«Λίγα πράγματα μάθαμε από την κρίση»

Επέλεξε να συναντηθούμε στο μπαρ Hressó (Ρεσό), στο κέντρο του Ρέκιαβικ, πολύ κοντά στο παλιό λιμάνι, την Παρασκευή 13 Μαρτίου, «εκτός εάν είστε προληπτική». Ο Arni Thorarinsson (Άρνι Θοράρινσον), δημοσιογράφος, κριτικός κινηματογράφου και βραβευμένος συγγραφέας –τα βιβλία του γίνονται μπεστ σέλερ και έχουν μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες– πρότεινε το συγκεκριμένο μπαρ που στεγάζεται σε ένα από τα παλαιότερα κτίρια του Ρέκιαβικ, γιατί διαθέτει ημιυπαίθριο χώρο για καπνιστές. Σε αυτόν τον ημιυπαίθριο παραμείναμε καθόλη τη διάρκεια της συνομιλίας μας, παρά τις αντίξοες καιρικές συνθήκες – εξαιρετικά κακές ακόμα και για τα δεδομένα της Ισλανδίας.

Την προηγούμενη ημέρα, στις 12 Μαρτίου, η Ισλανδία ήρθε στην επικαιρότητα εξαιτίας της απόφασης της κυβέρνησής της, δύο χρόνια μετά την ανάδειξη στην εξουσία της ευρωσκεπτικιστικής κεντροδεξιάς, να αποσύρει την υποψηφιότητα της χώρας για ένταξη στην Ευρωπαïκή Ένωση.

Μιλήσαμε για λογοτεχνία και πολιτική, για τα αστυνομικά του μυθιστορήματα με ήρωα τον δημοσιογράφο Έιναρ (τον χαρακτήρα που δημιούργησε και πρωταγωνιστεί σε οχτώ από τα βιβλία του), για τα προβλήματα της σύγχρονης ισλανδικής κοινωνίας όπως αναδεικνύονται μέσα από τα βιβλία του, για τις ομοιότητες με την Ελλάδα –ιδιαίτερα εμφανείς μετά την οικονομική κρίση που το 2008 έπληξε ταυτόχρονα και τις δύο χώρες–, για την προσωπική του σχέση του με την χώρα μας, καθώς και για τον Καιρό της μάγισσας, το νουάρ μυθιστόρημά του που κυκλοφορεί στα ελληνικά (σε μετάφραση της Χαράς Κατσέλα) από τις εκδόσεις Πόλις.

Τα τελευταία χρόνια στις χώρες του βορρά η λογοτεχνία ανθεί. Το επιβεβαιώνει η συχνή και υψηλών προδιαγραφών συμμετοχή τους σε διεθνείς εκθέσεις βιβλίων –πέρυσι (2014) στην πιο πρόσφατη, την 66η διεθνή έκθεση βιβλίου στη Φρανκφούρτη, η Φινλανδία ήταν η τιμώμενη χώρα–, ενώ η Ισλανδία στην αντίστοιχη θέση το 2011 δημιούργησε πολύ καλές εντυπώσεις. Το crime novel θεωρείται ιδιαίτερα δημοφιλές λογοτεχνικό είδος στις βόρειες χώρες με πολλούς τίτλους μεταφρασμένους στο εξωτερικό.

Πράγματι τo crime novel είναι δημοφιλές στην Ισλανδία, ιδιαίτερα μετά το 2000. Δεν ξέρω πού οφείλεται το μεγάλο ενδιαφέρον του κοινού. Στην αρχή οι κριτικοί και ο ακαδημαïκός χώρος ηταν επιφυλακτικοί, καθώς το συνδέανε με τη λογοτεχνία του φανταστικού. Χρειάστηκε χρόνος για να καθιερωθεί. Όταν ξεκίνησα, στη δεκαετία του ’90, δεν γράφονταν crime novels στην Ισλανδία.

Ο δημοσιογράφος Έιναρ, ο λογοτεχνικός ήρωας που δημιούργησα, συνδυάζει χαρακτηριστικά από το κλασικό μοντέλο του μοναχικού ντετέκτιβ με στοιχεία από την προσωπική μου εμπειρία ως δημοσιογράφου καθώς και χαρακτηριστικά συναδέλφων.

