Σκέψεις για την ιδιοκτησία

Ισχύει όμως αυτό; Και ναι και όχι. Ανεβαίνετε στο ποδήλατό σας και λέτε: Το ποδήλατό μου! Δείχνετε το κρεβάτι σας και λέτε: Το κρεβάτι μου! (ή «μας»). Όταν το 1976 εγκαταστάθηκε στην Ελλάδα ένας ξάδερφός μου από την Τασκένδη πρότεινε στον αδερφό μου να αγοράσουν μαζί ένα παλτό: Δευτέρα, Τετάρτη και Παρασκευή θα το φορούσε ο αδερφός μου· Τρίτη, Πέμπτη και Σάββατο θα το φορούσε ο Ιβάν – την Κυριακή το παλτό θα ξεκουραζόταν. Αυτή η διευθέτηση ταίριαζε στον Ιβάν που δεν είχε τίποτα στην κατοχή του (στην Τασκένδη έμενε σε κοινοτικό διαμέρισμα) αλλά δεν ταίριαζε στον αδερφό μου που είχε συνηθίσει να φοράει το δικό του παλτό. Τέλος, όταν αγοράσαμε στον Ιβάν ένα παλτό διαβεβαιώνοντάς τον ότι δεν θα το μοιραζόταν με κανέναν, έγινε εκστατικά ευτυχισμένος. 

Το 1766, ο Γουίλιαμ Μπλάκστοουν, στον δεύτερο τόμο των «Σχολίων περί των αγγλικών νόμων» διατύπωσε με ακρίβεια την έννοια της ιδιοκτησίας: «Τίποτα δεν ενεργεί ισχυρότερα στην ανθρώπινη φαντασία, τίποτα δεν εξάπτει τόσο τα πάθη όσο το δικαίωμα της ιδιοκτησίας, αυτή η δεσποτική κυριαρχία που ο άνθρωπος εξασκεί στα εξωτερικά πράγματα του κόσμου και την οποία δεν μοιράζεται με κανέναν άλλον, αποκλείοντας έτσι το δικαίωμα οποιουδήποτε άλλου ατόμου στο σύμπαν». Ο στόχος του «προοδευτικού» Μπλάκστοουν ήταν η θεμελίωση του νομικού συστήματος όχι στις παραδοσιακές αναπαραστάσεις αλλά «στη φύση και στη λογική». Θεώρησε λοιπόν την ιδιοκτησία «σχέση μεταξύ ενός ατόμου και ενός πράγματος»: η σχέση μεταξύ του παλτού του Ιβάν και του ίδιου του Ιβάν δεν αφορά κανέναν άλλον. Η κατάσταση όμως είναι λίγο πιο σύνθετη και εικονογραφείται από το εξής ενδεχόμενο: φανταστείτε να χαρίζαμε στον Ιβάν ένα παλτό το οποίο στη συνέχεια εκείνος θα έκαιγε μπροστά στα μάτια μας... «Δικό μου δεν είναι; Ε, λοιπόν το καίω!»

