστικές και αφηγηματικές πιθανότητες της ίδιας της ζωής στην πεζογραφία μεγάλης φόρμας. Έτσι όταν μιλάμε για το μυθιστόρημα, πρέπει επίσης να μιλήσουμε για το ποιος γράφει το μυθιστόρημα και για το τι επιλέγει να γράψει. Το κείμενο αυτό υποστηρίζει ότι τα μυθιστορήματα πρέπει να δημιουργούνται από διαφορετικές πληθυσμιακές ομάδες και να μιλάνε γι’ αυτές – παρόλο που δεν είμαστε απλώς το σύνολο των δημογραφικών στοιχείων μας, δισεκατομμύρια στον πλανήτη και εξήντα έξι εκατομμύρια στη Βρετανία, μερικές φορές χρειαζόμαστε ένα σύστημα αρχειοθέτησης για να γίνουμε πιο διαχειρίσιμοι. Μπορεί κάποιοι να σιχαίνονται τις ταμπέλες (σταθερές, ρευστές ή οτιδήποτε) αλλά είναι χρήσιμες για κάποιους σκοπούς, ιδίως για την αναγνώριση και τη διάκριση ανάμεσα σε κοινωνικές ομάδες, κοινότητες ανθρώπων και ενδιαφερόντων, και επίπεδα ανισότητας. Και ενώ η οικουμενικότητα δημιουργείται από το συγκεκριμένο στην πεζογραφία, οι βιωμένες πραγματικότητές μας είναι μοναδικά ετερογενείς.

Το κείμενο αυτό πιστεύει ότι η λογοτεχνική ιστορία δεν είναι μία, είναι πολλές, εξίσου σημαντικές ως προς την αξία που τους αποδίδουν οι διάφορες κοινωνικές ομάδες, οι οποίες de facto καταξιώνονται ή απαξιώνονται από αυτές – παρόλο που όσες ομάδες πάντοτε καταξιώνονταν είναι απίθανο να έχουν επίγνωση του γεγονότος ή να συμφωνούν με αυτή την πρόταση, και μπορούν να ισχυριστούν ότι είναι μια περιττή και απλουστευτική αντίδραση σε οποιαδήποτε έρευνα για το μυθιστόρημα. Παρότι το μυθιστόρημα κάνει πολλά περισσότερα από το να επικυρώνει ταυτότητες, όσοι έχουμε βιώσει αποκλεισμό, είναι χρήσιμο να αναγνωρίζουμε τη διαδικασία. Ρωτάμε, πού είμαστε στις σελίδες ενός μυθιστορήματος; Πού είναι οι αφηγηματικές μας δυνατότητες; Τι σημαίνει να μη βλέπουμε τις ζωές μας να απασχολούν τη μεγάλη φόρμα; Αυτό σημαίνει ότι δεν αξίζουν, ότι οι εμπειρίες μας δεν έχουν αξία; Γιατί υπάρχουν τόσα λίγα μυθιστορήματα γραμμένα από μας και για μας, και άραγε είναι αποκλειστικά δική μας η ευθύνη να βάλουμε τον εαυτό μας στο κέντρο της ιστορίας; Τι πρέπει να αναλογιστούμε όταν το κάνουν άλλοι; Και γιατί, όταν γράφουμε μυθιστορήματα για μας, τόσοι πολλοί δυσκολευόμαστε να βρούμε εκδότη;

Γιατί υπάρχουν τόσα λίγα μυθιστορήματα γραμμένα από μας και για μας, και άραγε είναι αποκλειστικά δική μας ευθύνη να βάλουμε τον εαυτό μας στο κέντρο της ιστορίας; Τι πρέπει να αναλογιστούμε όταν το κάνουν άλλοι; Και γιατί, όταν γράφουμε μυθιστορήματα για μας, τόσοι πολλοί δυσκολευόμαστε να βρούμε εκδότη;