Μιλήστε μας για το πώς ξεκινήσατε να γράφετε και για τον Έιναρ, τον χαρακτήρα που δημιουργήσατε και πρωταγωνιστεί στον Καιρό της Μάγισσας και σε άλλα επτά βιβλία σας. Υπάρχουν σε αυτόν τον χαρακτήρα δικά σας στοιχεία;

Ξεκίνησα να γράφω εξαιτίας ενός τυχαίου γεγονότος: πριν από χρόνια στη Σουηδία κατά τη διάρκεια ενός ταξιδιού, διάβαζα ένα βιβλίο του αμερικανο-καναδού συγγραφέα crime novel Ross Macdonald, ώσπου, απορροφημένος καθώς ήμουν στο διάβασμα, συνειδητοποίησα πως είχε πιάσει δυνατή βροχή και είχα βραχεί εντελώς. Εκείνη τη στιγμή συνέλαβα την ιδέα να γράψω ένα crime novel στα ισλανδικά και άρχισα να «χτίζω» στο μυαλό μου τον βασικό χαρακτήρα. Στο βιβλίο του Macdonald κεντρικός ήρωας είναι ο Lew Archer, ένας ιδιωτικός ντετέκτιβ – στην Ισλανδία δεν υπάρχουν ιδιωτικοί ντετέκτιβ. Ο δημοσιογράφος Έιναρ, ο λογοτεχνικός ήρωας που δημιούργησα, συνδυάζει χαρακτηριστικά από το κλασικό μοντέλο του μοναχικού ντετέκτιβ με στοιχεία από την προσωπική μου εμπειρία ως δημοσιογράφου καθώς και χαρακτηριστικά συναδέλφων. Με την πάροδο των χρόνων ο χαρακτήρας εξελίσεται και νομίζω πως στα επόμενα βιβλία αποκτά όλο και περισσότερα δικά μου στοιχεία. Ο Καιρός της μάγισσας σηματοδοτεί ένα κομβικό σημείο στην πορεία του ήρωα αλλά και στη δική μου πορεία: σε αυτό το τέταρτο βιβλίο της σειράς, ο Έιναρ αποφασίζει να σταματήσει το ποτό και να ξεκινήσει μια καινούρια ζωή. Είναι βιβλίο-σταθμός και για ακόμα έναν λόγο, καθώς ήταν υποψήφιο για το ισλανδικό βραβείο λογοτεχνίας (The Icelandic Literature Prize). Ο Καιρός της μάγισσας εκδόθηκε σε 17 χώρες και μεταφράστηκε αντίστοιχα σε 17 γλώσσες. Πριν από τρία χρόνια διασκευάστηκε και προβλήθηκε στην ισλανδική τηλεόραση.

Στα βιβλία σας θίγετε ζητήματα κοινωνικοπολιτικού χαρακτήρα. Πόσο σας ενδιαφέρει να ασκήσετε κριτική στην ισλανδική κοινωνία;

Με ενδιαφέρει όλο και περισσότερο. Το στοιχείο της «κριτικής» υπήρχε από την αρχή στα βιβλία μου –ακόμα και στα τρία πρώτα βιβλία μου, οπου ο χαρακτήρας είναι πιο εσωστρεφής, ειδικά όμως σε αυτό το τέταρτο βιβλίο, ο Έιναρ αρχίζει να ενδιαφέρεται όλο και περισσότερο για πράγματα έξω από τον εαυτό του, για κοινωνικά ζητήματα, την σχέση του με την κόρη του. Αυτή η εξέλιξη συμβαίνει εντελώς φυσικά και σταδιακά και ενισχύεται ιδιαίτερα μετά το 2008 λόγω της οικονομικής κρίσης στην Ισλανδία οπότε τα στοιχεία κοινωνικοπολιτικού σχολιασμού εμφανίζονται στα βιβλία μου όλο και συχνότερα.

Και στις δύο χώρες υπήρξε διαφθορά, λήφθηκαν άδικες αποφάσεις σε επίπεδο πολιτικής και οικονομίας και στο τέλος κυριάρχησε η απληστία των πλούσιων, των τραπεζών, των μεγάλων επιχειρήσεων.

Την ίδια εποχή ξεκινά και η οικονομική κρίση στην Ελλάδα. Υπάρχουν κατά τη γνώμη σας κοινά στοιχεία στις δύο χώρες;

Ναι και όχι. Η Ισλανδία δεν είναι μέλος της Ευρωζώνης. Όμως και στις δύο χώρες υπήρξε διαφθορά, λήφθηκαν άδικες αποφάσεις σε επίπεδο πολιτικής και οικονομίας και στο τέλος κυριάρχησε η απληστία των πλούσιων, των τραπεζών, των μεγάλων επιχειρήσεων. Κι εκεί (στην Ελλάδα) όπως κι εδώ οι άνθρωποι μέσου και κατώτερου εισοδήματος ήταν εκείνοι που υπέστησαν δυστυχώς τις συνέπειες μιας σειράς λαθών και λανθασμένων πολιτικών επιλογών.

Στην Ισλανδία πολλοί από τους υπαίτιους οδηγήθηκαν στα δικαστήρια και κάποιοι τιμωρήθηκαν παραδειγματικά.