Ας πάρουμε ως παράδειγμα το έργο του Ντάνιελ Nτεφόου (πρώην «Φόου»), συγγραφέα του βιβλίου «Η ζωή και οι εκπληκτικές περιπέτειες του Ροβινσώνα Κρούσο» που γράφτηκε μισόν αιώνα πριν από τα «Σχόλια» του Μπλάκστοουν. Ο ήδη εξηντάχρονος Φόου είχε ζήσει ταραχώδη ζωή όταν εκδόθηκε ο Ροβινσώνας: είχε συμμετάσχει σε εξέγερση εναντίον του βασιλιά, είχε φυλακιστεί, είχε εμπορευτεί κρασί και καπνό, είχε πλουτίσει, χρεοκοπήσει και ανοίξει τουβλοποιείο. Η χρεοκοπία του και η γενικότερη συγκυρία της βιομηχανικής επανάστασης τον έκαναν να σκεφτεί γύρω από την πολιτική και τους νόμους της οικονομίας. Μεταξύ άλλων, έγραψε δοκίμια και φυλλάδια υπέρ μιας καινούργιας τάξης ιδιοκτησίας που καταργούσε τα προνόμια των ευγενών και θέσπιζε κανόνες για τη γαιοκτησία στην Αγγλία. Είχε ένα σωρό ιδέες για την οικονομική μεταρρύθμιση, την κοινωνία και τον πολιτισμό σε μια ταραγμένη περίοδο της ευρωπαϊκής ιστορίας: υπενθυμίζω ότι ο αγγλικός εμφύλιος πόλεμος τελείωσε το 1651 - τρία χρόνια μετά τον Τριακονταετή... Ο Ντεφόου, παρότι στηλίτευε τους προνομιούχους, δεν άργησε να προσθέσει ένα «ντε» στο όνομά του μιμούμενος τους ευγενείς. Εξάλλου, έγινε συγγραφέας του μεγάλου μπεστ-σέλερ το οποίο ενεπνεύσθη από την περιπέτεια ενός ναύτη ονόματι Αλεξάντερ Σέλκερκ. Το φθινόπωρο του 1704, ο Σέλκερκ εξεγέρθηκε κατά του καπετάνιου του επειδή το καράβι στο οποίο επέβαινε, το Cinque Ports, δεν ήταν πια αξιόπλοο – την καρίνα την είχαν καταφάει τα μύδια. Ο Σέλκερκ αρνήθηκε να συνεχίσει το ταξίδι και ο καπετάνιος τον εγκατέλειψε στο ερημονήσι Μας α Τέρα, στο αρχιπέλαγος Χουάν Φερνάντεθ ανοιχτά της Χιλής. Πράγματι το καράβι βυθίστηκε και σχεδόν όλο το πλήρωμα πνίγηκε, ενώ ο Σέλκερκ έζησε τέσσερα χρόνια και τέσσερις μήνες μόνος στο νησί Μας α Τιέρα. Το 1709 τον περιμάζεψε ένα κουρσάρικο πλοίο (στο οποίο ο πρώην καπετάνιος του Cinque Ports ήταν τώρα μούτσος!) κι ο Σέλκερκ επέστρεψε θριαμβευτής στο Λονδίνο. Ο Ντεφόου χρησιμοποίησε αυτή την ιστορία για να γράψει ένα συναρπαστικό μυθιστόρημα περιπέτειας και διαπαιδαγώγησης. Τοποθέτησε τον ήρωά του σε ερημονήσι για είκοσι οκτώ χρόνια (η λογοτεχνία υπερβάλλει πάντα έναντι της πραγματικότητας) και πρόσθεσε πολλές παρατηρήσεις για τη θρησκεία και την οικονομία. Όσο για την ιδέα της ιδιοκτησίας εμφανιζόταν συχνά μέσα στο βιβλίο.

Ας προσπαθήσουμε να μπούμε στη θέση του Ροβινσώνα και να κατανοήσουμε γιατί η ιδιοκτησία έχει τόση σημασία γι’ αυτόν. Φανταστείτε λοιπόν ότι είστε ο Ροβινσώνας και περνάτε είκοσι οκτώ χρόνια σ’ ένα ερημονήσι γεμάτο βουνά και φτέρες ψηλές σαν δέντρα. Τι άλλο υπάρχει; Κατσίκες! Τις έχουν αφήσει άγνωστοι θαλασσοπόροι. Αφού εξερευνήσατε το μέρος και διαπιστώσατε ότι ήσασταν μόνος σ’ αυτό το νησί που δεν ανήκε σε κανέναν είπατε: Οι φτέρες μου, οι κατσίκες μου, τούτος εδώ ο παπαγάλος είναι δικός μου και η καλύβα που έφτιαξα με τα χέρια μου μού ανήκει. Περνάτε λοιπόν τις μέρες και τις εβδομάδες κάνοντας δικά σας όλα όσα βλέπετε: η ακτή μου, η θάλασσά μου κτλ. Αυτό έκανε και ο Ροβινσώνας. Μα για ποιο σκοπό; Δεν είναι κάπως γελοίο; Αν δεν εμφανιστεί κάποιος για να αμφισβητήσει την ιδιοκτησία σας, η διεκδίκησή της από την πλευρά σας δεν έχει καμιά σημασία.