Το άρθρο αυτό υποστηρίζει τους Κανόνες, πληθυντικός αριθμός, αν πρέπει να έχουμε Κανόνες γενικά. Αναγνωρίζει ότι οι περισσότεροι Κανόνες κατασκευάστηκαν από εκείνους που πάντα βρίσκονταν στο κέντρο της πανεπιστημιακής κοινότητας, όπου τα κείμενα θεωρούνται είτε πρωτεύοντα είτε δευτερεύοντα και τα υπόλοιπα δεν αξίζουν ή αξίζουν λιγότερο μια σοβαρή μελέτη – ακόμα και όταν εμφανώς αξίζουν. Το άρθρο αυτό αναρωτιέται ποιο είναι το εύρος των μυθιστορημάτων που έχουν σχέση με αυτή την κοινωνία, με τα οποία έρχονται σε επαφή οι νέοι. Πόσο διευρύνουμε τη σκέψη των φοιτητών μας μέσα από τις λίστες προτεινόμενων βιβλίων; Όταν τους ζητάμε να μπουν μέσα στις φανταστικές ζωές των μυθιστορημάτων, σε ποιες κοινωνικές ομάδες δίνουμε προτεραιότητα; Στην ιεραρχία της λογοτεχνίας, παρελθούσης και παρούσης, ποια μυθιστορήματα παρουσιάζονται ως άξια της κριτικής μας προσοχής, απ’ όσους έχουν πανεπιστημιακή και πολιτιστική εξουσία; Ποιες είναι οι απουσίες, πώς δικαιολογούνται και πώς επανορθώνεται αυτό;

Πολλοί από τους κυριότερους δημιουργούς Κανόνα του παρελθόντος είχαν μορφωθεί σε ιδιωτικά σχολεία αρρένων, έπειτα πήγαν κατά βάση στην Οξφόρδη και το Κέμπριτζ όπου φοίτησαν σε κολέγια αρρένων και όπου οι καθηγητές τους τους δίδαξαν μυθιστορήματα γραμμένα από λευκούς άντρες, οι οποίοι έγραφαν κυρίως για λευκούς άντρες. Η παράδοση λοιπόν επηρέασε κάθε ακόλουθη γενιά και ακόμα και σήμερα, στην πανεπιστημιακή κοινότητα, όταν μιλάμε για τη λογοτεχνική ιστορία του 20ου αιώνα υπάρχουν εκείνοι οι οποίοι αντιστέκονται στην εξερεύνηση πέρα από τους παραδοσιακούς κανόνες, αρνούνται να μπουν στις συζητήσεις που γίνονται εδώ και δεκαετίες, και αρνούνται να διδάξουν οτιδήποτε άλλο παρά μόνο αυτά που αποκαλούν «μεγάλα μυθιστορήματα» –που σημαίνει μυθιστορήματα γραμμένα από άντρες, τα οποία συνήθως μιλάνε για άντρες, συνήθως λευκούς–, ενώ αρνούνται την ύπαρξη μιας κουλτούρας αποκλεισμού που όχι απλώς υποτιμά αλλά αγνοεί το έργο των γυναικών, για παράδειγμα, ή των μη λευκών. Πρόσφατα διάβαζα ένα βιβλίο για τη σύγχρονη λογοτεχνία και από τα βιβλία που ανέφερε, λιγότερο από δέκα τα εκατό δεν ήταν γραμμένα από λευκούς άντρες ή δεν μιλούσαν για λευκούς άντρες. Φυσικά, ο συγγραφέας του βιβλίου ήταν μιας συγκεκριμένης γενιάς και προϊόν του εκπαιδευτικού συστήματος των ιδιωτικών σχολείων, της Οξφόρδης και του Κέμπριτζ, και εντάχθηκε στην πανεπιστημιακή κοινότητα, όπου οι γυναίκες ακόμα αγωνίζονται να φτάσουν στην κορυφή. Οι εποχές έχουν αλλάξει, μου φαίνεται όμως πως τέτοιοι συγγραφείς δεν μπορούν να ξεφύγουν από τα εκπαιδευτικά θεμέλια που τους διαμόρφωσαν.

