Έξοδος από τα διανοητικά χαρακώματα

Βέβαια, αυτό που θα επιζητούσε κάποιος που έχει αρχίσει να αισθάνεται κορεσμό από αυτή τη βολική ταξινομητική διχοτομία (που παρουσιάζει ορισμένα πρόσκαιρα ψυχικά οφέλη, αλλά πολιτικά δεν οδηγεί μακριά) είναι ένας διαφορετικός λόγος· όχι απαραίτητα ισαπέχων ή ειρηνοποιός, αλλά που πάντως λαμβάνει κριτικές αποστάσεις απ’ τα εμπόλεμα μέρη. Και που έχει κάτι πραγματικά να μας πει, παρατηρώντας πάνω κι έξω από τα «χαρακώματα»: να μας κάνει να πάρουμε μια ανάσα απ’ τον πετροπόλεμο και να στοχαστούμε τη συνθήκη στην οποία έχουμε εγκλωβιστεί, συνδέοντας τη συγκυρία με τον μακροπρόθεσμο πολιτικό χρόνο και την ιστορία.

Δυστυχώς, ένας τέτοιος λόγος σπανίζει. Ίσως επειδή τον αναμέναμε –ας μιλήσω καλύτερα για μένα: τον ανέμενα– από την αριστερή διανόηση.

Δυστυχώς, ένας τέτοιος λόγος σπανίζει. Ίσως επειδή τον αναμέναμε –ας μιλήσω καλύτερα για μένα: τον ανέμενα– από την αριστερή διανόηση. Όμως η τελευταία, αν και μια ολόκληρη ζωή προετοιμαζόταν –ατέρμονες συζητήσεις, οραματισμός για μια δίκαιη κοινωνία, ιστορική και κοινωνική ανάλυση κ.ο.κ.– έχει εν πολλοίς βουβαθεί ή προσπαθεί να δικαιολογήσει τα αδικαιολόγητα (και δεν ξέρω τι απ’ τα δυο είναι χειρότερο). Όσο για το αντίπαλο δέος, αν υποθέσουμε ότι μπορεί να τεθεί έτσι, δηλαδή έναν φιλελεύθερο λόγο που χρησιμοποιεί ως βασικό του λεξιλόγιο την ορολογία της οικονομικής ανάπτυξης, την κοινή λογική και το τεχνοκρατικά μετρήσιμο, δυσκολεύομαι να τον εντάξω κατά οποιονδήποτε τρόπο στην κριτική διανόηση.

Είναι σ’ αυτό το φτωχό τοπίο ιδεών που οι παρεμβάσεις του Νικόλα Σεβαστάκη, καθόλου τυχαία, βρίσκουν το κοινό τους – και, μεταξύ άλλων, χαρίζουν μια δεύτερη έκδοση μόλις λίγους μήνες μετά την πρώτη κυκλοφορία τους στα Φαντάσματα του καιρού μας, την πιο πρόσφατη συλλογή δοκιμίων του για την οποία διατυπώνω μερικές παρατηρήσεις αμέσως παρακάτω. Εάν έπρεπε να ξεχωρίσουμε κάτι από τη σκέψη του καθηγητή πολιτικής φιλοσοφίας στο Αριστοτέλειο είναι, νομίζω, η διαρκής «ανησυχία» της και η διαρκής της κίνηση. Θέλω να πω ότι συλλαμβάνεται με όρους που εμπεριέχουν μάλλον περισσότερες απορίες και λιγότερες βεβαιότητες και διατυπώνεται με την επίγνωση ότι οι σταθερές του παρελθόντος (αν υποθέσουμε ότι υπήρχαν ποτέ τέτοιες) δεν μπορούν να αποτελούν τους οδοδείκτες του σήμερα, χωρίς ωστόσο αυτό να σημαίνει ότι πρέπει να τις αγνοήσουμε εξ ολοκλήρου. Αυτή η στάση εκβάλλει αναπόφευκτα σε ένα λόγο διαφοροποιημένο κι αντιδογματικό ο οποίος δεν έχει κανένα δισταγμό να μετατοπιστεί όταν, χωρίς αυτολογοκριτικό φίλτρο, θεωρήσει ότι με την (αυτο)διόρθωση θα προσεγγίσει ικανοποιητικότερα το νόημα του αντικειμένου του.