Η ιδέα της ιδιοκτησίας έχει νόημα και ενδιαφέρον μόνον αν εμφανίζονται άλλα άτομα. Αν δεν δηλώσω ότι αυτό το κινητό τηλέφωνο είναι δικό μου κάποιος θα μου το πάρει. Η ιδιοκτησία δεν είναι μια υπόθεση μεταξύ ενός ατόμου και ενός πράγματος αλλά μάλλον μια μορφή «συμβολαίου» μεταξύ ατόμων. Ο Μπλάκστοουν το παραδέχτηκε όταν έκανε λόγο για τον αποκλεισμό του «δικαιώματος κάθε άλλου ατόμου». Ωστόσο, αν η φράση του Μπλάκστοουν περί «δεσποτικής κυριαρχίας που ο ιδιοκτήτης δεν την μοιράζεται με κανέναν» αφορούσε τον Ροβινσώνα - δεν έχει πια αξία στη σημερινή κοινωνία.

Αν αγοράσω μια σοκολάτα, μπορώ να διεκδικήσω την αποκλειστική και «δεσποτική» κυριαρχία πάνω σ’ αυτή τη λιχουδιά. Μπορώ να τη φάω χωρίς να πω τίποτα σε κανέναν. Αλλά σ’ έναν κόσμο που δεν είναι ερημονήσι δεν μπορώ να κάνω ελεύθερη χρήση όλων όσα μου ανήκουν όπως έκανε ο Ροβινσώνας. Όταν ο Ροβινσώνας ήθελε να πετάξει το καμένο λάδι απ’ το τηγάνι με τα ψάρια θα το έριχνε απλούστατα στη θάλασσα. Εγώ όμως δεν έχω δικαίωμα να ρίξω στη θάλασσα π.χ. τα γράσα του αυτοκινήτου μου, δεν έχω καν το δικαίωμα να τα πετάξω στον κήπο μου: σε μια ευνομούμενη χώρα θα με κατηγορήσουν για ρύπανση του περιβάλλοντος. Αν ενοικιάσω ένα διαμέρισμα σε κάποιον, δεν μπορώ να ορμήσω μέσα χωρίς την άδεια του ενοίκου, αν δεν τον έχω τουλάχιστον ειδοποιήσει νωρίτερα. Δεν έχω δικαίωμα να βασανίσω τον σκύλο μου ή να τον βάλω να πάρει μέρος σε κυνομαχίες: σε τέτοια περίπτωση θα κατηγορηθώ για κακομεταχείριση ζώων. Ενώ δηλαδή όλα αυτά μου ανήκουν -αυτοκίνητο, γράσα, κήπος, διαμέρισμα, σκύλος- τα δικαιώματά μου είναι συγκεκριμένα – περιορίζονται από το κοινωνικό συμβόλαιο. Με λίγα λόγια, η φράση «η ιδιοκτησία είναι η σχέση μεταξύ εμού και ενός πράγματος» δεν ισχύει πια – είναι ελλιπής. Από τη μια πλευρά η ιδιοκτησία είναι ένα συμβόλαιο μεταξύ ατόμων, από μιαν άλλη πλευρά είναι ένα περίπλοκο σύνολο δικαιωμάτων και υποχρεώσεων.[1]

Επιστρέφω στον Ροβινσώνα. Ο Ροβινσώνας δεν είναι τόσο αφελής όσο φαίνεται όταν αναζητεί πέρα-δώθε στο νησί πράγματα που μπορούν να του χρησιμεύσουν. Αυτοανακηρύσσεται ιδιοκτήτης όλων αυτών των πραγμάτων ξέροντας ότι κανείς άλλος δεν πρόκειται να τα διεκδικήσει. Για τον Ροβινσώνα η ιδιοκτησία είναι μια σχέση μεταξύ ενός ανθρώπου και ενός αντικειμένου όσο κι αν οι νομομαθείς έχουν διαφορετική γνώμη. Αυτό που εκφράζει με τις απαιτήσεις του για ιδιοκτησία είναι μια ψυχολογική σχέση με τα αντικείμενα. Όσα του ανήκουν είναι πιο κοντά του από όσα δεν του ανήκουν. Γι’ αυτό η ιδιοκτησία είναι σημαντική γι’ αυτόν.

