Γράμματα από το Κάπρι

Οι Ιταλοί δυσκολεύονται να πιστέψουν ότι οι περισσότεροι Έλληνες –απ’ όσους γεννήθηκαν μετά τον πόλεμο και πριν από το 1980- μεγάλωσαν με εισαγόμενα ιταλικά «πολιτιστικά προϊόντα»: μουσικές, βιβλία, ποπ είδωλα, κινηματογραφικές ταινίες, μόδα, αντικείμενα και life style. Τους φαίνεται αστείο και ταυτοχρόνως «sorpredente» το ότι ένας Έλληνας συγγραφέας ξέρει τα ιταλικά νησιά μέσα από τα βιβλία και τα τραγούδια – χωρίς να έχει πατήσει ποτέ το πόδι του. Οι Ιταλοί έχουν εκείνον τον ιδιότυπο πατριωτισμό που κρύβουν πίσω από συμπεριφορά αυτομαστιγώματος – δηλαδή μια στάση πολύ διαφορετική από τη δική μας: εμείς πιστεύουμε, αναίσχυντα, ότι είμαστε πάρα πολύ σπουδαίοι και θύματα μιας διεθνούς συνωμοσίας. Για μας, δεν τίθεται ζήτημα ενοχής και αυτοτιμωρίας: η ορθοδοξία διαφέρει από τον Καθολικισμό.

Στην αρχή του εικοστού αιώνα, η αυτοεξορία ήταν μια μορφή τουρισμού· στο Κάπρι συνέρρεαν συγ­γραφείς απ' όλο τον κόσμο: ο Μαξίμ Γκόρκι —που είχε καταφύγει εκεί το 1906, κυνηγημένος από τις τσαρι­κές αρχές—, ο Ουκρανός Μικαόλο Κοτσκιουμπίνκυ, ο Ανατόλι Βασίλιεβιτς Λουνατσάρσκι... Το 1909, στο ηλιόλουστο τοπίο του νησιού, ο Λουνατσάρσκι, μαζί με τον Αλεξάντρ Μπογκντάνοφ, ίδρυσαν μια βραχύβια σχολή για επίλεκτους εργά­τες ρωσικών εργοστασίων που θα υποστήριζαν την επανάσταση των μπολσεβίκων. Εκτός από μπολσεβίκους (ανάμεσα στους επι­σκέπτες ήταν ο Λένιν), το Κάπρι συγκέντρωνε κάθε λογής αμφισβητίες· διανοούμενους που δεν είχαν πειστεί για το μεγαλείο της ρωσικής επανάστασης. Το 1922, η Νίνα Μπερμπέροβα, μέλος της λογοτεχνικής πρωτοπορίας της Πετρούπολης, εγκατέλειψε τη Ρωσία κι εγκαταστάθηκε για λίγο καιρό στο Κάπρι (για να καταλήξει αργότερα στις Ηνωμένες Πολιτείες, «με δυο βαλίτσες και εβδομήντα πέντε δολάρια στην τσέπη»), όπως κι ο Ιβάν Μπούνιν (βραβείο Νόμπελ 1933), που, αφού επισκέφτηκε τον Μαξίμ Γκόρκι, έγραψε το διήγημα Ο ευγενής κύριος από το Σαν Φρανσίσκο. Ο «ευγενής κύριος» είναι ένας πλούσιος Αμερικανός που φτάνει στο Κάπρι μ' ένα πολυτελές καράβι, ανυποψίαστος ότι το νησί των ονείρων του θα είναι ο τελευταίος του προορισμός. Συμπτωματικά, από το Σαν Φρανσίσκο κατάγεται κι ο ήρωας της Πατρίσια Χάισμιθ στον Ταλαντούχο κ. Ρίπλεϋ, ένα μυθιστόρημα που ενέπνευσε δυο κινηματογραφικές ταινίες (η πρώτη ήταν το «Plein Soleil» του Ρενέ Κλεμάν, η δεύτερη, του Άντονυ Μινγκέλλα, ήταν λιγότερο εντυπωσιακή) μέρος των οποίων γυρίστηκαν στο Κάπρι.