Όταν μιλάμε για μυθιστορήματα που έγραψαν λευκοί άντρες, τις περισσότερες φορές μιλάμε για μυθιστορήματα με ήρωες λευκούς, συνήθως άντρες. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι οι συγγραφείς δεν πρέπει να γράφουν απ’ όλες τις οπτικές γωνίες κάθε διαφορετικότητας, όπως το φύλο ή η φυλή. Πόσοι, όμως, μυθιστοριογράφοι το κάνουν; Δεν θα υπεισέλθω σε όλα τα περίπλοκα ζητήματα που θίγονται εδώ, αλλά αν για παράδειγμα πρέπει να υπάρχουν περισσότερες μαύρες και Ασιάτισσες στη βρετανική λογοτεχνία, το πιο πιθανό είναι εμείς οι ίδιες να πρέπει να μας βάλουμε σε αυτή τη θέση.

Ενώ μπορεί να υπάρχει σε κάποιο βαθμό συμφωνία για την αξία πολλών μυθιστορημάτων ως «σπουδαίων έργων» πριν τον 20ο αιώνα και στις αρχές του, δεν υπάρχει τόση συμφωνία για τη μεταπολεμική πεζογραφία ούτε φαντάζομαι για την πλούσια πεζογραφία του 21ου αιώνα.

Όσον αφορά τη ιδέα της σπουδαίας λογοτεχνίας, το μέτρο της λογοτεχνικής σπουδαιότητας δεν μπορεί να παρουσιαστεί ως μια απόλυτη, αντικειμενική αλήθεια χωρίς μια συζήτηση που το θεωρεί μια πράξη ισορροπίας ανάμεσα στην αξιολόγηση της τέχνης, της πολυπλοκότητας, της ουσίας, της πρωτοπορίας και της λογοτεχνικής ιστορίας, πλάι πλάι με τις ατομικές αισθητικές προτιμήσεις, το πολιτισμικό και εκπαιδευτικό πλαίσιο και τις κοσμοθεωρίες. Ενώ μπορεί να υπάρχει σε κάποιο βαθμό συμφωνία για την αξία πολλών μυθιστορημάτων ως «σπουδαίων έργων» πριν τον 20ο αιώνα και στις αρχές του, δεν υπάρχει τόση συμφωνία για τη μεταπολεμική πεζογραφία ούτε φαντάζομαι για την πλούσια πεζογραφία του 21ου αιώνα.

Επομένως, ποιες είναι οι θεμελιώδεις αρχές για την κατάρτιση μιας λίστας αναγνωσμάτων γι’ αυτή την πρόσφατη λογοτεχνία; Πώς μπορούμε να τη διευρύνουμε; Το κείμενο αυτό στέκεται ως πρόκληση απέναντι σε όλους εκείνους τους πανεπιστημιακούς που ακόμα αρνούνται να μπουν σε προοδευτικές συζητήσεις και να επανεξετάσουν τις λίστες τους, όλους εκείνους που προκρίνουν τον λευκό άντρα κόντρα σε άλλους πληθυσμούς, μια στάση την οποία περνάνε στις επόμενες γενιές αναγνωστών, στοχαστών, πανεπιστημιακών, εκδοτών και κριτικών. Ίσως αυτοί οι πανεπιστημιακοί να είναι απλώς τεμπέληδες. Ίσως να μην κάνουν τον κόπο να ψάξουν και να μην έχουν περιέργεια για αφηγήσεις πέρα από τις παραμέτρους των συνηθισμένων ενδιαφερόντων τους. Μερικές φορές είναι αποκαλυπτικό πως όταν εμφανίζονται στις λογοτεχνικές σελίδες μιλώντας για βιβλία που διάβασαν πρόσφατα, υπάρχει μόνο μια προσχηματική αναφορά σε βιβλία που δεν είναι γραμμένα από λευκούς άντρες και δεν μιλάνε για λευκούς άντρες. Κανείς δεν μπορεί να αλλάξει ή να επηρεάσει το προσωπικό γούστο κανενός, μόνο να ελπίζει ότι οι πανεπιστημιακοί διδάσκουν πέρα από τις προτιμήσεις και την αισθητική τους. Και υπάρχουν κι εκείνοι που απορρίπτουν ορισμένα μαθήματα ως κατώτερα – μαθήματα όπου διδάσκονται βιβλία γραμμένα από συγγραφείς οι οποίοι αποκλείονται σε τομείς όπως η γυναικεία πεζογραφία, η μεταφρασμένη λογοτεχνία ή το λεσβιακό μυθιστόρημα. Μια πλήρως διαπολιτισμική λίστα με προτεινόμενα βιβλία είναι μια άσκηση διεύρυνσης της σκέψης που μπορεί να σημαίνει μια μεγάλη αναθεώρηση του προγράμματος σπουδών.