Η ψυχολογική σχέση με την ιδιοκτησία, η «αγάπη» για τα πράγματα που μας ανήκουν παίζει σπουδαίο ρόλο στην κοινωνία μας, όπου είναι κοινή η επιθυμία της απόκτησης και της κατοχής. Αυτή η επιθυμία, όπως κάθε επιθυμία, μπορεί να εξελιχθεί σε ψυχική και κοινωνική ασθένεια: σε ωνιομανία («ψωνίζω, άρα υπάρχω») και σε συλλογομανία που με τη σειρά της μπορεί να εξελιχθεί σε σκουπιδομανία, σε αδυναμία αποχωρισμού από οποιοδήποτε αντικείμενο. Ένας από τους πρώτους κοινωνιολόγους που ασχολήθηκε με την επιθυμία απόκτησης και κατοχής ήταν ο Γκέοργκ Ζίμελ που μελέτησε τη σπουδαιότητα των αντικειμένων σε σχέση με την αυτοεκτίμηση του ατόμου σ’ ένα βιβλίο με τίτλο «Φιλοσοφία του χρήματος» (1900). Αν και δεν ανέφερε τον Ροβινσώνα Κρούσο, στο κείμενό του βρίσκουμε το κλειδί της συμπεριφοράς του Ροβινσώνα ο οποίος, στο ερημονήσι, σημαδεύει την επικράτειά του όπως κάνουν τα σκυλιά. Όταν αποκτάμε κάτι, ακόμα και με συμβολικό τρόπο όπως ο Ροβινσώνας στο νησί του, το πράγμα γίνεται περιουσία μας: το ενσωματώνουμε και το θεωρούμε κομμάτι μας. Αυτή η κίνηση της ενσωμάτωσης είναι αμφίδρομη: από μένα για τα πράγματα κι από τα πράγματα προς εμένα. Όπως το θέτει ο Ζίμελ, «από μια πλευρά η σπουδαιότητα της ιδιοκτησίας έγκειται στη δημιουργία κάποιων συναισθημάτων και παρορμήσεων του πνεύματος· από την άλλη πλευρά, η σφαίρα του ‘εγώ’ υπερχειλίζει και διαπερνά τα ‘εξωτερικά’ αντικείμενα». Η ιδιοκτησία ή κατοχή είναι μια δυνατότητα «επέκτασης του ‘εγώ’», όπως σημειώνει ο Ζίμελ, μέσω των αντικειμένων. Τα ρούχα που διαλέγω και φορώ δίνουν στην προσωπικότητά μου μιαν εμφάνιση – μια εικόνα του εαυτού μου που εισπράττω από το βλέμμα των άλλων: έτσι, ο αδερφός μου και ο Ιβάν προτιμούν να μη φοράνε το ίδιο παλτό. Το ίδιο συμβαίνει και με το αυτοκίνητο που οδηγώ. Με ένα τροχοφόρο, αποκτώ μιαν εικόνα που έχει νόημα τόσο για μένα όσο και για τους άλλους. Τα εξωτερικά σημάδια των προτιμήσεών μου είναι εμφανές κομμάτι της ταυτότητάς μου. Αν δηλαδή οδηγώ Πόρσε, αν φοράω Ρόλεξ, αν έχω χτένισμα πανκ, αν έχω το χτένισμα της συζύγου του Ρεπουμπλικανού υποψηφίου για το χρίσμα Νιουτ Γκίνγκριτς (κοιτάξτε τη φωτογραφία της Καλίστα Γκίνγκριτς για να καταλάβετε τι εννοώ!)... Οι ταυτότητες αποκαλύπτονται από τους τύπους εμφάνισης.