Είναι, για παράδειγμα, ευδιάκριτη η τωρινή μετατόπιση του Σεβαστάκη σε σχέση με το Λαϊκισμός, αντιλαϊκισμός και κρίση (εκδ. Νεφέλη) που συνέγραψε πριν μερικά χρόνια (από κοινού με τον Γιάννη Σταυρακάκη). Σε εκείνο το γραπτό τον τόνο έδινε η κριτική προς τον αντιλαϊκιστικό λόγο ως ένα λόγο που, ενώ αυτοπαρουσιάζεται περίπου σαν αυτονόητος, φέρει τις δικές του βαθιές ιδεολογικές μεροληψίες, απαξιώνοντας μαζί με τις λαϊκιστικές πρακτικές και κάθε εύλογη λαϊκή αμφισβήτηση και διεκδίκηση· ως ένα λόγο που προσβάλλει, πότε συνειδητά πότε ανεπίγνωστα, την ίδια τη δημοκρατική αρχή στον πυρήνα της και ο οποίος είναι εν τέλει τυφλωμένος ενώπιον του νέου «κοινωνικού ζητήματος». Μολονότι η κριτική προς τον ρηχό και ισοπεδωτικό αντιλαϊκιστικό λόγο της πολιτικής δημοσιότητας διατηρείται στο ακέραιο και στα Φαντάσματα, η έμφαση είναι πλέον στην αναμέτρηση με τα προβλήματα του λαϊκιστικού λόγου και των πρακτικών του. Εύλογα, θα πει κανείς, αφού ο λαϊκισμός από αντιπολιτευτική δύναμη ανήλθε στην εξουσία. Και ναι και όχι. Θέλω να πω, δυστυχώς, πολλοί διανοούμενοι μάς έχουν συνηθίσει σ’ έναν επαναλαμβανόμενο, αυτοδικαιωτικό λόγο –το άγχος της επιβεβαίωσης;– ο οποίος αρνείται να αναμετρηθεί με έναν κόσμο που έχει έρθει τούμπα και τον οποίο τα καθιερωμένα σχήματα δεν μπορούν να τον συλλάβουν ικανοποιητικά. Άλλοι δεν διανοούνται να «προδώσουν» το Κόμμα ή την ιδεολογική ομολογία πίστης τους. Για εκείνους πάλι που λειτουργούν ως ανεμοδείκτες της κοινής γνώμης ή βρίσκουν πάντα έναν καλό λόγο για τους εκάστοτε κρατούντες μάλλον δεν χρειάζεται να αναφέρουμε κάτι.

Ο Σεβαστάκης, λοιπόν, στοχάζεται τα μείζονα πολιτικά ζητήματα με την πλήρη σημασία της λέξης αντλώντας κυρίως από την αριστερά, τον πολιτικό φιλελευθερισμό και τη δημοκρατική θεωρία.

Ο Σεβαστάκης, λοιπόν, στοχάζεται τα μείζονα πολιτικά ζητήματα με την πλήρη σημασία της λέξης, αντλώντας κυρίως από την αριστερά, τον πολιτικό φιλελευθερισμό και τη δημοκρατική θεωρία. Προσοχή όμως: η έμφαση είναι στον πληθυντικό αριθμό, δηλαδή πρόκειται για παραδόσεις, πρακτικές και ερμηνευτικές θεωρήσεις που υφίστανται στον ιστορικό ή και στον παρόντα χρόνο και οφείλουμε να τις αντιμετωπίσουμε ως τέτοιες, μάς προτρέπει ο συγγραφέας· δηλαδή να αναγνωρίσουμε την πολλαπλότητα, τις εσωτερικές διακλαδώσεις, τις αντιφάσεις, τα γόνιμα στοιχεία, αλλά και τα αδιέξοδά τους. Επιμένω εδώ, γιατί αυτή ακριβώς είναι προϋπόθεση της πνευματικής ανοιχτότητας κι εγρήγορσης, εν τέλει της δημιουργικής σκέψης. Έχω κατά νου, σε αντιδιαστολή, όλες εκείνες τις πληκτικές αναλύσεις (ενίοτε, λιτανείες) που επικαλούνται την Αριστερά (με κεφαλαίο Α σε ενικό αριθμό) ως υποστασιοποιημένο υποκείμενο της Ιστορίας (με κεφαλαίο Ι) και καταλήγουν προβλέψιμα σε μια αγκύλωση του νου που αδυνατεί να επεξεργαστεί οτιδήποτε δεν χωράει στα προκατασκευασμένα κι ανελαστικά θεωρήματα.

Αυτή η πρόσληψη του έργου του Σεβαστάκη δεν σημαίνει ότι βρίσκω πειστικά όλα του τα επιχειρήματα (τα βρίσκω πάντως πολλά απ’ αυτά). Ας πούμε, η διαπραγμάτευση της έννοιας του «δημοκρατισμού» του πρώτου στη σειρά κειμένου –στο σύνολο οκτώ, περιλαμβανομένης και μιας εκτενούς συνέντευξης– μου φάνηκε, τουλάχιστον σε πρώτη ανάγνωση, εννοιολογικός πλεονασμός. Ωστόσο, σε κάθε αράδα αισθάνθηκα ως αναγνώστης ότι έχω λάβει μια πρόσκληση που απευθύνεται στην κρίση μου, δεν με προτρέπει να ταυτιστώ με κάτι, να καταγγείλω κάτι άλλο, να οργιστώ με ένα τρίτο (ας πούμε κάποιος που επιθυμεί να διαβάσει άλλη μια θρηνωδία περί νεοφιλελευθερισμού θα απογοητευτεί).   

Θέλω, τέλος, να αναφέρω δυο λόγια για την επιρροή που ασκεί η λογοτεχνία (εννοώ η ανάγνωση και πρόσληψη κυρίως της μεγάλης πεζογραφίας) στο φιλόσοφο και δοκιμιογράφο (δεν είμαι εξοικειωμένος ούτε αρμόδιος να μιλήσω για το λογοτέχνη) Σεβαστάκη. Καθίσταται, νομίζω, ευθέως φανερό από δυο κείμενα των Φαντασμάτων –ένα περί ολοκληρωτισμού και ένα περί της σχέσης της λογοτεχνίας και των πολιτικών ιδεών– κι εμμέσως από το σύνολο των κειμένων ότι η λογοτεχνία ως αναγνωστική πρακτική με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά επενεργεί και στο μη λογοτεχνικό έργο του συγγραφέα, ουσιωδώς κατά τρεις, τουλάχιστον, τρόπους. Πρώτον, τον έχει κάνει να γράφει με γλωσσική ευαισθησία και χάρη – ενώ συχνά οι διανοούμενοι, λες και το κάνουν επίτηδες, γράφουν όσο πιο στριφνά και, από γλωσσική άποψη, αδέξια μπορούν. Αυτή η συγγραφική χάρη είναι, ωστόσο, σχεδόν ανεπαίσθητη. Το στυλ δεν παίρνει ποτέ το πάνω χέρι σε βάρος της διανοητικής ακρίβειας και της εκδίπλωσης της επιχειρηματολογίας. Δεύτερον, τον κάνει να έχει βαθύτερη κατανόηση του ανθρώπινου ψυχισμού (προφανώς συμπληρωματικά προς ψυχαναλυτικά και φιλοσοφικά διαβάσματα), που θα πει ότι συλλαμβάνει και αξιολογεί αντίστοιχα τη σημασία των συναισθημάτων, των παθών, το σχηματισμό ατομικών και συλλογικών ταυτοτήτων στην πολιτική (σε αντίθεση με επιπόλαιες «αναγνώσεις» που σπεύδουν όλα αυτά να τα εξορίσουν με συνοπτικές διαδικασίες στη σφαίρα του «ανορθολογικού»). Τρίτον, τον καθιστά, το λιγότερο, υποψιασμένο για τον πλούτο αλλά και τη σχετικότητα των αντίπαλων αφηγήσεων, καθεμιά απ’ τις οποίες συνιστά και μια απόπειρα κατάκτησης του νοήματος που έχει κάτι να προσφέρει, αλλά έχει και τα όριά της. Όπως λέει, στα καλά έργα μυθοπλασίας περικλείονται «η ανθρώπινη πολλαπλότητα, η αντίφαση, η αμφιβολία». Με τα λόγια του Σεβαστάκη: «Η σημαντική λογοτεχνία δεν προσηλυτίζει τον αναγνώστη της σε μια αλήθεια, αλλά τον ωθεί στην εξερεύνηση διαφορετικών κόσμων, όπου η αλήθεια είναι πάντα υπό εξέταση και καρπός μιας σύνθετης διαδικασίας συγκρίσεων» (σελ. 97). Τα δοκίμια της συλλογής είναι μεν μικρής φόρμας, αλλά μεγάλων οριζόντων.