Σοβαρά όμως, πώς γίνεται να διδάσκεις μυθιστόρημα του 20ου αιώνα στην Αγγλική και να μην περιλαμβάνεις (όχι ενδεικτικά) πολλά δυνατά και σημαντικά βιβλία από συγγραφείς της παγκόσμιας πλειοψηφίας, συμπεριλαμβανομένων και βιβλίων γραμμένων από μαύρους συγγραφείς όπως τα: Their Eyes were Watching God της Zora Neale Hurston, Passing της Nella Larsen, Go Tell it on the Mountain του James Baldwin, Things Fall Apart του Chinua Achebe, Maru της Bessie Head, The Joys of Motherhood της Buchi Emecheta, Beloved της Toni Morrison, Nervous Conditions της Tsitsi Dangarembga, Crossing the River του Caryl Phillips και Trumpet τη Jackie Kay;

Ντροπή για όποιο μάθημα δημιουργικής γραφής δεν έχει μια πλήρως διαπολιτισμική λίστα με προτεινόμενα βιβλία για τους φοιτητές. Πώς μπορούν οι πανεπιστημιακοί να παρουσιάζουν τους συγγραφείς του μέλλοντος με τόσο περιορισμένη παλέτα συγγραφέων, κυρίως λευκών, που γράφουν για ζητήματα των λευκών; Έχω δει αρκετές λίστες κι εγώ και μου έχουν πει κι άλλοι και μερικές φορές έτσι είναι: λευκοί, άντρες, ετεροφυλόφιλοι, μεσοαστοί ήρωες, συγγραφείς και πλοκές. Φανταστείτε το συντριπτικό μήνυμα που δίνεται στους φοιτητές, οι οποίοι γνωρίζουν μόνο αυτά τα βιβλία. Από ποιον θα μάθουν την τέχνη τους; To hashtag «αποαποικιοποίηση του προγράμματος σπουδών» σήμερα είναι εξίσου σημαντικό με παλιότερα.

Τα μυθιστορήματα διερευνούν τον άνθρωπο και την κοινωνία. Μαθαίνουμε από αυτά: μπορούν να είναι μια ερμηνεία της ιστορίας για τους σύγχρονους αναγνώστες. Μπορούν να φαντάζονται τον κόσμο μας εκ νέου μέσα από τη φαντασία ή να κρατάνε έναν μεγεθυντικό καθρέφτη στην κοινωνία μας. Φανταστείτε τι λένε μερικές λίστες για την κοινωνία μας – ότι οι γυναίκες και οι μη λευκοί δεν έγραψαν τον 20ο και τον 21ο αιώνα και σίγουρα όχι μυθιστορήματα που τους αξίζει μια οξυδερκής πανεπιστημιακή ανάλυση. Φανταστείτε κάποιον από το μέλλον να προσπαθεί να καταλάβει ποιοι ήμασταν τον 21ο αιώνα, με βάση τα βιβλία που διδάσκονται στα πανεπιστήμια.

