Άνθρωπος και σκύλος: ιστορία αγάπης και σκληρότητας

«Ο καλύτερος φίλος του ανθρώπου» δεν ήταν πάντα τέτοιος, ενώ έτσι κι αλλιώς αυτό το κλισέ είναι περισσότερο ταιριαστό στους σημερινούς Δυτικούς και κυρίως στα αστικά στρώματα. Ας πούμε, και σήμερα σε πολλές χώρες της Ασίας η θέση του σκύλου εξακολουθεί να είναι… στο πιάτο.

Πλήθος μικρές ιστορίες, άλλοτε αναπάντεχες και συγκλονιστικές όπως αυτή, άλλοτε χαριτωμένες, παράδοξες ή διδακτικές καταγράφονται στην Ανθρώπινη ιστορία των σκύλων του Ιωσήφ Μποτετζάγια. Διαβάζοντάς τες, αντιλαμβανόμαστε ότι οι σχέσεις ανθρώπων και σκύλων διαπερνούν όλο το φάσμα των παθών και των συμπεριφορών, αναδεικνύοντας τη μικρότητα και το μεγαλείο, τη βαναυσότητα και την αρετή, τον εργαλειακό υπολογισμό και την αυταπάρνηση, αλλά ακόμη την αδιαφορία και, βεβαίως, την ολοκληρωτική αφοσίωση. Ο συγγραφέας, αναπληρωτής καθηγητής Περιβαλλοντικής Πολιτικής στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου, οργανώνει εύστοχα την πρωτότυπη μελέτη του στις θεματικές κυνήγι – πόλεμος – θάνατος – υγεία – θρησκεία – νόμος – κατοικίδια. Αυτή η περιδιάβαση αναδεικνύει την ιστορικότητα αυτής της σχέσης –σχέση πολυκύμαντη, αντιφατική και υπό συνεχή διαμόρφωση– όσο και τον πολυδιάστατο χαρακτήρα της. Ο ανυποψίαστος αναγνώστης οφείλει να είναι προετοιμασμένος για αλλεπάλληλα σοκ. «Ο καλύτερος φίλος του ανθρώπου» δεν ήταν πάντα τέτοιος, ενώ έτσι κι αλλιώς αυτό το κλισέ είναι περισσότερο ταιριαστό στους σημερινούς Δυτικούς και κυρίως στα αστικά στρώματα. Ας πούμε, και σήμερα σε πολλές χώρες της Ασίας η θέση του σκύλου εξακολουθεί να είναι… στο πιάτο.

Στο κυνήγι

Παίρνοντας τα πράγματα από την αρχή, διαβάζουμε τις βασικές υποθέσεις που με όρους δαρβινικής εξέλιξης εξηγούν την εξημέρωση ομάδας ή ομάδων λύκων που μετεξελίχθηκαν σε σκύλους οι οποίοι συνέδεσαν τη ζωή τους, ανεπίστρεπτα πια, με αυτή των ανθρώπων. Αντιλαμβανόμαστε την επί μακρόν χρηστική αξία των σκύλων που συνέδραμαν στην ίδια την επιβίωση πληθυσμών του είδους μας, πρώτα απ’ όλα ως πολύτιμοι βοηθοί στο κυνήγι. Πολύ αργότερα, βέβαια, όταν το κυνήγι θα καθιερωθεί ως προνομιακή δραστηριότητα των ευγενών, τα κυνηγόσκυλα θα αποκτήσουν μια παράδοξη θέση, καθώς συχνά θα απολαμβάνουν περισσότερη και καλύτερη τροφή (και γενικότερα μεγαλύτερες ανέσεις) από τους φροντιστές-υπηρέτες τους. Σταχυολογώ, αναφορικά με το κυνήγι τη θέση του Αρριανού ο οποίος στον Κυνηγετικό επικρίνει τον Ξενοφώντα και άλλους που θεωρούν ότι ο αντικειμενικός σκοπός είναι το πιάσιμο του λαγού με αναπόφευκτη συνέπεια το βίαιο τέλος του. Υποστηρίζει, αντίθετα, ότι πρόκειται για αγώνα δρόμου και άμιλλα και ότι ο λαγός δεν θα έπρεπε να καταλήξει στα σαγόνια του θηρευτή.