Ο Ροβινσώνας δεν έχει ακριβώς «τύπο» εμφάνισης -γενειάδα, φανελένιο παντελόνι, ομπρέλα για τον ήλιο- αλλά επεκτείνει την ταυτότητά του, όπως περιγράφει ο Ζίμελ, αποκτώντας αντικείμενα. Κτίζει μια καλύβα και υπερηφανεύεται γι’ αυτή· το ίδιο όταν πιάνει και εξημερώνει κατσίκες. Κάθε φορά, ο Ροβινσώνας συναρμολογεί μια εικόνα για τον εαυτό του μέσω των πραγμάτων που κατέχει. Ό,τι δεν μπορεί να εισπράξει από το περιβάλλον του –μιας και δεν υπάρχουν άλλοι άνθρωποι- το δημιουργεί από την αρχή. Όπως γράφει ο Ζίμελ, «αν το συναίσθημα του ‘εγώ’ ξεπέρασε τα άμεσα σύνορα και εγκαταστάθηκε στα αντικείμενα που το αγγίζουν έμμεσα, αποδεικνύεται σε ποιο βαθμό η κατοχή σημαίνει επέκταση και προέκταση της προσωπικότητας στα αντικείμενα που οφείλεται στην ισχύ που έχουμε πάνω τους».

Πώς γίνεται όμως και τα άτομα (σε ποικίλους βαθμούς) «αυτοπραγματώνονται» μέσω των αντικειμένων που αποκτούν; Και γιατί η απόκτηση είναι σπουδαιότερη από την κατοχή η οποία, σε σύγκριση με την απόκτηση, φαίνεται κάπως άνοστη; Για τον Ζίμελ, η «επέκταση του ‘εγώ’» στα πράγματα άρχισε με τα πρώτα εργαλεία και όπλα των κυνηγών και των συλλεκτών καρπών. Σήμερα η απόκτηση αντικειμένων –άρα και εικόνων- είναι μια από τις μεγαλύτερες απολαύσεις των βιομηχανικών χωρών. Κάτι που εξηγεί το γιατί οι άλλες πηγές απόλαυσης – όπως η θρησκεία και ο έρωτας- δεν είναι πια αυτό που ήταν. Μπορούμε να αναρωτηθούμε αν το γεγονός ότι οι ερωτικές σχέσεις γίνονται όλο και πιο σύντομες οφείλεται στην καταναλωτική μας στάση: μήπως ο έρωτας γίνεται μια αγορά έντονων και εφήμερων απολαύσεων που αποκτάμε και πετάμε;

Η αντίστροφη πρόταση είναι εύλογη: δεδομένου ότι ο έρωτας δεν είναι μακροπρόθεσμα εγγυημένος, στρέφομαι στα καταναλωτικά αγαθά που είναι πιο αξιόπιστα και, κυρίως, μπορούν να αντικατασταθούν. Η υπερβολική κατανάλωση είναι σημάδι υπαρξιακού φόβου ή μιας ευκολίας, ή και τα δύο.[2] Όταν οι συναισθηματικοί κόσμοι των άλλων παραείναι περίπλοκοι, προτιμώ τον λιγότερο τυχαίο κόσμο των αντικειμένων. Μια Μερσέντες παραμένει μια Μερσέντες – ακόμα κι αν περάσουν πέντε χρόνια (εκτός αν στουκάρουμε κάπου... Οπότε μπορούμε, θεωρητικά, να την αντικαταστήσουμε.) Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν γιατί οι άνθρωποι κάποιας ηλικίας, σε πιο ήρεμες συνθήκες ζωής, προτιμούν γενικά τα πράγματα με σταθερή αξία, ενώ οι νέοι, έχοντας μικρότερη ανάγκη συναισθηματικής αξιοπιστίας, προτιμούν τις αλλαγές – όπως π.χ. τη μόδα. Από πολιτιστική άποψη, στις βιομηχανικές χώρες, η «αγάπη για τα αντικείμενα» έφτασε σε παροξυσμό και εκτυλίσσεται σ’ ένα γιγάντιο κοινωνικό πείραμα: η οικονομία μας ζει στον ξέφρενο ρυθμό της ανάγκης του όλο και πιο καινούργιου που αντικαθιστά το παλιό. Ακόμα και σε περιόδους κρίσης οι άνθρωποι δεν είναι πρόθυμοι να επιβραδύνουν αυτόν τον ρυθμό. Για να το πούμε αλλιώς: η κρίση μεταφράζεται σ’ αυτή την «απαράδεκτη» επιβράδυνση της «αναβάθμισης».