Καταλαβαίνουμε τη σημασία των μυθιστορημάτων και των μυθιστοριογράφων μέσα στα χρόνια όταν τους τοποθετούμε στο χρονικό τους πλαίσιο, καταλαβαίνοντας πώς μέρος της σημασίας τους προκύπτει από το γεγονός ότι ήταν για παράδειγμα σκαπανείς κινημάτων, αφήνοντας πίσω παραδόσεις, δημιουργώντας νέες αφηγήσεις. Το επαναστατικό Their Eyes were Watching God ήταν το πρώτο μυθιστόρημα γραμμένο από μαύρη γυναίκα με ηρωίδα μια μαύρη γυναίκα, που ασχολούνταν με την επιθυμία και τις σχέσεις, τον κονφορμισμό και την κοινότητα. Το Things Fall Apart δείχνει τη μάχη μεταξύ της προ-αποικιακής και αποικιακής κουλτούρας των Ιγκμπο στη Νιγηρία και γράφτηκε ως απάντηση στις μονόπλευρες αποικιακές αφηγήσεις για την Αφρικανική ήπειρο. Ένα μυθιστόρημα όπως το The Joys of Motherhood εξετάζει τη σύγκρουση μεταξύ της παραδοσιακής κουλτούρας και εθίμων με το δυτικοποιημένο Λάγος του παρελθόντος, το πετράδι του αποικιακού νιγηριανού στέμματος, ενώ επικεντρώνει στη γυναικεία φύση και τη μητρότητα, σε αυτό που ως τότε ήταν συντριπτικά αντρική λογοτεχνική παράδοση. Το Beloved της Toni Morrison, εμπεριέχει την ιστορία των σκλάβων της Αμερικής (και για ένα διάστημα εκείνη την εποχή η Βρετανία είχε αποικίες και έκανε δουλεμπόριο στις ΗΠΑ, οπότε είναι και βρετανική ιστορία) μέσα από τις εμπειρίες όσων τα υπέμειναν. Το Trumpet της Jackie Kay αμφισβητεί τις κοινωνικές πιέσεις και προσδοκίες γύρω από το φύλο και τις queer ζωές και την πάλη ανάμεσα στο να είσαι αληθινός και να ζεις ένα ψέμα. Όλα αυτά είναι πολύ δυνατά μυθιστορήματα. Πώς γίνεται αυτά τα σημαντικά κείμενα να μη βρίσκονται πλάι σε άλλα σημαντικά κείμενα της Αγγλικής, του 20ου αιώνα;

Το κείμενο αυτό στέκεται ως πρόκληση απέναντι σε όσους μειώνουν τα μυθιστορήματα που είναι γραμμένα από την παγκόσμια πλειοψηφία –γιατί οι λευκοί δεν είναι η παγκόσμια πλειοψηφία– στο ότι αφορούν μόνο την «ταυτότητα» – ενώ μάλιστα τα περισσότερα δεν κάνουν κάτι τέτοιο. Είναι τεμπέλικο, πατροναριστικό και πρώτου επιπέδου κριτική σκέψη. Φυσικά κάποια από αυτά τα μυθιστορήματα όντως καταγίνονται με την ταυτότητα, ιδίως των νεότερων συγγραφέων, τα περισσότερα όμως όχι.  

Το κείμενο αυτό αμφισβητεί όλους εκείνους που, αν αναλογίζονται κιόλας ποτέ την έλλειψη μυθιστορημάτων γραμμένα από την παγκόσμια πλειοψηφία σ’ αυτή τη χώρα, το θεωρούν ένδειξη ότι δεν είμαστε αρκετά καλοί, κι ότι γι’ αυτό δεν εκδιδόμαστε αρκετά – αντί να κάνουν μια πιο δύσκολη ανάλυση γύρω από τις προκαταλήψεις απέναντί μας. Και όταν κάνουμε αυτή τη συζήτηση, όσοι έχουν αντιρρήσεις αρχίζουν τα «ναι, αλλά κι εσείς». Το «ναι, αλλά», βασισμένο στο ότι υπάρχουν εξαιρέσεις στον κανόνα, είναι άκυρο επιχείρημα. Οι εξαιρέσεις μπορεί συχνά να λειτουργήσουν ως προσχηματική στήριξη μειονοτήτων, κάτι που είναι ύπουλο και μεγάλο εμπόδιο στην πραγματική πρόοδο.