* Ο ΣΩΤΗΡΗΣ ΒΑΝΔΩΡΟΣ είναι λέκτορας Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου.

Απόσπασμα από το βιβλίο

«Διαβάζω πια την εμπειρία των τελευταίων χρόνων –και στην Ελλάδα– διαφορετικά: όχι ως κάποια ευτυχή ή λυτρωτική εισβολή των παθών σε μια συρρικνωμένη και αυτοαναφορική πολιτική φόρμα, ούτε ως παράκαμψη των βιοπολιτικών ορθολογισμών, αλλά ως πολιτική παγιδευμένη στην αρνητικότητα, πενιχρή και εργαλειακή εξάπλωση των παθών-της-εναντίωσης. Σαν ένα κύμα ηθικής μεγαλοστομίας που, πολιτικά, εκβάλλει, σε διάφορες μορφές πολιτικής ψευδολογίας. Σημαίνει, όμως, αυτό ότι είχαν εξαρχής δίκιο διάφοροι που ισχυρίζονταν ότι όλη η δυσφορία και η λαϊκή διαμαρτυρία μετά το 2010 ήταν απλώς ένας λαϊκισμός της μνησικακίας; Όχι. Γιατί μια τέτοια άποψη μας παραπέμπει σε μια άλλη μορφή αφοριστικού credo, σε μια δαιμονολογία που παραγνωρίζει, με τη σειρά της, την περίπλοκη διαλεκτική των ατομικών-συλλογικών παθών. Αν ο αριστερός αγανακτισμένος εξπρεσιονισμός αρνήθηκε να συζητήσει και να αναγνωρίσει αυτό που συνέβη (τη χρεοκοπία), ο αντιλαϊκιστικός αυτοματισμός δεν θέλησε συχνά να διακρίνει ανάμεσα σε διαφορετικά επίπεδα θυμού, διεκδίκησης και προσδοκίας (σελ. 116-117)».

Φαντάσματα του καιρού μας
Αριστερά, κριτική, φιλελεύθερη δημοκρατία
Νικόλας Σεβαστάκης
Εκδόσεις Πόλις 2016
Σελ. 124, τιμή εκδότη € 12,00         

 ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΝΙΚΟΛΑ ΣΕΒΑΣΤΑΚΗ