Καμιά κοινωνία –εκτός από διάφορες αιρέσεις- δεν αμφισβήτησε την ιδιοκτησία. Ακόμα και ο κομμουνισμός, με τη μορφή της γραφειοκρατίας της ανατολικής Ευρώπης, αποδέχτηκε την προσωπική ιδιοκτησία, απαγορεύοντας την ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής (η οποία δημιουργεί την «υπεραξία», άρα την ανισότητα του καπιταλισμού). Όμως δεν υπήρξε ποτέ κοινωνία και τρόπος ζωής που να ορίζεται τόσο από την απόκτηση αντικειμένων όσο η δική μας κοινωνία στον βιομηχανικό και μεταβιομηχανικό κόσμο. Το πρόβλημα σήμερα παίρνει παραμορφωτικές διαστάσεις: η όρεξη για «δικά μου» αντικείμενα επεκτείνεται στην καταστροφή των αντικειμένων που ανήκουν σε άλλους. Τα αξιοζήλευτα αντικείμενα (από τα iPhones μέχρι τις προαναφερθείσες Μερσέντες) γίνονται αντικείμενα βανδαλισμού: αφού δεν μπορώ να τα αποκτήσω «νομίμως», είτε τα κλέβω (μια παλιά «λύση»), είτε τα καταστρέφω (μια σχετικά καινούργια συμπεριφορά). Μπορούμε να επιχειρήσουμε μια μεταφορά στις ερωτικές σχέσεις: Αφού δεν μπορείς να είσαι ευτυχισμένος/η μαζί μου, να μην είσαι καθόλου! Η κτητικότητα καταλήγει σ’ αυτή την πρόταση περίπου. Και καμιά φορά καταλήγει στον φόνο: «Αφού δεν θέλεις να είσαι μαζί μου σε σφάζω!»

Η ερώτηση «Τι είναι ιδιοκτησία;» αποτελεί νομικό και ψυχολογικό ζήτημα μιας και προσφέρει μια σχετικά σταθερή δυνατότητα επέκτασης σε συγκινησιακό επίπεδο – ακόμα κι αν αυτή λειτουργεί σε βάρος άλλων κοινωνικών δυνατοτήτων. Συχνά, το τίμημα αυτής της επιθυμίας κατοχής μεταφράζεται στην επιθυμία καταστροφής. Ο βανδαλισμός σήμερα δεν οφείλεται τόσο στην αμάθεια -στη μη αναγνώριση του ωραίου-[3] αλλά στο αντίθετό του: στο ότι το “ωραίο” δεν ανήκει στον βάνδαλο, ή στο ότι η ύπαρξή του εξωραΐζει “τεχνητά” μια άδικη (άσχημη) κοινωνία. Ωστόσο, αν δεχτούμε ότι η ιδιοκτησία πλαισιώνεται από ένα κοινωνικό συμβόλαιο, όπως το περιγράψαμε νωρίτερα, τότε η καταστροφή της πλαισιώνεται εξίσου από ένα κοινωνικό συμβόλαιο – από νομοθεσία που προβλέπει τιμωρία των “αξιόποινων” πράξεων. Οποιαδήποτε κοινωνικό σύστημα διαχωρίζει τις πράξεις σε νόμιμες και έκνομες: το φιλοσοφικό αδιέξοδο της άρνησης της ιδιοκτησίας έγκειται στο ότι οι εχθροί της είναι, στην πραγματικότητα, εχθροί της ιδιοκτησίας των άλλων, όχι της δικής τους.