Αλλά κι εμείς πρέπει να συνέλθουμε: πρέπει περισσότεροι από μας να γράφουμε ιστορίες με επίπεδο που θα διασφαλίζει την έκδοση αλλά δεν χρειάζεται να είναι σπουδαίες – γιατί τα περισσότερα μυθιστορήματα δεν είναι σπουδαία, όπως κι αν τα περιγράφουμε, και πολλοί συγγραφείς δεν έχουν φιλοδοξίες να γίνουν σπουδαίοι. Πρέπει να εκδίδουμε μυθιστορήματα σε κάθε είδος –αστυνομικά, θρίλερ, ιστορικά, τρόμου, ρομαντικά, πειραματικά– για κάθε αναγνώστη, ενώ ταυτόχρονα θα αναγνωρίζουμε τους φαινομενικά αυστηρούς προσδιορισμούς αυτών των ειδών ως διαπερατούς. Όταν μιλάμε για το μυθιστόρημα στην πανεπιστημιακή κοινότητα, έχουμε την τάση να εστιάζουμε στη «σοβαρή» λογοτεχνία, που τείνει να λαμβάνει μεγάλη προσοχή από την κριτική, ενώ συνήθως δεν φτάνει σε μεγάλο κοινό. Η αξία της λογοτεχνίας στην πανεπιστημιακή κοινότητα συνήθως δεν μετριέται με την εμπορική αξία, κάτι που είναι καλό (ειδάλλως ο εκδότης μου θα είχε πάψει να με εκδίδει εδώ και χρόνια). Αποτιμάται με βάση το πώς εξερευνά της ιδέες, για τη γλώσσα, το εύρος και το βάθος, την αφηγηματική πρωτοτυπία και την καινοτομία, την περιπλοκότητα ακόμα και τη δυσκολία του. Ναι, χρειαζόμαστε τη «σοβαρή» λογοτεχνία στην καρδιά της λογοτεχνικής μας κουλτούρας, επίσης όμως χρειαζόμαστε να γράφουν οι συγγραφείς της πλειοψηφίας της Βρετανίας όλα τα είδη μυθιστορήματος – τα βιβλία που κυριαρχούν στα ευπώλητα και λαδώνουν τους τροχούς της εκδοτικής οικονομίας, τα βιβλία που ανταποκρίνονται στις ανάγκες εκείνων που αναζητούν την περιπέτεια, εκείνων που είναι εθισμένοι στον έρωτα, που τους αρέσει να λύνουν μυστήρια, που τους αρέσει να τρομάζουν.

Και όταν συνέλθουμε, οι εκδότες θα πρέπει να συμφωνήσουν και να μας εξασφαλίζουν συνεντεύξεις και κριτικές – όχι μόνο για τα βιβλία που έχουν hype και μεγάλα μπάτζετ πίσω τους, αλλά και για τα διαμαντάκια από τους μικρότερους εκδότες που αγνοούνται συστηματικά.