Το Κάπρι ήταν επίσης το σκηνικό του Χίλια εννιακόσια τριάντα τέσσερα, ενός μυθιστορήματος του Αλμπέρτο Μοράβια, που επανέρχεται στην Περιφρόνηση και γίνεται το πλαίσιο της εκρηκτικής νεοτερικότητας στην ομώνυμη ταινία του Ζαν-Λυκ Γκοντάρ. Στο 1934, η δράση αρχίζει στο πλοίο Νάπολη-Κάπρι και κεντρικός ήρωας είναι ο Λούτσο, ένας νεαρός α­ντιφασίστας διανοούμενος στα πρόθυρα της απόγνωσης. Πρόκειται για ένα αγωνιώδες μυθιστόρημα που περιγράφει το περιβάλλον του φασισμού ως θλιβερή αντίθεση στο εκτυφλωτικό καλοκαιρινό τοπίο. Το κα­λοκαίρι στο Κάπρι παρουσιάζεται σαν μια ψευδαίσθη­ση: την ίδια στιγμή που στη Γερμανία εκτυλίσσεται «Η νύχτα των μεγάλων μαχαιριών», ο μικρόκοσμος του νησιού κατακλύζεται από φαντάσματα... ο ήρωας συ­ναντάει μια ταλαιπωρημένη Ρωσίδα πρόσφυγα, μια αι­νιγματική Γερμανίδα ηθοποιό, τον ηλικιωμένο της σύ­ζυγο· ένα πλήθος από αποκαμωμένους, επικίνδυ­νους και ευάλωτους ανθρώπους. Πέντε χρόνια νωρίτε­ρα, στο βορειοδυτικό μέρος του νησιού, ο Σουηδός Axel Munthe έγραφε στην Ιστορία του Σαν Μικέλε τις εμπει­ρίες του ως γιατρός στο Παρίσι και στη Ρώμη, καθώς και το χρονικό της ομώνυμης έπαυλης. Ο Munthe έκτι­σε αυτό το μεγαλειώδες σπίτι στα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα, στην κορυφή ενός βράχου με θέα το πέ­λαγος, κι έμεινε εκεί ως τον θάνατό του το 1949. Ήταν η τελευταία εποχή του Κάπρι πριν από τη μαζική ει­σβολή των παραθεριστών.