Στον πόλεμο

Η χρήση των σκύλων στον πόλεμο είναι, ομολογώ, περισσότερο εκτεταμένη απ’ όσο νόμιζα και μάλιστα όχι μόνον ως φύλακες και ιχνηλάτες, αλλά ως πολεμιστές. Βέβαια, αυτή η τελευταία ιδιότητα συχνά δεν ήταν καθόλου αποδοτική, ενώ εγκαταλείφθηκε οριστικά όταν στο πεδίο των μαχών επικράτησαν πυροβόλα όπλα. Πάντως, στους δύο παγκόσμιους πολέμους έγινε σχετικά εκτενής χρήση σκύλων ως ανιχνευτών και αγγελιαφόρων. Η μεγάλη καινοτομία, όμως, ήταν αυτή των νοσοκομειακών σκύλων. Ο «λοχίας» Στάμπι κέρδισε επάξια τη θέση του στη βρετανική ιστορία (μαζί με μπόλικα παράσημα!), καθώς στον Μεγάλο Πόλεμο δεν εγκατέλειψε ούτε μια φορά τους τραυματισμένους στρατιώτες κι ας πλανιόταν πάνω του το σύννεφο του θανάτου. Είναι, ωστόσο, η περίπτωση του Μπάρι, ενός μεγαλόσωμου σκύλου ράτσας Αγίου Βερνάρδου που μας κάνει να χάνουμε τα λόγια μας. Ο Μπάρι ανήκε στον Κουρτ Φραντζ, τον διοικητή του στρατοπέδου θανάτου της Τρεμπλίνκα ο οποίος τον είχε εκπαιδεύσει να δαγκώνει τους Εβραίους που, γυμνοί πλέον, εισέρχονταν στους θαλάμους αερίων. Όμως, οι μαρτυρίες των κρατούμενων που επέζησαν συμφωνούν: το σκυλί δεν είχε πειράξει ποτέ κανέναν όταν δεν ήταν μπροστά το αφεντικό του· αντίθετα, ήταν φιλικό και παιχνιδιάρικο. Υπήρξε, επιπλέον, μια περίπτωση που παράκουσε το ανθρώπινο κτήνος που τον δυνάστευε και το οποίο για την απείθειά του αυτή τον ξυλοφόρτωσε ανηλεώς: όχι μόνον δεν επιτέθηκε σε ένα μωρό που κειτόταν στο έδαφος στην αγκαλιά της μάνας του, αλλά κλαψουρίζοντας του έγλειψε το πρόσωπο και τα χέρια.      

Σκύλοι ιεροί και χρήσιμοι

Θρησκεία από θρησκεία επιφύλαξε πολύ διαφορετική αντιμετώπιση στους σκύλους, θεωρώντας τους από ιερά –ας θυμηθούμε τον κυνοκέφαλο Άννουβι της Αρχαίας Αιγύπτου όπου σε κατακόμβες κοντά στις πυραμίδες της Γκίζας βρέθηκαν οκτώ εκατομμύρια μουμιοποιημένα σκυλιά!– μέχρι μιαρά ή ακόμη και διαβολικά. Ένα άλλο μεγάλο κεφάλαιο είναι αυτό που σχετίζεται με την ανθρώπινη υγεία, από το οποίο ξεχωρίζουμε δυο ζητήματα. Κατά πρώτον, αυτό της ζωοτομίας, δηλαδή την πρακτική της χειρουργικής επέμβασης σε ζωντανά ζώα, συχνά χωρίς αναισθησία, η οποία εφαρμόστηκε σε ανυπολόγιστο αριθμό, ειδικά σκύλων. Κι αυτό διότι θεωρήθηκε ότι τα ευρήματα από τους σχετικούς πειραματισμούς ήταν αξιοποιήσιμα για τους ανθρώπους στο βαθμό που η φυσιολογία μας παρουσιάζει ορισμένες σημαντικές αναλογίες. Κατά δεύτερον, τους σκύλους-θεραπευτές, πρακτική που ξεκίνησε από μια άλλη διάσημη σκυλίτσα, τη Σμόκι, η οποία έκανε καριέρα προσφέροντας χαρά και παρηγοριά σε νοσηλευόμενους Αμερικανούς τραυματίες του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου. Άξιο αναφοράς είναι ακόμη το γεγονός ότι το πλαίσιο ανάπτυξης του ζωοφιλικού κινήματος και οι επιτυχίες που κατήγαγε στην νομική κατοχύρωση των δικαιωμάτων σκύλων και άλλων κατοικίδιων έδωσαν την αφετηρία για την προάσπιση και των δικαιωμάτων των παιδιών (και όχι αντιστρόφως).

