Η «Τζένη η Παλαβή» του Ουίλλιαμ Μπάτλερ Γέητς

Τα επτά ποιήματα του κύκλου όπου πρωταγωνιστεί η Crazy Jane, ίσως η διασημότερη απ’ όλες τις περσόνες που έπλασε στη διάρκεια της μακράς δημιουργικής του ζωής ο Ουίλλιαμ Μπάτλερ Γέητς, γράφτηκαν όλα από τον Μάρτιο του 1929 έως τον Νοέμβρη του 1931, όταν δηλαδή ο Ιρλανδός ποιητής «είχε πατήσει τα εξήντα από καιρό», για να παραλλάξω έναν γνωστό του στίχο, και όδευε προς τα εβδομήντα. Ανήκουν συνεπώς στην όψιμη περίοδό του και περιλαμβάνονται σε μια ευρύτερη ομάδα ποιημάτων που φέρει τον επίτιτλο «Words for Music Perhaps». Με τη σειρά της αυτή η ομάδα περιέχεται στη συλλογή The Winding Stair and Other Poems που πρωτοεκδόθηκε το 1933.

Ο ίδιος ο Γέητς σε επιστολές του της εποχής μάς δίνει τις αναγκαίες πληροφορίες. Στις 17 Αυγούστου 1929 γράφει για τα ποιήματα της «Τζένης της Παλαβής» ότι είναι «νομίζω, διεγερτικά και παράξενα. Η σεξουαλική αποχή έθρεψε τη φωτιά τους – ήμουν άρρωστος κι όμως γεμάτος πόθο. Ενίοτε ξεπήδησαν από τη μέγιστη πνευματική διέγερση που είμαι ικανός να επιτύχω». Στις 2 Μαρτίου σημειώνει: «Δεν είναι τόσο ότι προορίζονται για τραγούδια, τ’ αποκαλώ “λόγια για μουσική” για να περιγράψω ο ίδιος στο εαυτό μου το είδος του πάθους που τα γέννησε. Ήθελα να ’ναι όλα παθιασμένα και όλα απρόσωπα».

Είναι «νομίζω, διεγερτικά και παράξενα. Η σεξουαλική αποχή έθρεψε τη φωτιά τους – ήμουν άρρωστος κι όμως γεμάτος πόθο. Ενίοτε ξεπήδησαν από τη μέγιστη πνευματική διέγερση που είμαι ικανός να επιτύχω».

Έχουμε έτσι τους δύο βασικούς άξονες του κύκλου. Έναν θεματικό: τη σεξουαλικότητα· και έναν μορφικό: τη μελικότητα των ποιημάτων. Για τη δεύτερη τα πολλά σχόλια περιττεύουν, η ωδική μορφή των στίχων του Γέητς είναι εξώφθαλμη: η φόρμα είναι απαρέγκλιτα στροφική, το μέτρο και η ρίμα κανονικά και περίτεχνα, οι διασκελισμοί σπάνιοι, ενώ όλα σχεδόν τα ποιήματα έχουν και επωδό, το γνώριμο δηλαδή ρεφραίν του είδους. Ως γνωστόν, ο Γέητς αποστρέφεται τον ελεύθερο στίχο, όλο του το ποιητικό (και δραματικό) έργο ακολουθεί πιστά τους κανόνες της παραδοσιακής προσωδίας. Ωστόσο, ειδικά τα ποιήματα αυτής της σειράς διακρίνονται για τη μορφική αυστηρότητά τους.

Σε ό,τι αφορά τη σεξουαλική θεματική του κύκλου, ας σημειωθεί η πολεμική της διάσταση. Και σε άλλα ποιήματά του της περιόδου εκείνης, ιδίως στη σειρά των «Υπερφυσικών ασμάτων», ο Γέητς καυτηριάζει έντονα τη μισογυνία και τον πουριτανισμό της εκκλησίας. Όπως ο Ριβ, ο ήρωας των «Ασμάτων», έτσι και η Τζένη η Παλαβή «πιστεύουν εξίσου στην ολότητα του σώματος και στην πληρότητα της προσωπικότητας και είναι κατά συνέπεια εχθροί του χριστιανισμού, τον οποίο ο ερημίτης Ριβ αποκαλεί “αφηρημένο ελληνικό παραλογισμό”» γράφει χαρακτηριστικά ο μελετητής του ποιητή David A. Ross (Critical Companion to W.B. Yeats, Νέα Υόρκη 2009, σ. 296). Την ίδια εκείνη περίοδο ο Γέητς από το αξίωμα του γερουσιαστή του ελεύθερου ιρλανδικού κράτους επέκρινε σταθερά τη σεμνοτυφία του καθολικού κλήρου και την ανάμειξή του στις κρατικές υποθέσεις.

