«Από τι είναι φτιαγμένα τ’ αγοράκια;»

Ο Άντονυ Μπέρτζες έγραψε την ιστορία του Άλεξ σε μια εποχή όπου το επιβεβλημένο Καλό επικρατούσε ηθικά του Κακού. Αργότερα, είπε σε μια συνέντευξή του στο Playboy: «Το να επιβάλεις το Καλό, είτε με τη βία, είτε μέσα από μια θεραπεία αποστροφής, είναι το Κακό. Το να ενεργείς 'κακά' είναι καλύτερο από το να ενεργείς επιβεβλημένα καλά». Η ιδέα σήμερα δεν είναι πια συζητήσιμη, είναι «ξεπερασμένη»: η δυστοπία της δεκαετίας του 1960 παρέμεινε δυστοπία.

Ο Άλεξ είναι αρχηγός της νεανικής συμμορίας που σκορπάει το Κακό, μιλώντας ένα επινοημένο γλωσσικό ιδίωμα, σύμπλεγμα σλαβικής διαλέκτου και cockney. Η γλώσσα ήταν καθοριστικό στοιχείο για την υποδοχή του μυθιστορήματος το 1962, καθώς, για παράδειγμα, το «να βάλεις ένα καρκίνο εκεί απ’ όπου ρεύεσαι» σημαίνει να καπνίσεις. Παρά το παιχνίδι της γλώσσας, ο Στάνλεϋ Κιούμπρικ αγόρασε τα δικαιώματα του βιβλίου κι όταν η ομώνυμη ταινία προβλήθηκε, το μυθιστόρημα επανεκδόθηκε μαζί με γλωσσάριο. Η γλώσσα που μιλούσε η συμμορία του Άλεξ –οι λεγόμενοι Droogs- ήταν φωνητικά ωμή εξυπηρετώντας τον χορό της βίας· όσο για τις εικόνες του Κιούμπρικ είχαν θεαματική κομψότητα παρότι η χρήση του ευρυγωνίου τούς προσέδιδε ρυθμό ουρλιαχτού. Το μυθιστόρημα περιέγραφε την κατάσταση του Άλεξ πριν και μετά τη σύλληψη, ενώ, καθώς το βάρος της ταινίας (που γυρίστηκε το 1971) έπεφτε στην κοινωνία που τον τιμωρεί, είχε ως αποτέλεσμα μια παρεξήγηση: ο Μπέρτζες θεωρήθηκε απόστολος της σαδιστικής βίας.

Το Κουρδιστό πορτοκάλι ήταν το κατάλληλο υλικό για τον Κιούμπρικ που είχε την τάση να μετατρέπει σε θέαμα τα πιο ακραία συναισθήματα, τις πιο αποτρόπαιες ιεροτελεστίες: αργότερα, με το FullMetalJacket (1987), περιέγραψε τον πόλεμο του Βιετνάμ σαν ένα άγριο ομαδικό έγκλημα που παρουσιάζεται με διεστραμμένη φωτογένεια - φριχτή γοητεία, χρυσαύγειες της Κόλασης... Στο μυθιστόρημα, ο Άντονυ Μπέρτζες συναρμολογούσε διαδοχικές μαύρες γιορτές όπου οι αξίες ανταλλάσσονται μεταξύ θυτών και θυμάτων. Οι αλήτες διακηρύσσουν την πίστη τους στην πατρίδα και το κράτος, οι οικογένειες θεσμοποιούν τις χρήσιμες συνήθειες, το σεξ ισοδυναμεί με την επιδειξιομανία και δεν βιώνεται ποτέ. Οι άνθρωποι ζουν μια ζωή-ανδρείκελο. Στον κόσμο του Κουρδιστού Πορτοκαλιού η κοινωνική τάξη είναι ασύμβατη με την ατομική ελευθερία· όταν αυτή εκδηλώνεται μοιάζει με παρανοϊκή μέθη που τρέφει καταστροφικές και αυτοκαταστροφικές παρορμήσεις. Λογικά, οι πιο ηλίθιοι νεαροί αλήτες θα γίνουν, μέσα στο δεδομένο συγκείμενο, οι πιο βάναυσοι αστυνομικοί: δηλαδή οι «καλύτεροι». Ο Άλεξ και η παρέα του δεν έχουν τίποτα από τους γκάνγκστερς που μαγνητίζουν το πλήθος επειδή μαγνητίζονται οι ίδιοι από την εξουσία, το χρήμα ή τις γυναίκες: με την άσπρη τους φόρμα και το μαύρο τους σκουφί, είναι τα προϊόντα ενός πολιτισμού χωρίς κίνητρα ή με κίνητρα τυφλά και ασυνάρτητα. Ο Άλεξ διατηρεί ακόμα κάποιες ασαφείς σχέσεις με τον ανθρωπισμό, ακρωτηριασμένες από την κοινωνία της ολικής εμπορευματοποίησης – του αρέσει ο Μπετόβεν (τον αποκαλεί Λούντβιχ Βαν) και σε μια στιγμή επίθεσης κατά αθώων («αθώων»;) μιμείται τον Τζην Κέλλυ που χορεύει κλακέτες στο Τραγουδώντας στη Βροχή. Από την άλλη πλευρά, ο Άλεξ κρύβει τον καλύτερό του φίλο σ’ ένα συρτάρι και κοιμάται μαζί του τις ανήσυχες νύχτες: ένα φίδι του κρατάει συντροφιά στα πόδια του κρεβατιού. Πρωτόγονο φαλλικό σύμβολο...

Ξαφνικά, συλλαμβάνουν τον Άλεξ και τον επιλέγουν για πειραματόζωο στη δοκιμαστική θεραπεία. Οπαδός της θεωρίας των εξαρτημένων αντανακλαστικών του Παβλόφ, ο καθηγητής Μπρόντσκι, απόγονος των τρελών επιστημόνων του Ρομαντισμού σαν τον Φρανκενστάιν, κατασκευάζει ένα τέρας. Και αναγκάζει τον Άλεξ να παρακολουθεί το θέαμα της σκληρότητας που προσφέρει η ανθρώπινη ζωή – χιτλερικές παρελάσεις, σκηνές αίματος, καταστροφής, ερειπίων. Στην αρχή, δεμένος σε μια καρέκλα, δηλώνει ενθουσιασμένος στην ιδέα να δει την «παράσταση της φρίκης». Aργότερα, χωρίς να μπορεί να κλείσει τα μάτια (δυο πένσες τού τα κρατάνε ανοιχτά) νιώθει ναυτία, κάτι που ο δρ. Μπρόντσκι βρίσκει «πολλά υποσχόμενο». Στο τέλος, ο Άλεξ παρουσιάζεται σαν ένα θαύμα της επιστήμης μπροστά στους θριαμβικούς «μπλουζοφόρους» όπως τους αποκαλεί. Η τελετουργία της βίας μετατρέπεται σε νούμερο του μιούζικ χολ, όπου ο κατασκευασμένος πολίτης, αγνώριστος και πειθήνιος σαν πρόβατο, δέχεται αδιαμαρτύρητα γροθιές, γλείφει παπούτσια και αρνείται να πλησιάσει ένα σέξι κορίτσι. Η επιστήμη τον παραδίδει στην κοινωνία, λεία των εκδικητικών του συντρόφων και πειραματόζωο της μεθόδου μετατροπής της εξέγερσης σε παραίτηση, της ζωής στον δρόμο σε ζωή στο σπίτι. Ωστόσο, η μέθοδος δεν λειτουργεί παντοτινά – ο Άλεξ θα επανακτήσει την επιθετικότητά του μέσα σ’ ένα διφορούμενο: μαζί με την επιθετικότητα θα επανακτήσει και τη δυνατότητα της άγριας απόλαυσης. Όσοι ψάχνουν για μηνύματα θα τα βρουν – αν και δεν είναι εντελώς απαραίτητο. Οι Οργισμένοι Νέοι της δεκαετίας του ’50 έλεγαν, όχι πέρα για πέρα συνειδητά: η αναρχική λύσσα και η μαζοχιστική δουλικότητα είναι δύο πλευρές του ίδιου αστεριού.

Ο Κιούμπρικ είναι πιο εξωστρεφής από τον Μπέρτζες. Η δολοφονία παρουσιάζεται σαν μια φαλλική ευχαρίστηση, σαν μια επιβεβαίωση του ανδρισμού, και το κόψιμο του χεριού του Ντιμ (του καρπού του στο βιβλίο) έχει γυριστεί σε αργή κίνηση. 

Ο Κιούμπρικ είναι πιο εξωστρεφής από τον Μπέρτζες. Η δολοφονία παρουσιάζεται σαν μια φαλλική ευχαρίστηση, σαν μια επιβεβαίωση του ανδρισμού, και το κόψιμο του χεριού του Ντιμ (του καρπού του στο βιβλίο) έχει γυριστεί σε αργή κίνηση. Η βία χάνει ένα μέρος από τη βαρύτητά της εξαιτίας του φιλμικού χρόνου: κάτι ανάλογο συμβαίνει και στον Άνθρωπο με το αδιάβροχο, όταν ο Πολ Νιούμαν κλωσάει μια γυναίκα ανάμεσα στα πόδια με όλη του τη δύναμη – επειδή δεν χρειάζεται λεπτομερής περιγραφή, η εικόνα τα λέει όλα και την επόμενη στιγμή δεν είναι πια εκεί. «Σε μια άμεση μάχη» γράφει ο Ντέιβιντ Μάουστ στο άρθρο Η καινούργια γλώσσα του κινηματογράφου (περιοδικό Encounter, Απρίλιος 1970), «το μάτι πάντoτε νικάει το αυτί. Η κίνηση πάντοτε νικάει τις λέξεις». Παρακολουθώντας την ταινία, ο θεατής μοιράζεται το έγκλημα αν και η αιματηρή επιχείρηση διαρκεί λίγο.

Το Κουρδιστό πορτοκάλι είναι υπόδειγμα μεταφοράς μυθιστορήματος στον κινηματογράφο: δεν πρόκειται για μια ταινία «πιστή» στο κείμενο, ούτε για μια ταινία που το προδίδει. Πρόκειται για μια ταινία που διαποτίζεται από παρόμοια ατμόσφαιρα, όσο «παρόμοια» μπορεί να είναι όταν εμπλέκονται δυο διαφορετικές γλώσσες. Το ψυχολογικό σοκ που προκαλεί –αν προκαλεί ακόμη– η ταινία, οφείλεται στα φιλμικά ερεθίσματα που απορροφώνται λιγότερο από τα λεκτικά, όταν κάποιος διαβάζει χωρίς να ακούει αυτό που διαβάζει. Στους κινηματογράφους, οι ευπαθείς θεατές λιποψυχούν, αφού περάσουν από το στάδιο να κρύβουν τα μάτια τους στις «αηδιαστικές» σκηνές – ενώ διαβάζοντας βιβλία απλώς πηδάνε σελίδα κι έτσι δεν συμβαίνει τίποτα. Στο Κουρδιστό πορτοκάλι ο Κιούμπρικ δείχνει αμφιθυμία: ο Μπετόβεν αποτελεί το ζωτικό κίνητρο του Άλεξ ενώ η ηλεκτρονική μουσική του Γουόλτερ “Γουέντυ” Κάρλος συνοδεύει τις χορογραφικές σκηνές της σκηνοθετημένης βίας. Το μαύρο χιούμορ που ενισχύεται στον Μπέρτζες από το συνονθύλευμα της γλώσσας, στην ταινία εικονίζεται με μακάβριο τρόπο: ο Μπετόβεν κοιτάζει τον Άλεξ με μάτια θηρίου, κι ο Άλεξ καρφώνει πιο βαθιά τον Εσταυρωμένο – αφού πρώτα αναρωτηθεί τι πρέπει να φορέσει για να προβεί σ’ αυτή τη λεπτομέρεια.

Στον Μπέρτζες, ο Άλεξ απολαμβάνει τον βιασμό, γι’ αυτό διαλέγει δεκάχρονα κοριτσάκια που θα εντείνουν τη συγκίνηση του. Στην ταινία οι γυναίκες που κακοποιεί είναι ενήλικες, κάτι που δεν υπονοεί πια πως και ο ίδιος ο δράστης είναι ένα διεστραμμένο παιδάκι (η γλώσσα που χρησιμοποιεί ακούγεται έτσι κι αλλιώς, σαν σχολική αργκό). Στην ταινία, το μόνο ποτό που κυκλοφορεί είναι το γάλα, εύρημα που χρησιμοποιήθηκε αργότερα για να πλαισιώσει τη συμπεριφορά των σκληρών ανδρών σαν τον Motorcycle Boy στον Αταίριαστο. Αντίθετα, στο μυθιστόρημα υπάρχουν δυο ζωντανές περιγραφές παραισθητικών εμπειριών· αναφέρεται μάλιστα ένα ναρκωτικό που ονομάζεται synthemesc, συνθετική μεσκαλίνη προφανώς. Σε τελική ανάλυση, ανάμεσα στον Μπέρτζες και τον Κιούμπρικ, υπάρχει διάσταση στην προσέγγιση της φύσης του Κακού. Ο Μπέρτζες, Καθολικός αλλά πολιτικά διαμαρτυρόμενος, πιστεύει πως η κοινωνία θα γίνει βιαιότερη αν συνεχίσει να αγνοεί την πρωταρχική φύση των βίαιων παρορμήσεων στον άνθρωπο. Κι ο Άλεξ δηλώνει: «Ό,τι έκανα το έκανα επειδή το ήθελα» κάτι που θα μπορούσε να γραφτεί σαν επιτύμβιο. Για τον Μπέρτζες, που πίστευε ότι το Κακό είναι σύμφυτο με τον εαυτό, ισχύει η παλιά, απλή παρατήρηση του Βολταίρου: «Το Κακό βρίσκεται πάνω στη γη».

Ο συνδυασμός του μυθιστορήματος με την ταινία προτείνει μια σφαιρική εικόνα για τον κόσμο, πικρή και αγγλοπρεπή όπως οι απόψεις του Μπέρτζες («η αμερικανική κυβέρνηση είναι η δυναστεία των Τυντόρ με τηλεφωνικές γραμμές»), αλλά επίσης εγγεγραμμένη στον «ανησυχητικό» κινηματογράφο στην καμπή της δεκαετίας. Το Κουρδιστό πορτοκάλι γυρίστηκε δυο χρόνια μετά το Κατς–22, την ίδια χρονιά με την Κaταραμένη Κυριακή του Τζον Σλέσιντζερ και την Οικογενειακή ζωή του Κεν Λόουτς. Ήταν η κατάλληλη εποχή για να καταγγελθεί η κοινωνία-φυλακή, όπου το δίκιο δεν λάμπει στο τέλος, όπως δεν λάμπει στην αρχή. Η εικόνα της κοινωνίας (αν και σχετικά φουτουριστική, παρά την παρουσία ενός κοινού Φολξβάγκεν και μιας κοινής κασέτας) δεν ανατρέπεται πια από ένα κλασικό χάππυ εντ: τόσο στο Κουρδιστό πορτοκάλι, όσο και στο Εάν...ή στο Ένας τυχερός άνθρωπος, η παρα-στρατιωτική πειθαρχία (φυλακή, σχολείο, επιχείρηση) ταυτίζεται με τη σύγχρονη ρομποτική. Ο Άλεξ, όπως και ο Ντιμ που μιλάει σ΄ ένα άγαλμα σαν να πρόκειται για ζωντανό πλάσμα, περιγράφεται με τα λόγια του δεσμοφύλακα: «Δεν έχει επιλογή... Το προσωπικό του συμφέρον και ο φόβος του σωματικού πόνου τον oδήγησαν σ’ αυτή τη χονδροειδή πράξη του εξευτελισμού... Παύει να διαπράττει το κακό. Παύει να έχει την παραμικρή ικανότητα ηθικής επιλογής».

Ο Λουί Μπουνιουέλ θεώρησε το Κουρδιστό πορτοκάλι μοναδική ταινία για τη ουσία του σύγχρονου κόσμου, αλλά, ακόμα κι αν δεν θεωρηθεί τόσο οικουμενική, αποτελεί ένα σχόλιο πάνω στην ουσία της ηθικής. Η ιστορία του Άλεξ είναι μια παραβολή που πλήττει τον μανιχαϊσμό και τη μυθολογία της αγαθής ουδετερότητας. Για τον Μπέρτζες, το Κακό βρίσκεται στη φύση των «κοινωνικών μονάδων», των ηλίθιων (όπως είναι οι γονείς του Άλεξ) και των ουδέτερων (όπως γίνεται ο Άλεξ μετά τη θεραπεία). Στο TremorofIntent ένα άλλο, πιο φανερά θρησκευτικό μυθιστόρημα του Μπέρτζες, ο πρωταγωνιστής (ένας ιερωμένος) λέει: «Το να γνωρίζεις τον Θεό σημαίνει να γνωρίζεις το αντίθετό του», κάτι που θυμίζει έναν ακόμα θρησκευόμενο, τον Τ. Σ. Έλιοτ. Αν ο Μπέρτζες συνεχίζει τη μελέτη της ηθικής κατά Έλιοτ και κατά Γκρέιαμ Γκρην, ο Κιούμπρικ αντιμετωπίζει τον Άλεξ και την ταινία του ως κοινωνικοπολιτικό προϊόν – σαν μια φάρσα φρίκης, σαν μια κοινωνική προφητεία.

Διαβάστε επίσης την παρουσίαση του βιβλίου στα ελληνικά από τον Μάκη Πανώριο.