 Σκύλοι «άνθρωποι»

Θα μπορούσαμε να συνεχίσουμε ατέρμονα τις αναφορές μας σε αυτό το συναρπαστικό ανάγνωσμα, αλλά θα αυτοπεριοριστούμε σε μια τελευταία μαρτυρία που ενσωματώνει και η οποία ίσως να δικαιολογεί, καθ’ υπερβολή έστω, την ανάγνωσή του και αντιστρόφως, ως τη σκυλίσια ιστορία των ανθρώπων, στο μέτρο που η συνύπαρξή μας είναι πια τόσο βαθιά, με τόσες εκατέρωθεν επιρροές, αναγνωρίσεις και παραγνωρίσεις, κι ενίοτε αλλαγές ρόλων. Ο φιλόσοφος Εμμανουέλ Λεβινάς, λοιπόν, ανακαλεί στη μνήμη του την αιχμαλωσία του από τους ναζί και το βλέμμα που τους έριχναν οι λεγόμενοι ελεύθεροι άνθρωποι, όσοι τυχόν είχαν δοσοληψίες μαζί τους, και οι οποίοι «μας είχαν απογυμνώσει από το ανθρώπινο δέρμα μας, ήμασταν υπάνθρωποι». Αναφέρεται όμως και σε έναν σκύλο, αδέσποτο και περιπλανώμενο έξω από το στρατόπεδο συγκέντρωσης όπου κρατήθηκε επί μακρόν, που ο ίδιος και οι συγκρατούμενοί του ονόμασαν Μπόμπι: «Θα εμφανιζόταν κατά την πρωινή συγκέντρωση και θα μας περίμενε, χοροπηδώντας πάνω κάτω και γαβγίζοντας από χαρά, όταν γυρνούσαμε. Γι’ αυτόν, δεν υπήρχε αμφιβολία ότι ήμασταν άνθρωποι».

* Ο ΣΩΤΗΡΗΣ ΒΑΝΔΩΡΟΣ είναι λέκτορας Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου.

Απόσπασμα από το βιβλίο

«Για αιώνες τα σκυλιά που εξυπηρετούσαν ένα συγκεκριμένο ρόλο δεν είχαν κάποια ιδιαίτερη συναισθηματική μεταχείριση. Όταν γερνούσαν και ήταν πλέον άχρηστα, οι ιδιοκτήτες τους συνήθως τα κρεμούσαν, τα έπνιγαν ή ακόμη χειρότερα: "Σκότωσα το γέρικο σκύλο μου, τον Κουόν", αναφέρει σε ένα γράμμα του το 1695 ένας χωρικός από το Ντόρσετ της Αγγλίας, "και τον έβρασα για να πάρω το λίπος του και έβγαλα 11 λίβρες". Μέσα στον επόμενο αιώνα, οι ιδιοκτήτες κατοικίδιων σκύλων θα έφριτταν στην ιδέα και μόνο να κάνουν κάτι τέτοιο. Όλο και πιο έντονα και όλο και περισσότεροι άνθρωποι στην Ευρώπη και στη Βόρεια Αμερική θα θεωρούσαν κάτι τέτοιο ανάλογο με το να σκοτώσουν και να βράσουν ένα μέλος της οικογένειάς τους» (σελ. 236).

Η ανθρώπινη ιστορία των σκύλων
Ιωσήφ. Α. Μποτετζάγιας
Πρόλογος Άννα Λυδάκη
Αλεξάνδρεια 2017
Σελ. 264, τιμή εκδότη € 12,72

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΙΩΣΗΦ Α. ΜΠΟΤΕΤΖΑΓΙΑ