Του Σωτήρη Βανδώρου
Kάνουμε λόγο διαρκώς για «κρίση αντιπροσώπευσης» στις σύγχρονες δημοκρατίες, εννοώντας κυρίως ότι τα κόμματα –ο βασικός αντιπροσωπευτικός θεσμός– έχουν χάσει την εμπιστοσύνη των πολιτών. Όμως, έτσι λησμονούμε ότι η κρίση είναι, πρώτα απ’ όλα, κρίση συμμετοχής, καθώς ολοένα και περισσότερο τείνει να αυτονομηθεί ο μικρόκοσμος της πολιτικής
ΔΙΑΒΑΣΤΕ
Μοντέλα δημοκρατίας
DAVID HELD
ΠΟΛΥΤΡΟΠΟΝ
Αρχαία ελληνική και σύγχρονη
δημοκρατία
ΜΟGENS HERMAN
HANSEN
MEΣΟΓΕΙΟΣ
Περί πολιτικής ισότητας
ROBERT DAHL
METAIXMIO
Μεταδημοκρατία
ΚΟΛΙΝ ΚΡΑΟΥΤΣ
ΕΚΚΡΕΜΕΣ
–περιλαμβανομένων πολιτευτών, επαγγελματιών της επικοινωνίας και ισχυρών επιχειρηματικών συμφερόντων– από τις πλατιές μάζες, που βιώνουν αμέτοχες κι ανήμπορες, με δυσφορία και κυνισμό, τα «παιχνίδια της εξουσίας».
Εξαιτίας αυτής της συνθήκης, η πρωτοβουλία της νέας κυβέρνησης να εμπλέξει ενεργά τους πολίτες σε διαδικασίες δημόσιας διαβούλευσης, όσον αφορά την κατάρτιση νομοσχεδίων και υπουργικών αποφάσεων, δημιούργησε αίσθηση και παρακίνησε χιλιάδες να καταθέσουν μέσω διαδικτύου παρατηρήσεις και προτάσεις (www.opengov.gr). Βέβαια, δεν μπορούμε παρά να είμαστε επιφυλακτικοί. Λαμβάνονται πράγματι υπόψη και με ποιον ακριβώς τρόπο οι παρεμβάσεις των πολιτών; Πρόκειται μήπως για ενέργεια εντυπωσιασμού ή για επιχείρηση «νομιμοποίησης» των κυβερνητικών αποφάσεων;
Όπως και να 'χει, έρχεται στο προσκήνιο μια δυνατότητα που για πολλούς ήταν οριστικά χαμένη: η συμμετοχική, διαβουλευτική δημοκρατία. Στον πυρήνα της εντοπίζεται η ιδέα ότι η πολιτική νομιμότητα δεν πρέπει να περιορίζεται στον κανόνα της πλειοψηφίας και στα αποτελέσματα της κάλπης, αλλά παράγεται και μέσω της αντιπαράθεσης υπερασπίσιμων συλλογισμών κι επιχειρημάτων. Φυσικά, στις σημερινές πολυπληθείς και διαφοροποιημένες κοινωνίες, η δημόσια συνέλευση στο πρότυπο της κλασικής Αθήνας είναι ανέφικτη. Ωστόσο, οι ευκαιρίες που δίνει η τεχνολογία σε συνδυασμό με επινοήσεις πολιτικών στοχαστών μπορούν να μπολιάσουν την αντιπροσωπευτική με στοιχεία που προσιδιάζουν στην άμεση δημοκρατία. Δεν πρόκειται για απλή υπόθεση εργασίας, καθώς ήδη σε περιορισμένη κλίμακα έχουν υπάρξει υποσχόμενες εφαρμογές.
Η απλή δημοσκόπηση εκλαμβάνει ως δεδομένες, προσχηματισμένες τις απόψεις του κοινού, η διαβουλευτική δημοσκόπηση διεξάγεται έτσι ώστε να αποκαλύπτει τι «θα σκεφτόταν το εκλογικό σώμα, αν μπορούσε, υποθετικά, να ενσωματωθεί σε εξαντλητικές διαδικασίες διαβούλευσης».
Αξιομνημόνευτη, μεταξύ άλλων, είναι η περίπτωση της λεγόμενης «διαβουλευτικής δημοσκόπησης», μοντέλο που ανέπτυξε ο καθηγητής του Στάνφορντ Τζέιμς Φίσκιν. Ο Φίσκιν βρίσκει προβληματικό τον συμβατικό τρόπο διεξαγωγής και χρησιμοποίησης των δημοσκοπήσεων, καθώς, «αντί η κοινή γνώμη να είναι άξια του ονόματός της ελέγχοντας τους ηγέτες, οι τελευταίοι, μαζί με τα μέσα ενημέρωσης, διαμορφώνουν προτιμήσεις που πολύ συχνά υπερισχύουν και απεικονίζονται στις δημοσκοπήσεις χωρίς την απαιτούμενη κριτική επεξεργασία και χωρίς να υπάρχουν οι πληροφορίες και η εξέταση που θα τις καθιστούσε σημαντικό μηχανισμό λαϊκού ελέγχου». Ενώ η απλή δημοσκόπηση εκλαμβάνει ως δεδομένες, προσχηματισμένες τις απόψεις του κοινού, η διαβουλευτική δημοσκόπηση διεξάγεται έτσι ώστε να αποκαλύπτει τι «θα σκεφτόταν το εκλογικό σώμα, αν μπορούσε, υποθετικά, να ενσωματωθεί σε εξαντλητικές διαδικασίες διαβούλευσης».
Πώς μπορεί να γίνει αυτό; Συγκεντρώνοντας ένα μικρό, αλλά αντιπροσωπευτικό δείγμα του πληθυσμού σε ένα μέρος για μερικές ημέρες. Αρχικά, διενεργείται ψηφοφορία βάσει των προσχηματισμένων απόψεων των συμμετεχόντων επί του δημόσιου ζητήματος για το οποίο έχουν κληθεί να διαβουλευτούν. Σε δεύτερη φάση, ειδικοί επί του θέματος παρουσιάζουν τις θέσεις τους και κατόπιν δέχονται ερωτήσεις. Ύστερα ακολουθούν συζήτηση και ανταλλαγή επιχειρημάτων μεταξύ των συμμετεχόντων. Στο τέλος ψηφίζουν και πάλι. Το αποτέλεσμα αυτής της διαβούλευσης θεωρείται αντιπροσωπευτικό της στοχαστικής κρίσης του εκλογικού σώματος και αποκτά συμβουλευτική ισχύ.
Μια πρωτοβουλία παραχώρησης δημόσιου βήματος σε πολίτες που προέκυψε από «τα πάνω» μπορεί εύκολα και γρήγορα να αρθεί ή να αλλοιωθεί, αν η οργανωμένη κοινωνία πολιτών δεν αδράξει την ευκαιρία να ανταποκριθεί ενεργά, και ακόμη περισσότερο, να αξιώσει τη θεσμοθέτηση βελτιωμένων διαδικασιών δημόσιας διαβούλευσης. Είμαστε έτοιμοι να το πράξουμε;
* Ο ΣΩΤΗΡΗΣ ΒΑΝΔΩΡΟΣ είναι λέκτορας Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου.