Ο Φώτος Λαμπρινός είναι σκηνοθέτης με πλούσιο έργο που έχει ασχοληθεί, μεταξύ άλλων, με τις σχέσεις ιστορίας και κινηματογράφου· με το πώς ο ιστορικός χρησιμοποιεί οπτικοακουστικά τεκμήρια για την ιστορική αφήγηση - και για το πώς ο κινηματογραφιστής χρησιμοποιεί τα συμβατικά ιστορικά τεκμήρια για για την αναπαράσταση των γεγονότων στην οθόνη. Η ιστορία του 20ού αιώνα δεν μπορεί να γραφεί χωρίς τo οπτικοακουστικό υλικό που τη συνοδεύει, την αναδεικνεύει και την αποκρύπτει - ο κινηματογράφος, όπως όλοι ξέρουμε, δεν άργησε να γίνει η δημοφιλέστερη μορφή λαϊκής ψυχαγωγίας, τουλάχιστον μέχρι τη δεκαετία του '50 όταν στις δυτικές χώρες κυριάρχησε η τηλεόραση.

Ο Φώτος Λαμπρινός χρησιμοποιεί τα Επίκαιρα της δικτατορίας των συνταγματαρχών για μια επανεγγραφή της Ιστορίας.

Ήδη από τα πρώτα χρόνια της εμφάνισής του, ο κινηματογράφος αναπτύχθηκε ως βιομηχανία, τέχνη και τεχνολογία - άρα αποτελεί αναφαίρετο μέρος της οικονομικής και πολιτιστικής ιστορίας του προηγούμενου αιώνα. Εξάλλου, ο κινηματογράφος ως προϊόν μιας συγκεκριμένης κοινωνίας και ιστορικής περιόδου αποτελεί, εκ των πραγμάτων, ιστορικό τεκμήριο, μαρτυρία άμεση ή έμμεση για την κοινωνία που τον παρήγαγε. Αυτή ακριβώς η λειτουργία είναι που κάνει τον κινηματογράφο -μυθοπλασία, ντοκυμαντέρ, Επίκαιρα- απαραίτητο για τη συγγραφή και τη διδασκαλία της ιστορίας του 20ού αιώνα: έτσι, εδώ, ο Φώτος Λαμπρινός χρησιμοποιεί τα Επίκαιρα της δικτατορίας των συνταγματαρχών για μια επανεγγραφή της ιστορίας, σαν «καθρέφτη» εκείνης της εποχής. Η ιστορία παραμένει φευγαλέα, ο καθρέφτης είναι παραμορφωτικός.

Επανασκηνοθετώντας την Ιστορία με βάση τις κινηματογραφικές πηγές 

Η χρήση της κινηματογραφικής εικόνας ως ιστορικής πηγής προϋποθέτει την κατανόηση της σχέσης της μυθοπλασίας με την πραγματικότητα, την ικανότητα να διαβάσουμε με ιστορικά εργαλεία τη γλώσσα της εικόνας. Μολονότι στην προκειμένη περίπτωση έχουμε να κάνουμε με Επίκαιρα, δηλαδή όχι με ταινίες μυθοπλασίας, η «πραγματικότητα» σκηνοθετείται, πράγμα αυτονόητο εφόσον πρόκειται για προπαγάνδα. Και ο Φώτος Λαμπρινός επανασκηνοθετεί την ήδη σκηνοθετημένη προπαγάνδα, εφόσον κάθε κινηματογραφική εικόνα ενέχει ένα μέρος μυθοπλασίας· το βλέμμα του σκηνοθέτη είναι επιλεκτικό, «υποκειμενικό»: επιλέγει, μέσω της σκηνοθεσίας, του μοντάζ, του ήχου, εκείνα που θα δείξει και εκείνα που δεν θα δείξει. Αυτό κάνει ο Φώτος Λαμπρινός στη σειρά των 13 επεισοδίων και στο βιβλίο του εκθέτοντας τη βλακεία της χούντας, την περιρρέουσα κακογουστιά, το απροσμέτρητο κενό της ελληνοχριστιανικής ιδεολογίας: οβελίες, τσάμικα, μπουζούκια, σημαίες, ορνιθολογικά σύμβολα, μυστριά και λιβάνια. Τα Επίκαιρα της χούντας, που έχουν στόχο την παρουσίαση μιας ευημερούσας, «χρηστής» και εύθυμης κοινωνίας, επιβεβαιώνουν ότι το «ψέμα» είναι ιστορικό τεκμήριο ακριβώς όπως η «αλήθεια».

Τα Επίκαιρα της χούντας, που έχουν στόχο την παρουσίαση μιας ευημερούσας, «χρηστής» και εύθυμης κοινωνίας...

Ο κινηματογράφος σε όλες του τις μορφές συνάπτει μια πολύπλοκη και πολυεπίπεδη σχέση με την κοινωνία, της οποίας αποτελεί ενεργό παράγοντα. Εκτός του ότι παρέχει εικόνες της πραγματικότητας (ο προαναφερθείς «καθρέφτης»), παρεμβαίνει στην πραγματικότητα. Αυτό ισχύει σαφέστερα στον πολιτικό, «στρατευμένο» κινηματογράφο και στα φιλμ προπαγάνδας, τα οποία παράγονται κυρίως, είτε σε περιόδους κρίσης (π.χ. στη διάρκεια πολέμων), είτε σε αυταρχικά καθεστώτα, όπως ήταν η χούντα των συνταγματαρχών. Η προπαγάνδα ενισχύεται με την επιβολή λογοκρισίας (και αυτολογοκρισίας) επηρεάζοντας την εικόνα της κοινωνικής και πολιτικής πραγματικότητας όπως συντίθεται, παραλλήλως, στις ψυχαγωγικές ταινίες οι οποίες είναι εξίσου, αν όχι περισσότερο, φορτισμένες με πληροφορίες γύρω από τον τρόπο ζωής σε μια συγκεκριμένη στιγμή του χρόνου. Πράγματι, αλλιώς αναλύει κανείς τα in-your-face προπαγανδιστικά Επίκαιρα, αλλιώς τις λαϊκές επιτυχίες (π.χ. «Ξεριζωμένη γενιά», «Μια τρελή, τρελή σαραντάρα») – ωστόσο, όπως σημειώνει ο Marc Ferro, από την εποχή της «γλωσσικής στροφής» στην ιστορική επιστήμη, η διάκριση ανάμεσα στα ντοκυμαντέρ και στις ταινίες μυθοπλασίας έγινε προβληματική, εφόσον η κινηματογραφική ταινία, είτε εικόνα της πραγματικότητας είτε όχι, είτε ντοκυμαντέρ ή μυθοπλασία, αληθινή ιστορία ή καθαρή επινόηση, συνιστά ιστορία. Μια ιστορία ανεπίσημη, η οποία έχει, εν μέρει, απελευθερωθεί από τα «αρχεία εγγράφων» και διαδραματίζει ενεργητικό ρόλο ως αντίστιξη της επίσημης ιστορίας, εφόσον συμμετέχει στη διαμόρφωση συνειδήσεων.

Πώς άραγε αντιμετώπιζαν οι θεατές τα Επίκαιρα της χούντας;

Η ανάλυση της κινηματογραφικής εικόνας ως ιστορικού τεκμηρίου αναζητεί το αόρατο πίσω από το ορατό, την κρυμμένη και μη χειροπιαστή όψη της ιστορίας. Στην αναζήτηση αυτή, η εικόνα από μόνη της δεν επαρκεί: πρέπει να συμπληρωθεί από εξω-κινηματογραφικές πληροφορίες σχετικά με τη συνολική ιστορική συγκυρία, τους δημιουργούς και τους παραγωγούς της εικόνας, την αγορά, την πολιτική εξουσία, τους θεατές ­ τον αριθμό τους και την κοινωνική τους σύνθεση ­ καθώς και το ίδιο το συλλογικό βίωμα της κινηματογραφικής αίθουσας, μια εμπειρία που συνιστά ιστορικό γεγονός. Μολονότι, ο κινηματογράφος είναι η «lingua franca» του 20ού αιώνα, η πρόσληψή του δεν είναι ομοιογενής: πώς άραγε αντιμετώπιζαν οι θεατές τα Επίκαιρα της χούντας; Ως κωμωδία; Με κλαυσίγελο; Μήπως τα Επίκαιρα παραήταν πειστικά; Μήπως όλο εκείνο το προπαγανδιστικό σφυροκόπημα -η τεχνική της αποβλάκωσης- συνέβαλε στη δημιουργία μιας κοινωνίας χωρίς επίγνωση; Και ποια ήταν τελικά η επίδραση αυτής της ανώμαλης επταετίας που συνέπεσε με θετικό οικονομικό περιβάλλον και με πρωτοφανή για τα ελληνικά δεδομένα ανάπτυξη της βιομηχανίας της εικόνας;

Ο Φώτος Λαμπρινός σχολιάζει τα κινηματογραφικά Επίκαιρα αναδημιουργώντας επτά χρόνια ελληνικής ιστορίας: το βιβλίο «Χούντα είναι, θα περάσει;» θυμίζει την κωμωδία του Νίκου Περράκη «Λούφα και παραλλαγή» - το τοπικό μας curriculum vitae για το οποίο θα έπρεπε να είμαστε λιγότερο υπερήφανοι από όσο είμαστε.

ΣΩΤΗ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ

Χούντα είναι, θα περάσει;
Φώτος Λαμπρινός
Τα κινηματογραφικά Επίκαιρα στη διάρκεια της Δικτατορίας (1967-1974)
Εκδόσεις Καστανιώτη, 2013
Τιμή: € 19,17, σελ. 336

 

 ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΦΩΤΟΥ ΛΑΜΠΡΙΝΟΥ