Πρότυπο για την ηρωίδα, στάθηκε μια γερόντισσα χωρική από την επαρχία του Σλάιγκο, περιβόητη για την αθυροστομία, τον σαρκασμό και τη ρητορική της δεινότητα, που οι συμπατριώτες της την αποκαλούσαν Cracked Mary.

Πρότυπο για την ηρωίδα, στάθηκε μια γερόντισσα χωρική από την επαρχία του Σλάιγκο, περιβόητη για την αθυροστομία, τον σαρκασμό και τη ρητορική της δεινότητα, που οι συμπατριώτες της την αποκαλούσαν Cracked Mary. Προς αποφυγή παρεξηγήσεων, ο Γέητς την βάφτισε Crazy Jane όταν πρωτοτύπωσε το έργο.

Έργο άκρας διανοητικής πυκνότητας, τα ποιήματα της Τζένης έχουν συγχρόνως το νεύρο και την αμεσότητα του πηγαίου λυρισμού. Πολύ σπάνια η παγκόσμια ποίηση κατόρθωσε να μιλήσει τόσο βαθυστόχαστα για τον Θεό και τον Έρωτα με τέτοιο τρόπο: τραγουδώντας.

* Ο ΚΩΣΤΑΣ ΚΟΥΤΣΟΥΡΕΛΗΣ είναι ποιητής και μεταφραστής. Τελευταίο βιβλίο του, ο τόμος που περιλαμβάνει την ποιητική του σύνθεση «Η κόρη μου» και τη μετάφρασή του στο ποίημα του William B. Yeats «Προσευχή για την κόρη μου» (εκδ. Κίχλη).

1. Η ΤΖΕΝΗ Η ΠΑΛΑΒΗ ΚΑΙ Ο ΔΕΣΠΟΤΗΣ

Κάτω απ’ τη δρυ φέρτε με την κεραυνωμένη
να ’ναι μεσάνυχτα, η ώρα όταν σημαίνει,
(ο τάφος είναι τ’ αποκούμπι καθενός)
τις πιο βαριές κατάρες να του πω του κόσμου,
πέθανε ο μάστορας ο Τζακ, πάει ο καλός μου.
«Ο τζιτζιφιόγκος σου», τον έλεγε αυτός:
ο τζιτζιφιόγκος κι ο ανήρ ο στιβαρός.

Δεν ήταν καν δεσπότης τότε η αφεντιά του
στον Τζακ σαν έριξε τ’ αχρείο ανάθεμά του
(ο τάφος είναι τ’ αποκούμπι καθενός),
ούτε παπάς δεν ήταν έστω σ’ ενορία
κι έσκουζε «κτήνη, ζείτε μες στην αμαρτία»
σειώντας συνέχεια το Βαγγέλιο πίσω μπρος:
ο τζιτζιφιόγκος κι ο ανήρ ο στιβαρός.

Έχει ο δεσπότης, Κύριος οίδε, μία κούτρα
ζάρες γεμάτη σαν του βάτραχου τα μούτρα
(ο τάφος είναι τ’ αποκούμπι καθενός),
κι έχει καμπούρα σαν ερωδιός που σκύβει
και που το άγιο του το ράσο δεν την κρύβει,
μα σαν σημύδα ο Τζακ μου φάνταζε στητός:
ο τζιτζιφιόγκος κι ο ανήρ ο στιβαρός.

Στον Τζακ την έδωσα εγώ την παρθενιά μου
κι από τη δρυ μού λέει τώρα «έλα κοντά μου»
(ο τάφος είναι τ’ αποκούμπι καθενός)
γιατί πλανήθηκε στου ζόφου τ’ άγρια μέρη
κι εκεί από κάτω βρήκε απάγγειο και λημέρι,
μα θα τον φτύσω αν σκάσει μύτη εκεί κι αυτός:
ο τζιτζιφιόγκος κι ο ανήρ ο στιβαρός.

→ Στο εισαγωγικό ποίημα του κύκλου παρουσιάζονται οι τρεις πρωταγωνιστές του: η ίδια η Τζένη, ο Τζακ ο εραστής της και ο Επίσκοπος, δριμύς κατήγορος του ελεύθερου έρωτά τους. Ο Τζακ που εργάζεται ως τεχνίτης έχει μόλις πεθάνει και η αγαπημένη του τον θρηνεί αναθεματίζοντας τον άκαρδο και σεμνότυφο ιεράρχη. «Ο τάφος είναι τ’ αποκούμπι καθενός» λέει η επωδός του ποιήματος και τάφος των δύο εραστών είναι ένα στοιχειωμένο δέντρο, μια αστραποκαμένη βελανιδιά, σύμβολο παγανιστικό για να κρατάει μακριά τους φαρισαίους.

2. Η ΤΖΕΝΗ Η ΠΑΛΑΒΗ ΑΚΟΥΕΙ ΤΟΝ ΕΞΑΨΑΛΜΟ

Τι λεν οι ναύτες δεν με κόφτει εμένα:
τ’ αστραποβρόντια όλα τα φριχτά,
τα σκοτεινά τα νέφη τα αγριεμένα
φέρνουν στους Ουρανούς χασμουρητά.
Το ’χασε τότε η Ευρώπη το μυαλό της
ταύρο σαν πήρε γι’ αγαπητικό της.
Τριάλα λάρα, τριάλα λάρα, τριάλα λαραρά.

Τ’ όστρακο ωστόσο για να τ’ αποσώσουν
κι ώσπου την κάθε του κρυφή αυλακιά
με ραδινό σεντέφι να σμαλτώσουν
των Ουρανών τούς λύθηκε η δεσιά:
καρφί να μη σου καίγεται ούτε τόσο
καλφόπουλο αν σου κάνει τον καμπόσο.
Τριάλα λάρα, τριάλα λάρα, τριάλα λαραρά. 

→ Τον λόγο στο ποίημα παίρνει αυτή τη φορά ο Επίσκοπος, ο οποίος επιτιμά την Τζένη και τον έρωτά της για τον Τζακ. Αλλά και κάθε έρωτα του κορμιού γενικά, όπως εκείνον της Ευρώπης που έσμιξε με τον ταυρόμορφο Δία. Για τα αστραπόβροντα και τις καταιγίδες (σύμβολα φαλλικά του ηδονοθήρα Ολύμπιου), οι (χριστιανικοί) Ουρανοί αδιαφορούν. Αντίθετα, όλη τους τη μέριμνα την αφιερώνουν στην παρθενία του πνεύματος, που εδώ την συμβολίζει ένα λεπτεπίλεπτο κοχύλι, δηλαδή το γυναικείο αιδοίο

3. Η ΤΖΕΝΗ Η ΠΑΛΑΒΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΗΜΕΡΑ ΤΗΣ ΚΡΙΣΕΩΣ

«Της γης μαζεμένη
η αγάπη δεν φτάνει,
αν ένα δεν κάνει
κορμί και ψυχή»·
αυτό κι όχι άλλο είπ’ η Τζένη.

«Με θέλεις κοντά σου;
θα βρεις τον μπελά σου,
χλευάζω, μορφάζω,
χολιάζω σαν κτήνος»·
αλήθεια, έτσ’ είναι, είπ’ εκείνος.

«Στης χλόης τη χλαίνη
την κάνω όμως πέρα
τη μαύρη τη μέρα
σαν πέφτω γυμνή»·
αυτό κι όχι άλλο είπ’ η Τζένη.

«Να βρεις τι γυρεύεις;
τη γνήσια αγάπη;
θα δεις, θα σ’ τη μάθει
ο έσχατος θρήνος»·
αλήθεια, έτσ’ είναι, είπ’ εκείνος.

→ Στον διάλογο της Τζένης με τον Τζακ, εκείνη μιλά κι αυτός απλώς καταφάσκει. Κεντρική ιδέα του ποιήματος είναι ό,τι ο Γέητς αποκαλούσε «the Whole Man» και στο οποίο επέμενε φορτικά: γνήσιος έρωτας, αληθινή αγάπη είναι μόνο εκείνη που ενώνει κορμί και ψυχή. Μια τέτοια αγάπη ωστόσο δεν μπορεί να είναι ούτε τέλεια ούτε αιώνια. Όριό της ανυπέρβλητο είναι η ανθρώπινη φύση και ο χρόνος – η «μαύρη μέρα» του θανάτου, που είναι ο τελικός Κριτής.

4. Η ΤΖΕΝΗ Η ΠΑΛΑΒΗ ΚΑΙ Ο ΤΖΑΚ Ο ΜΑΣΤΟΡΑΣ

Το ξέρω, τι κι ας τρέμω ώς το μεδούλι
σαν οι ματιές η μια την άλλη πάει να βρει,
όσo πιο ορθάνοιχτη την πόρτα αφήνω
τόσο πιο γρήγορα η αγάπη έξω θα βγει,
είναι τη νύχτα ένα κουβάρι η αγάπη
που χαλαρώνει και σκορπά τη χαραυγή.

Ίσκιος μονάχος κάθε ίσκιος είναι
που στον Θεό προσέρχεται μπροστά·
κι εγώ –κουβάρι της αγάπης σκόρπιο,
τώρα σε τάφο είναι το σώμα μου βαθιά‒
μες στο χαμένο φως θα πάω να πέσω,
πίσω στης μάνας μου και πάλι την κοιλιά.

Μα εδώ στο στρώμα που ’μαι πια μονάχη
ήταν των δυο μας το κουβάρι έτσι σφιχτό,
δεμένοι ο ίσκιος με τον ίσκιο τόσο
ώστε όταν έφυγε ο ένας απ’ τους δυο
και βγήκε εκείνος μόνος στο σκοτάδι,
άλλο δεν μου ’μεινε παρά ν’ ακολουθώ.

→ Στον θρήνο της Τζένης για τον αγαπημένο της ξαναβρίσκουμε ιδέες προσφιλείς στον Γέητς όπως η επανένωση των δύο εραστών στον τάφο (πρβλ. την ένωση του Μπάιλε και της Αϊλλίν στα «Υπερφυσικά άσματα»). Όπως ο κοινός τάφος, έτσι και η κοινή κλίνη της νύχτας περιθάλπει τον έρωτα. Αντίθετα ο χωρισμός της μέρας τον θανατώνει. Η Τζένη λυπάται μάλιστα τους ίσκιους των νεκρών που, προσδοκώντας την αθανασία, προσέρχονται ενώπιον του Θεού μόνοι. Η ίδια δεν είναι μόνη, ακολουθεί πιστά τον ίσκιο του αγαπημένου της, εκείνο το χαμένο φως που θα την φέρει στο τέρμα του κύκλου, δηλαδή ξανά στην αφετηρία, την μήτρα του σκότους που την γέννησε.


5. Η ΤΖΕΝΗ Η ΠΑΛΑΒΗ ΠΕΡΙ ΘΕΟΥ

Της νύχτας μόνο εραστής
σαν είχε κέφι ερχόταν
και με το πρώτο φως νωρίς
αδιάφορος χανόταν·
παν κι έρχονται οι αρσενικοί:
τα πάντα ζουν μες στον Θεό.

Πνίγουν σημαίες τον ουρανό·
άντρες τραβούν με τ’ όπλο εμπρός·
βρυχιούνται στο μικρό στενό
όπου της μάχης ο χαμός
τ’ άλογα τα πολεμικά:
τα πάντα ζουν μες στον Θεό.

Το κάστρο αυτό που από παιδιά,
εκεί που μεγαλώσαν,
το ξέραν άδειο χάλασμα,
μπρος τους λάμψεις το ζώσαν
απ’ το κατώφλι ώς τη σκεπή:
τα πάντα ζουν μες στον Θεό.

Τον άγριο Τζακ είχα εραστή·
όσο κι αν δρόμος μοιάζει
όπου περνάν οι αρσενικοί,
το σώμα δεν γκρινιάζει
μον’ τραγουδά και τραγουδά:
τα πάντα ζουν μες στον Θεό.

→ «Ο Θεός αγάπη εστί και ο μένων εν τη αγάπη εν τω Θεώ μένει» διαβάζουμε στην Καινή Διαθήκη (Α΄ Ιω. 4,16): «Ο Θεός είναι αγάπη κι όποιος ζει μες στην αγάπη ζει μέσα στον Θεό». Η Τζένη του Γέητς (όπως άλλωστε και ο Ριβ των «Υπερφυσικών ασμάτων», που γράφονται την ίδια πάνω κάτω περίοδο) διαφωνεί: «All things remain in God», τα πάντα ζουν μες στον Θεό. Όχι μόνο η αγάπη δηλαδή, αλλά και η μοναξιά και η εγκατάλειψη, ο πόλεμος και το μίσος, η παρακμή και η βία, που οι εικόνες τους στοιχειώνουν το ποίημα. Εν τω Θεώ δεν ζουν μόνο οι μένοντες εν τη αγάπη, αλλά και όλοι οι άλλοι. Ο ίδιος δε ο Θεός ζει προ πάντων στον έρωτα. Όχι στην ιδέα μιας αφηρημένης και αποσαρκωμένης «αγάπης», αλλά στον έρωτα τον σεξουαλικό, ακόμη και όταν είναι σκληρός και άδικος.