Μαγικό Κάπρι 

Το 1938, ανάμεσα στο Κάπρι και στο Σορρέντο, η Μαργκερίτ Γιουρσενάρ έγραφε τη Χαριστική βολή, ένα σύντομο μυθιστόρημα για έναν ανέφικτο έρωτα σε βόρειο κλίμα. Η Χαριστική βολή εκτυλίσσεται στο Κατοβίτσε, σ' ένα έρημο, χειμωνιάτικο τοπίο, ριζικά δια­φορετικό από τις γαλάζιες σπηλιές του Κάπρι. Δέκα χρόνια αργότερα, ο Γκράχαμ Γκριν αγόρασε την έπαυλη Ροζάιο στο Ανακάπρι, όπου γνώρισε τον Νόρμαν Ντάγκλας και τη Σίρλεϋ Χάζαρντ (η οποία αργότερα έγρα­ψε το βιβλίο Green on Capri και όπου φιλοξένησε τον Μάριο Σολντάτι. Ο Σολντάτι τού άρεσε: ήταν αντισυμβατικός, «ευγενικός και υστερικός», όπως σημειώνει ο Γκριν σ' ένα γράμμα στη μητέρα του. Ο Γκριν λάτρευε το Κάπρι: καθόταν στο Γκραν Καφέ, στην πλατεία, και έλυνε τα σταυρόλεξα των Τάιμς. Έμοιαζε με ήρωα μυθιστορήματος της Πατρίσια Χάισμιθ: έγρα­φε τουλάχιστον πεντακόσιες λέξεις την ημέρα, διένυε το ιλιγγιώδες δρομάκι του Μόντε Σολάρο με το λεω­φορείο και έτρωγε στο εστιατόριο Τζέμμα μαζί με την Κάθριν Γουόλστον, φορώντας έναν μάλλον παράξενο μπερέ. Μεγάλο μέρος της αυτοβιογραφίας του με τον τίτλο Ways of Escape είναι αφιερωμένο στον «ιταλικό» τρόπο της ζωής του. Εξάλλου, υπάρχουν δύο είδη Βρε­τανών: εκείνοι που κάθονται στο σπίτι τους κι εκείνοι που ταξιδεύουν συνεχώς, όπως ο Γκράχαμ Γκριν. Και όπως ο Νόρμαν Ντάγκλας. Ο Ντάγκλας γεννήθηκε στη βικτοριανή Αγγλία, αλλά πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στην Ιταλία: το 1952 αυτοκτόνησε στο Κάπρι, το σκηνικό του Νησιού των σειρήνων και του Νότιου ανέμου, του πιο γνωστού από τα μυθιστορήματά του. Ήταν ογδόντα τεσσάρων ετών, «a time to die»: στο Κάπρι είχε ζήσει τη ζωή ενός ηδονιστή ομοφυλό­φιλου, κάτι σχεδόν αδιανόητο στην Αγγλία. Την εποχή του θανάτου του Ντάγκλας, το Κάπρι είχε ήδη γίνει κινηματογραφικό ντεκόρ, όπως η Βενετία, όπως η Ρώμη: το 1959 ο Μάριο Λάντσα πρωταγωνι­στούσε ως Λατίνος εραστής σε μια κινηματογραφική όπερα δίπλα στη Ζα Ζα Γκαμπόρ, ενώ δέκα χρόνια νωρίτερα το νησί φιλοξενούσε ήδη μια παλιομοδίτικη ερωτική ιστορία με τη Μύρνα Λόυ. Σε μια ταινία του 1960, η Σοφία Λόρεν ερωτευόταν έναν πλούσιο Αμε­ρικανό —τον Κλαρκ Γκέιμπλ— και εγκατέλειπε το Κάπρι για να τον ακολουθήσει στην Αμερική[3].

Το ιταλικό ειδύλλιο που αναζητούν οι εύποροι Αμερικανοί λείπει από το μυθιστόρημα του Μάριο Σολντάτι. Τα Γράμματα από το Κάπρι είναι μια ιστορία για την απιστία και για τις σχέσεις ανδρών και γυναικών που ορίζονται και σημαδεύονται από τον Καθολικισμό. Το Κάπρι, στο απόγειο της δόξας του στα μέσα της δεκαετίας του ’50, αποτελεί μακρινό απόηχο: ο Μάριο Σολντάτι το παρουσιάζει σαν έναν τόπο γεμάτο ελαφρότητα και πειρασμούς, που υπόσχεται στους πολί­τες του Νέου Κόσμου τη χαρά της ζωής, τη γεύση του κρασιού και της θάλασσας. Στα Γράμματα από το Κάπρι το ζευγάρι των Αμερικανών δεν βρίσκει τίποτα απ' όλ' αυτά: αν και στο Κάπρι του Σολντάτι δεν χιονίζει (όπως συμβαίνει στο αστυνομικό μυθιστόρημα του Πάολι), η θλίψη, η προδοσία, το αδιέξοδο μοιάζουν μ’ εκείνα που βιώνουν οι ήρωες στη Ρώμη, όπως και στην πατρίδα τους. Το μαγικό Κάπρι του Αλμπέρτο Σαβίνιο δεν υ­πάρχει, όπως δεν υπάρχει το αθώο Κάπρι των ρομα­ντικών νεονύμφων: τα πρόσωπα δεν απαλλάσσονται από την ενοχή τους, δεν καταφέρνουν να τροποποιή­σουν τις αξίες τους. Τέλος, σημειώνω εδώ το δικό μου μαγικό Κάπρι, εκείνο που τραγουδούσε ο Hervé Vilard το 1965: ήταν το αγαπημένο κομμάτι της Μαργκερίτ Ντυράς – αργότερα την άκουσα να το σιγοτραγουδάει.