Όταν μυθιστορήματα της παγκόσμιας πλειοψηφίας εξυμνούνται, αυτά τα λίγα που καταφέρνουν να σημειώσουν επιτυχία, υπάρχουν εκείνοι που θα πουν ότι γίνεται λόγω «πολιτικής ορθότητας» κι όχι χάρη στην ποιότητα της δουλειάς μας – δουλειά που πολύ απίθανο να καταδεχτούν να διαβάσουν. Είναι μόδα, ωρύονται. Υπονοούν ότι αυτό σηματοδοτεί μια αλλαγή του πολιτισμού προς την ήσσονος αξίας πεζογραφία –μια εύνοια προς αυτούς τους ανάξιους συγγραφείς που ήρθαν ουρανοκατέβατοι, στα πλαίσια των «πρέπει» της προοδευτικής αριστεράς– αντί για τη σπουδαία τέχνη, με την οποία εννοούν μυθιστορήματα που θα αντέξουν τη δοκιμασία του χρόνου, κάτι που διακηρύσσουν με την αλαζονεία ενός μάντη. Δεν έχει σημασία ποιος γράφει τα μυθιστορήματα ή το θέμα τους, λένε – σαν να μην υπάρχει πολιτισμικό πλαίσιο στη λογοτεχνία και τις εκδόσεις, σαν να ζούμε σε μια κοινωνία ισότητας, σαν τα επιχειρήματα περί κοινωνικής δικαιοσύνης και μη αποκλεισμού να είναι σαχλές, ασήμαντες δικαιολογίες, ενδείξεις πνευματικής κατωτερότητας. Ποιος νοιάζεται ποιοι είναι οι συγγραφείς, λένε; Η σπουδαία λογοτεχνία έχει διαχωρίσει τη θέση της από τέτοια ποταπά ερωτήματα!

Οι συγγραφείς της παγκόσμιας πλειοψηφίας εμφανίζονται υπερβολικά ορατοί σε αυτό το πλαίσιο, τους δίνεται σημασία επειδή παρεκκλίνουν από τη νόρμα της λευκότητας. Παρόλο που δεν είναι πολλοί, για κάποιους ακόμα και οι λίγοι είναι υπεραρκετοί. Τους αποκηρύττουν ως εφήμερη παρέκκλιση, επειδή υποτίθεται πως πρέπει να συνεχίζουν να υπάρχουν στη σκιά, κοιτάζοντας με λαχτάρα τη φωτισμένη σκηνή.

Το κείμενο αυτο επισημαίνει ότι τα μυθιστορήματα γραμμένα από γυναίκες με ηρωίδες γυναίκες συχνά υποτιμούνται από τους πατριάρχες της μεγάλης φόρμας και τους συνενόχους τους ως «οικιακά» ακόμα και σήμερα, ακόμα και όταν δεν είναι. [...] Από την άλλη, όταν άντρες μυθιστοριογράφοι γράφουν για την οικιακή σφαίρα θεωρούνται ότι στοχάζονται πάνω στο νόημα της ζωής, την «ανθρώπινη συνθήκη», την κοινωνία, το σύμπαν, τα πάντα.

Το κείμενο αυτο επισημαίνει ότι τα μυθιστορήματα γραμμένα από γυναίκες με ηρωίδες γυναίκες συχνά υποτιμούνται από τους πατριάρχες της μεγάλης φόρμας και τους συνενόχους τους ως «οικιακά» ακόμα και σήμερα, ακόμα και όταν δεν είναι. Κι ακόμα κι αν είναι, η οικιακή σφαίρα είναι εκεί όπου οι περισσότεροι ζούμε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής μας, επομένως, τι το κατώτερο έχει αυτό; Από την άλλη, όταν άντρες μυθιστοριογράφοι γράφουν για την οικιακή σφαίρα θεωρούνται ότι στοχάζονται πάνω στο νόημα της ζωής, την «ανθρώπινη συνθήκη», την κοινωνία, το σύμπαν, τα πάντα.

Μπορεί να φαίνεται ότι το είδος του πατριάρχη της μεγάλης φόρμας και των συνενόχων του, οι οποίοι υποτιμούν όλους όσοι δεν είναι σαν κι αυτούς από αμνημονεύτων χρόνων, να αποσύρεται σιγά σιγά, ιδίως όταν κάποιοι από αυτούς ακούγονται να ισχυρίζονται ότι το μυθιστόρημα πεθαίνει – ή ότι έχει πεθάνει κιόλας. Τι ελπίδα έχουν τότε; Έχουν στείλει την καριέρα τους στον τάφο πριν την ώρα της. Ίσως δεν έχουν ιδέα για την εξέλιξη του μυθιστορήματος, επειδή ακόμα διαβάζουν κυρίως μυθιστορήματα ταυτότητας γραμμένα από ανθρώπους σαν αυτούς με ήρωες σαν αυτούς. Αυτοί είναι οι πραγματικοί ταυτοτιστές που δεν έχουν ιδέα ότι το μυθιστόρημα γνωρίζει ακμή λόγω των νέων προοπτικών και αφηγημάτων που το μπολιάζουν με καινούργιες ιδέες, ιστορίες, πολιτισμό, ζωή – επειδή στην πραγματικότητα δεν τα διαβάζουν.

Το κείμενο αυτό είναι για όλα εκείνα τα άτομα που δεν θα βρούμε στα μυθιστορήματα που έχουν δημοσιευτεί στη χώρα μας. Που απλώς απουσιάζουν από αυτά ή, ιδίως στο όχι και τόσο μακρινό παρελθόν, που παρουσιάζονται ως ανεγκέφαλες γυναίκες με προορισμό να γίνουν σεξουαλικά αντικείμενα και να τις πηδήξουν, στερεότυπα της εργατικής τάξης ή queer στερεότυπα, εγκληματίες. Είναι για όλους εκείνους που έχουν γράψει μυθιστορήματα τα οποία ποτέ δεν κατάφεραν να γίνουν βιβλία επειδή δεν θεωρήθηκαν εμπορικά, επίκαιρα ή αρκετά μοδάτα, παρόλο που το γράψιμο και η αφήγηση ήταν εξαίσια. Για τα χειρόγραφα των μυθιστοριογράφων με καταγωγή από την Καραϊβική, τα οποία κανείς δεν ενδιαφερόταν να εκδώσει επειδή η λογοτεχνία της Καραϊβικής είναι πασέ από τη δεκαετία του ‘50. Τα μυθιστορήματα Αφρικανών συγγραφέων που δεν τα επέλεγαν επειδή δεν αφορούσαν την εσωτερική πάλη ή την τραγωδία κακοποιημένων χαμινιών. Όλα τα queer μυθιστορήματα επειδή ήταν απλώς πολύ «εξειδικευμένα». Όλα τα μυθιστορήματα για τις ζωές ανθρώπων της εργατικής τάξης επειδή ο ωμός ρεαλισμός είναι πολύ ξεπερασμένος και πλέον δεν ταυτίζεται κανείς με αυτές τις ιστορίες – δεν αποτελεί έκπληξη όταν ο χώρος καταλαμβάνεται τόσο πολύ από τη μεσαία τάξη. Όλα τα μυθιστορήματα μαύρων Βρετανών συγγραφέων – επειδή, έλα μωρέ, έχουμε ήδη ένα στη λίστα μας.

Το κείμενο αυτό φαντάζεται ένα μελλοντικό λογοτεχνικό τοπίο με μια ευρεία γκάμα μυθιστορημάτων στις βιβλιοθήκες μας και στις λίστες μας, στα σπίτια μας, στη φαντασία κάθε νέας γενιάς, χωρίς αποκλεισμούς. Που θα περιλαμβάνει κάθε λογοτεχνικό είδος, κάθε είδος συγγραφέα, κάθε είδος αφήγησης. Μια πιο ευρεία γκάμα φωνών, πολιτισμών, οπτικών μπορεί μόνο να εμπλουτίσει τα υπάρχοντα και θα συμβάλλει σε ένα εκπαιδευτικό σύστημα που δεν θα αποκλείει κανέναν και μια κοινωνία μεγαλύτερης ισότητας.

* Η BERNANDINE EVARISTO είναι βραβευμένη συγγραφέας και καθηγήτρια δημιουργικής γραφής στο Brunel University.

→ Το παραπάνω κείμενο αποτελεί μια συντομευμένη εκδοχή της διάλεξης της Bernandine Evaristo στην τελετή απομονή του βραβείου New Statesman / Goldsmiths Prize, που έγινε στις 30 Σεπτεμβρίου 2020.