 
6. Η ΤΖΕΝΗ Η ΠΑΛΑΒΗ ΤΑ ΛΕΕΙ ΜΕ ΤΟΝ ΔΕΣΠΟΤΗ

Έπεσα πάνω στον δεσπότη
κι είπαμε εγώ κι αυτός πολλά·
«Κοίτα τα στήθη σου, κρεμάσαν,
οι φλέβες σου στεγνώνουν πια,
άσ’ των μωρών τ’ αχούρι κι έλα
στων ουρανών την αγκαλιά.»

«Τιμή και βρώμα συγγενεύουν,
δεν κάνουν χώρια», είπα εγώ.
«Μόνη μ’ αφήσαν, μα ό,τι βρήκα
μες στο κορμί το μοναχό
και στης καρδιάς την περηφάνια
είναι το μόνο αληθινό.

»Νά ’ναι περήφανη η γυναίκα
που έχει στον έρωτα δοθεί·
ωστόσο του έρωτα το στρώμα
μες στην κοπριά έχει στρωθεί·
ακέριο, ολόδικό μας μένει
μόνο ό,τι έχει σκορπιστεί.»

→ Ίσως το σημαντικότερο ποίημα της σειράς. Σε αντίθεση με την παρά φύσιν παρθενία που διαλαλεί ο λευίτης συνομιλητής της Τζένης, η κατά φύσιν παρθενία είναι ο έρωτας, η ύψωση του ολότμητου ανθρώπου ψυχή τε και σώματι. Όμως έρχεται πάντα με τίμημα. Η τιμή και η βρώμα (ή η ομορφιά και η ασχήμια, το δίκαιο και το άδικο κ.ο.κ., το ζεύγος «fair and foul» είναι άκρως πολύσημο) συγγενεύουν, γιατί είναι πλευρές αξεδιάλυτες της ανθρώπινης κατάστασης. Σ’ αυτήν την προοπτική, το οξύμωρο αίρεται: πλήρως και αποκλειστικά κατέχουμε μόνον τα χαμένα και τα διαμελισμένα.

7. Η ΤΖΕΝΗ Η ΠΑΛΑΒΗ ΓΕΡΑΣΜΕΝΗ ΠΙΑ ΚΟΙΤΑΖΕΙ ΤΟΥΣ ΧΟΡΕΥΤΕΣ

Εκεί την είδα, μια από φίλντισι μορφή,
ν’ ανθούν τα νιάτα της στη μέση του χορού,
μα σαν το εβένινο της άρπαξε μαλλί
για να την πνίξει λες, εγώ εκεί πάνω
κάτι δεν τόλμησα να πω ή να κάνω,
τρέμαν τα μάτια της ξανθές λόχες κεριού·
μοιάζει ο έρωτας με δόντι λιονταριού.

Kι αυτή όταν του ’βαλε μαχαίρι στον λαιμό
‒έπαιζε είπαν, μα στη βράση του χορού
την είδα της καρδιάς της την αλήθεια εγώ‒
δεν σάλεψα μήπως και τον γλιτώσω·
είχαν τα πάντα αν είχαν μίσος τόσο,
ας λεν οι γλώσσες του όχλου του μωρού·
μοιάζει ο έρωτας με δόντι λιονταριού.

Να πέθανε άραγε αυτή, άραγε αυτός;
Ψέματα να ’ταν, σβήσαν σαν πνοή αγεριού;
Αχ να γινότανε να γύρναγε ο καιρός
που για όλα αυτά δεν έδινα δεκάρα
και που ένα μόνο μ’ έτρωγε, η λαχτάρα
κι εγώ στη δίνη να ριχτώ τέτοιου χορού ‒
μοιάζει ο έρωτας με δόντι λιονταριού. 

→ Το ποίημα, γραμμένο τον Μάρτιο του 1929, ο Γέητς το εμπνεύστηκε από όνειρο που είδε λίγες μέρες πρωτύτερα. Ο ίδιος μνημονεύει σχετικά τη σκέψη του Μπλέηκ «ο σαρκικός έρωτας θεμελιώνεται στο πνευματικό μίσος». Στο πλήθος των αντινομικών ζευγών που συμφιλιώνονται στην ποίησή του, το ζεύγος αγάπη-μίσος είναι ίσως το ανώτερο. Γι’ αυτό και παρότι δεν γράφτηκε τελευταίο (αντίθετα είναι από τα πρώτα ποιήματα της σειράς), το βάζει στο τέλος του κύκλου.