democracy250

της Σώτης Τριανταφύλλου

Αναζητώντας έναν στοχαστή που να μην υποτάσσεται ούτε στην πολιτική ορθότητα -δηλαδή στην ανοησία- της άκρας αριστεράς, ούτε στον λαϊκισμό της κεντροδεξιάς (που κολακεύει τις ιδέες της αριστεράς) ανακάλυψα τον Τζοβάνι Σαρτόρι, τη «Θεωρία της δημοκρατίας» και τα κείμενά του για τη μετανάστευση.

Οι Ιταλοί στοχαστές μού φαίνονταν πάντα πιο «μπροστά» από τους Γάλλους, οι οποίοι παραμένουν φοβικοί, προσκολλημένοι στον Λεβί-Στρος, στην παράλογη και οπισθοδρομική ιδέα της πολυπολιστισμικότητας. Ένα από τα προβλήματα που απασχολούν τον Σαρτόρι μέσα σε μια πλουραλιστική κοινωνία είναι η ανεκτικότητα, μια στάση που, όπως γράφει, δεν ταυτίζεται με την αδιαφορία ούτε την προϋποθέτει. Όταν είμαστε αδιάφοροι, δεν μας αφορά το ζήτημα, άρα δεν υπάρχει διαμάχη. Για έχει νόημα η ανεκτικότητα πρέπει να υπάρχει συγκρουσιακό αντικείμενο.

Δεν είναι καθόλου αλήθεια, όπως ισχυρίζονται πολλοί, ότι η ανεκτικότητα συνεπάγεται τον σχετικισμό. Πράγματι, όταν είμαστε σχετικιστές, είμαστε ανοιχτοί σε πλήθος απόψεων. Αλλά η ανεκτικότητα είναι -όπως λέει η λέξη- «ανοχή», δεν προϋποθέτει δηλαδή σχετικιστική οπτική. Όποιος δείχνει ανεκτικότητα έχει αρχές και πεποιθήσεις τις οποίες θεωρεί αληθινές, ενώ συγχρόνως παραχωρεί το δικαίωμα σε άλλους να «πλανώνται», να έχουν, κατά τη γνώμη του, «εσφαλμένες» πεποιθήσεις. Αυτό το σημείο είναι σημαντικό διότι δείχνει ότι η ανεκτικότητα δεν είναι και δεν μπορεί να είναι απεριόριστη: αποτελεί μια κατάσταση διαρκούς έντασης και δεν μπορεί να γίνει ποτέ ολοκληρωτική. Αν ένα άτομο θέλει κάτι, θα προσπαθήσει να το επιτύχει: αν δεν προσπαθήσει να το επιτύχει, μάλλον δεν το θέλει πραγματικά. Όμως, δεν θα προσπαθήσει με οποιονδήποτε τρόπο και τίμημα: όταν, για παράδειγμα, συζητάμε και διαφωνούμε, θα επιμείνω μέχρι ένα σημείο – δεν θα αρχίσω να σπάζω κεφάλια.

sartori_photoΠοια είναι λοιπόν τα όρια της ελαστικότητας και της ανεκτικότητας; Αν το ερώτημα μάς ωθεί να αναζητήσουμε ένα συγκεκριμένο και προαποφασισμένο όριο, δεν θα μπορέσουμε να απαντήσουμε. Παρ’ όλ’ αυτά, ο βαθμός ελαστικότητας μπορεί να οριστεί με τρία κριτήρια. Το πρώτο είναι ότι πρέπει πάντοτε να δικαιολογούμε γιατί θεωρούμε κάτι «απαράδεκτο»: η ανεκτικότητα αποκλείει οποιονδήποτε δογματισμό. Το δεύτερο κριτήριο συνεπάγεται τη λεγόμενη harm principle, την αρχή του “μη βλάπτειν”. Με άλλα λόγια, δεν είμαστε υποχρεωμένοι να ανεχόμαστε μορφές συμπεριφοράς που μας αδικούν και καταδεικνύουν προκατάληψη εναντίον μας. Το τρίτο κριτήριο είναι η αμοιβαιότητα: δείχνοντας ανεκτικότητα προς τους άλλους, περιμένουμε, με τη σειρά μας, να συμπεριφέρονται σ’ εμάς με την ίδια ανεκτικότητα. Όταν το 2006 πήγα στο Χαρτούμ, κυκλοφορούσα με ένα είδος τσαντόρ το οποίο μου επιβλήθηκε λόγω της “τοπικής ευαισθησίας” και νομοθεσίας: με την ίδια λογική, στο Παρίσι, δεν θα έπρεπε να βλέπω γυναίκες με τσαντόρ. Οι γυναίκες αυτές θα έπρεπε να σέβονται τη δική μας ευαισθησία και τους νόμους. Κι όμως, βλέπω πολλές γυναίκες με τσαντόρ και δεν είναι λίγες αυτές που φορούν μπούρκα. Το τσαντόρ και η μπούρκα προσβάλλουν την ευαισθησία μου καθώς και μια ιδέα που έχω για την ευρωπαϊκή ταυτότητα. Επίσης παραβιάζουν τη νομοθεσία.

Μερικοί θεωρούν την “ταυτότητα” μια από τις συνιστώσες του εθνικισμού. Πρόκειται για μια ακόμα ανοησία που αποτελεί μέρος της ελευθεριακής και ακροαριστερής “ταυτότητας”[1]. Το κράτος-έθνος υπάρχει και δεν μπορούμε να παριστάνουμε ότι είναι ανύπαρκτο. Και παρότι σήμερα είναι πολύ σημαντικό, αποτελεί σχετικά καινούργιο φαινόμενο: δημιουργήθηκε στη διάρκεια του 19ου αιώνα, όταν η felix Austria (η ευδαίμων Αυστρία), η πολυεθνική και πολυεθνοτική αυτοκρατορία των Αψβούργων, επικράτησε στην Ευρώπη μέχρι την ήττα του 1918. Το κράτος-έθνος είναι λοιπόν η οργανωτική και ενοποιητική αρχή του σύγχρονου κράτους –μόνον, ή προπάντων, στην Ευρώπη- εδώ και δύο αιώνες το πολύ. Τα έθνη, από τον μεσαίωνα, αποτελούνταν από γλωσσικές περιοχές: το γερμανικό έθνος ήταν το σύνολο όσων μιλούσαν γερμανικά και ούτω καθ’ εξής. Το κράτος-έθνος συνελήφθη ως ιδέα από τον Ρομαντισμό (ο Διαφωτισμός ήταν κοσμοπολιτισμός, τι κρίμα που στην Ελλάδα τον χάσαμε) και εμφανίστηκε σαν μια οντότητα όχι μόνον γλωσσική αλλά σαν μια γενικότερη «ταυτότητα». Στην τελική του εκδοχή, το έθνος-κράτος είναι μια οργανική οντότητα – εξ αυτού του γεγονότος γίνεται λόγος για το «πνεύμα» ενός λαού, για την «ψυχή» του και τον εθνικό του «χαρακτήρα- που είναι ριζωμένη σ’ ένα μυθικό, μακρινό παρελθόν και η οποία ενισχύεται, με τη Γαλλική Επανάσταση, από το πατρωτικό πάθος. Είναι δυνατόν να μη δεχτούμε ότι υπάρχουν τοπικά χαρακτηριστικά; Οι Ρώσοι, λόγου χάρη, έχουν διαφορετική ψυχολογία και νοοτροπία από τους Έλληνες˙ οι ισλαμιστές πολύ διαφορετική από τους άθρησκους˙ οι Βορειοευρωπαϊοι διαφορετική από τους Μεσογειακούς... Και πάει λέγοντας. Με αυτή τη συλλογιστική, η ανεκτικότητα έχει κάποια όρια: μπορούμε, ως ευρωπαϊκή χώρα, να «ανεχτούμε» ιλσαμική πολυγαμία; Μερικοί λένε: μα υπάρχει πολυγαμία και στη Δύση! Απαντώ χωρίς να χρειάζονται πολλές εξηγήσεις: Δεν είναι το ίδιο. Δεν είναι καθόλου το ίδιο. Τέτοια «επιχειρήματα» καταδεικνύουν φτώχεια ιδεών και ανικανότητα ορθολογιστικής σκέψης.

sartoriΣτην πιο ακραία εκδοχή του το κράτος-έθνος χαρακτηρίζεται από την «ταυτότητα του αίματος», μια ταυτότητα φυλετική που δεν πρέπει να συγχέεται από την αβλαβή νομική αρχή, του jus sanguinis (σύμφωνα με την οποία η εθνικότητα ενός ατόμου ορίζεται από την εθνικότητα των γονέων του). Με αυτή τη θεωρητική βάση, το «έθνος» δημιουργεί την έννοια και το αίσθημα του «εθνικισμού» και, στην εξέλιξή του στη Γερμανία του Χίτλερ, σε «φυλετική καθαρότητα» και «φυλετική ανωτερότητα». Αλλά ο χιτλερικός εθνικισμός ήταν μια μεμονωμένη περίπτωση εξτρεμισμού. Τα περισσότερα εθνικά κράτη που αναδύονται στην Ευρώπη μετά τις επαναστάσεις του 1830 και του 1848 διεκδικούν «απλώς» γλωσσική και πατριωτική ταυτότητα. Το έθνος ήταν, στις περισσότερες περιπτώσεις, μια διεκδίκηση ανεξαρτησίας που κατέστρεψε τα δεσποτικά συμφύρματα που είχαν αρχίσει να εμφανίζονται στην εποχή της απολυταρχίας. Με το κράτος-έθνος, οι λαοί δεν μπορούν πια να περνούν από την εξουσία ενός ηγεμόνα στην εξουσία ενός άλλου: υπάρχει ένα γεωπολιτικό πλαίσιο που, λίγο-πολύ, τους προστατεύει.

Ο Σαρτόρι υπογραμμίζει – στο «Elementi di teoria politica”- ότι όσο η «εθνική κοινότητα» εξασθενεί, τόσο περισσότερο πρέπει να αναζητούμε και να ξαναβρίσκουμε την κοινότητα. Κάθε φορά που διαλύεται μια υπερδομή, το έθνος, η αυτοκρατορία ή κάτι άλλο, πέφτουμε, αναπόφευκτα, στην πρωταρχική υποδομή που οι Έλληνες ονόμαζαν «κοινωνία»· και η ανάγκη μιας Gemeinschaft (κοινότητας) που αισθανόμαστε ότι μας ενώνει, ξανακάνει την εμφάνισή της.

Η Gemeinschaft (κοινότητα) ήταν μια αντίληψη που ο Ferdinand Tönnies αντιπαρέθετε στην Gesellschaft (κοινωνία). Η πρώτη είναι ένας «ζωντανός οργανισμός», ενώ ο δεύτερος είναι ένα μηχανικό σύμφυρμα που δεν βασίζεται σε άμεσο idem sentire («κοινό αίσθημα») αλλά διαμορφώνεται μέσω ανταλλαγών και συμβολαίων. Ο Tönnies παραμένει σημείο αναφοράς για την αντίληψη της κοινότητας. Αλλά η Gemeinschaft του περιλάμβανε κυρίως τη λεγόμενη “πρωταρχική ομάδα”. Η βαθύτερη έννοια αυτής της αντίληψης ξεδιπλώνεται στις συμβιωτικές ομάδες αλλά ο όρος της κοινότητας έχει επίσης μια ασθενέστερη έννοια που εκτείνεται σε ό,τι ο Charles H. Cooley αποκαλούσε «δευτερεύουσα ομάδα». Το επαναδιατυπώνω ως εξής: η κοινότητα του Tönnies είναι η συγκεκριμένη κοινότητα πέρα από την οποίαν υπάρχει μια αφηρημένη κοινότητα.

Έτσι, οι Ιταλοί, οι Άγγλοι, οι Γάλλοι, οι Γερμανοί κ.λπ. νοούνται ως «ευρείες κοινότητες» με τον τρόπο με τον οποίον τους αντιλαμβανόμαστε ως έθνη. Η ιδέα της ευρωπαϊκής κοινότητας ή το ότι κάνουμε συχνά λόγο για «λατινοαμερικανική κοινότητα» μάς παραπέμπει σε αφηρημένες κοινότητες: όμως, στο μέτρο που αυτά τα μεγάλα συμφύρματα αναγνωρίζονται απ’ όλους και παρέχουν το αίσθημα του «ανήκειν», μπορούν κάλλιστα να θεωρηθούν κοινότητες, αν και ειδικού χαρακτήρα.

Θέλω να πω με όλα τούτα, ότι, όπως υποστηρίζει ο Σαρτόρι, οι άνθρωποι δυσκολεύονται να ζήσουν σε μοναχικά πλήθη, σε καταστάσεις ανομίας: έτσι, επιζητούν το να ανήκουν κάπου, να αποτελούν μέλη ομάδων και οργανώσεων με τις οποίες να ταυτίζονται. Επιζητούν συγκεκριμένες κοινότητες γειτνίασης αλλά και ευρύτερες «συμβολικές κοινότητες». Εν τούτοις, το πρόβλημα της ελαστικότητας τίθεται ακόμα κι εδώ: ένα πρόβλημα ανάλογο μ’ εκείνο που συναντήσαμε σχετικά με την ανεκτικότητα. Αναρωτιέμαι λοιπόν: ποιο είναι το σημείο θραύσης της ανεκτικότητας; Η ερώτηση διατυπώνεται και ως εξής: μέχρι ποιο σημείο μπορούμε να τραβήξουμε το σχοινί της κοινότητας ώστε να μη σπάσει;

Το πρόβλημα είναι οξύ στη σύγχρονη Ελλάδα που χωρίζεται σε μια αρχαιολατρική, ορθόδοξη μειονότητα και σε μια δήθεν ανθρωπιστική, πολυπολιτισμική πλειοψηφία που πιστεύει ότι η κοινωνία μπορεί και πρέπει να ανεχθεί τις πιο σκοταδιστικές θρησκείες, ιδεολογίες και πρακτικές.


[1] Παραπέμπω εδώ στο βιβλιαράκι που γράψαμε με τον Ηλία Ιωακείμογλου “Για τη σημαία και το έθνος”, Μελάνι 2007.

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Η καταγωγή της οικογένειας

Η καταγωγή της οικογένειας

Για την πραγματεία του Φρίντριχ 'Ενγκελς «Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους» (Στο φως των ερευνών του Λ. Χ. Μόργκαν) (εκδ.  Σύγχρονη Εποχή)

Της Σώτης Τρια...

Με τον Σπινόζα, σε αναζήτηση της ευτυχίας

Με τον Σπινόζα, σε αναζήτηση της ευτυχίας

Της Σώτης Τριανταφύλλου

Σ' αυτό το βιβλίο, ο Βalthasar Thomass αναλύει τη σκέψη του Σπινόζα γύρω από τα ζητήματα της καλής ζωής, τους όρους της γνώσης, τον προσδιορισμό της αλήθειας, της ηθικής, καθώς και της πολιτικής και αισ...

Η συνωμοσιολογία ως τρόπος σκέψης

Η συνωμοσιολογία ως τρόπος σκέψης

Σκέψεις με αφορμή το βιβλίο του Pierre-André Taguieff «Θεωρίες συνωμοσίας» (μτφρ. Αναστασία Καραστάθη, εκδ. Πόλις).

Της Σώτης Τριανταφύλλου

Ο Pierre-André Taguieff είναι από εκείνους τους ιστορικούς που έχουν αναλάβει τη mission impossible να...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

«Δεν έχω ανάσα» του Λουίζ Σβαρτς (κριτική) – Αντιμέτωπος με το θεριό της κατάθλιψης

«Δεν έχω ανάσα» του Λουίζ Σβαρτς (κριτική) – Αντιμέτωπος με το θεριό της κατάθλιψης

Για το αυτοβιογραφικό βιβλίο του Λουίζ Σβαρτς (Luiz Schwarcz) «Δεν έχω ανάσα» (μτφρ. Μαρία Παπαδήμα, εκδ. Ίκαρος).

Γράφει ο Διονύσης Μαρίνος

Ο Λουίζ Σβαρτζ είναι ένας από τους σημαντικότερους εκδότες της Βρ...

Παρουσίαση του μυθιστορήματος «Όνομα πατρός: Δούναβης» του Κώστα Ακρίβου

Παρουσίαση του μυθιστορήματος «Όνομα πατρός: Δούναβης» του Κώστα Ακρίβου

Παρουσίαση του μυθιστορήματος του Κώστα Ακρίβου «Όνομα πατρός: Δούναβης» την Τρίτη 20 Μαΐου, στις 19:30, στον ΙΑΝΟ της Αθήνας.

Επιμέλεια: Book Press

Την Τρίτη 20 Μαΐου, στις 19:30, η Αλυσίδα Πολιτισμού IANOS και ο...

Φώτης Τερζάκης: «Ως συμπεριληπτικό όνομα, η

Φώτης Τερζάκης: «Ως συμπεριληπτικό όνομα, η "Ανατολή" είναι ήδη μια ρατσιστική και αποικιοκρατική κατηγορία, ένας τόπος της φαντασίας μας»

Μιλήσαμε με τον Φώτη Τερζάκη με αφορμή την πρόσφατη επανακυκλοφορία της μετάφρασής του της περίφημης μελέτης του Έντουαρντ Σαΐντ (Edward Said) «Οριενταλισμός», από τις εκδόσεις Σάλτο.

Στον Κ.Β. Κατσουλάρη 

Λίγα εί...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Η σιωπή του κελιού» του Μεχμέτ Ατές (προδημοσίευση)

«Η σιωπή του κελιού» του Μεχμέτ Ατές (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το αυτοβιογραφικό βιβλίο του Μεχμέτ Ατές «Η σιωπή του κελιού», το οποίο θα κυκλοφορήσει το επόμενο διάστημα από τις εκδόσεις Επίμετρο.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Πάντα έλεγαν: «Συνήθως έρχονται γύρω στις έξι, έξι κα...

«Ο σπορέας» του Ζαν Νταρό (προδημοσίευση)

«Ο σπορέας» του Ζαν Νταρό (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο του Ζαν Νταρό [Jean Darot] «Ο σπορέας» (μτφρ. Ελένη Γ. Γύζη), το οποίο θα κυκλοφορήσει το επόμενο διάστημα από τις εκδόσεις Στίξις.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Δεν γνωρίζαμε τίποτα. Δεν γνωρίζαμε αν οι εξόριστοι...

«Μια τρίχα που γίνεται άλογο» της Λίλας Κονομάρα (προδημοσίευση)

«Μια τρίχα που γίνεται άλογο» της Λίλας Κονομάρα (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από τη νουβέλα της Λίλας Κονομάρα «Μια τρίχα που γίνεται άλογο», η οποία κυκλοφορεί τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις Καστανιώτη.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Κι όμως κάποτε ήμασταν εμείς, ψιθυρίζει κι αμέσως σκέψεις κα...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Μικρός οδηγός στο ελληνικό διήγημα 1974-2024: 50 αντιπροσωπευτικά διηγήματα όλων των κατηγοριών

Μικρός οδηγός στο ελληνικό διήγημα 1974-2024: 50 αντιπροσωπευτικά διηγήματα όλων των κατηγοριών

Μια ανασκόπηση της ελληνικής διηγηματογραφίας των τελευταίων πενήντα ετών σε 50 αντιπροσωπευτικά κείμενα. Σε πόσες κατηγορίες μπορούν να ταξινομηθούν τα διηγήματα (της μνήμης, πολιτικά, ερωτικά, αστυνομικά κ.ά.) και ποιοι οι σημαντικοί εκπρόσωποι της κάθε μιας; Στην κεντρική εικόνα, ο Ηλίας Χ. Παπαδημητρακόπουλος (1...

Τι διαβάζουμε τώρα; Δέκα πρόσφατα βιβλία γόνιμου στοχασμού

Τι διαβάζουμε τώρα; Δέκα πρόσφατα βιβλία γόνιμου στοχασμού

Η εξέλιξη της τεχνολογίας, η δίκη του Γαλιλαίου, η αποδοχή του θανάτου, αλλά και οι προκαταλήψεις μας για τους τσιγγάνους. Δέκα βιβλία που θα μας γεννήσουν πολλά ερωτήματα και θα μας δώσουν απαντήσεις.

Γράφει ο Διονύσης Μαρίνος

...
Τι διαβάζουμε τώρα; 10 φεμινιστικά βιβλία ξένης πεζογραφίας

Τι διαβάζουμε τώρα; 10 φεμινιστικά βιβλία ξένης πεζογραφίας

Δέκα πρόσφατα βιβλία πεζογραφίας από όλον τον κόσμο, γραμμένα από γυναίκες, με πρωταγωνίστριες θηλυκότητες, που απευθύνονται σε όλους. Ιστορίες για τις ηχηρές ή σιωπηρές επαναστάσεις των γυναικών εντός και εκτός των έμφυλων ρόλων τους, τις εκφάνσεις της αυτενέργειας και χειραφέτησής τους. Μυθιστορήματα και διηγήματα...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

12 Δεκεμβρίου 2024 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2024

Mυθιστορήματα, νουβέλες, διηγήματα: Εκατό καλά λογοτεχνικά βιβλία που κυκλοφόρησαν το 2024 από τα πολλά περισσότερα που έπεσαν στα χέρια μας, με τη μεταφρασμένη πεζογρα

ΦΑΚΕΛΟΙ