Ναι, έγιναν κάποιες ενέργειες: ο τότε πρωθυπουργός αντιμετώπισε το δικαστήριο, κάποιοι τραπεζίτες καταδικάστηκαν, για κάποιους άλλους ακόμα εκκρεμεί η απόφαση της δικαιοσύνης. Όμως συνολικά, ως κοινωνία, φοβάμαι ότι λίγα πράγματα μάθαμε από την κρίση και αυτό είναι, βέβαια, λυπηρό. Στην Ισλανδία μετά τις τελευταίες εκλογές του 2013 η παλιά κυβέρνηση επέστρεψε και πάλι στην εξουσία – έχουμε μια πολύ κακή κυβέρνηση.

Γιατί πιστεύετε πως συνέβη αυτό, γιατί δεν μαθαίνουμε από τα λάθη μας;

Δεν μαθαίνουμε, όταν αυτό που πρέπει να μάθουμε μας πονάει και μας ξεβολεύει. Είμαστε άνθρωποι με αδυναμίες και έχουμε την τάση να σκεφτόμαστε πρώτα τον εαυτό μας και τα συμφέροντά μας: πώς θα έχουμε μια δουλειά, έναν μισθό... Κάποιοι άνθρωποι πιθανόν διδάχτηκαν από την κρίση, αυτοί είναι όμως –λυπάμαι που το λέω– πολύ λίγοι. Ένας φίλος, ο δημοσιογράφος Jonas Kristjansson, παλιός στο επάγγελμα, συνήθιζε να λέει ότι το 30% των ανθρώπων είναι ανόητοι. Κατά μία έννοια συμμερίζομαι αυτή την άποψη.

Στην Ισλανδία η δημοσιογραφία είναι αποδυναμωμένη. Τα δύο μεγάλα έντυπα καθημερινής ειδησεογραφίας καθώς και η τηλεόραση σε μεγάλο βαθμό ανήκουν σε μεγάλα εκδοτικά συγκροτήματα.

Η δημοσιογραφία μπορεί να βοηθήσει στο να κατανοήσουμε τα πράγματα στις πραγματικές τους διαστάσεις; Η λογοτεχνία;

Η δημοσιογραφία όπως και η λογοτεχνία μπορούν να βοηθήσουν, αλλά με πολύ αργό ρυθμό. Χρειάζεται επιμονή. Δυστυχώς στην Ισλανδία η δημοσιογραφία είναι αποδυναμωμένη. Τα δύο μεγάλα έντυπα καθημερινής ειδησεογραφίας καθώς και η τηλεόραση σε μεγάλο βαθμό ανήκουν σε μεγάλα εκδοτικά συγκροτήματα, σε ιδιωτικές εταιρείες. Υπάρχει, ευτυχώς, ένα καλό κρατικό κανάλι, όμως σε γενικές γραμμές ο τύπος στην Ισλανδία σήμερα είναι σε κρίση.

Οι στατιστικές δείχνουν ότι σε πληθυσμό περίπου 300.000 ατόμων στην Ισλανδία ένας στους δέκα θα εκδόσει κάποια στιγμή στη ζωή του ένα βιβλίο. Θεωρείτε πως αυτή η υπερπροσφορά τίτλων είναι ένα καλό στοιχείο;

Ναι πράγματι. Κάθε χρόνο στην Ισλανδία εκδίδονται περίπου 1.000 βιβλία –τα περισσότερα διαβάζονται από λίγους, κάποια άλλα πραγματικά από ελάχιστους (ίσως μόνο από τον συγγραφέα και την οικογένειά του). Ένα μπεστ σέλερ σήμερα στην Ισλανδία θα εκδοθεί σε περίπου 20 εώς 30.000 αντίτυπα –δηλαδή θα το διαβάσει περίπου το 10%. Θεωρώ θετικό στοιχείο το γεγονός ότι εκδίδονται αναλογικά πολλοί τίτλοι στην Ισλανδία. Σημαίνει ότι οι άνθρωποι χρησιμοποιούν το μυαλό και τη φαντασία τους για να παράξουν κάτι δημιουργικό και αυτό μόνο θετικό μπορεί να είναι, ακόμη και αν το προïόν που παράγεται δε θα πουλήσει παρά ελάχιστα αντίτυπα. 

Υπάρχει ένα ταμείο για επιδοτήσεις όπου μπορεί να απευθυνθεί κάθε συγγραφέας που έχει μια ενδιαφέρουσα ιδέα για να ζητήσει χρήματα. Κάποιες από τις επιδοτήσεις αντιστοιχούν σε χρηματοδότηση για τρεις, έξι ή δώδεκα μήνες συγγραφής.

Αυτή η υπερπροσφορά τίτλων υποθέτω ότι οφείλεται και στην παροχή χρηματικής βοήθειας με επιδοτήσεις από το κράτος.

Υπάρχει ένα ταμείο για επιδοτήσεις όπου μπορεί να απευθυνθεί κάθε συγγραφέας που έχει μια ενδιαφέρουσα ιδέα για να ζητήσει χρήματα. Ακολουθεί αξιολόγηση από ειδική επιτροπή που επιλέγει από τις διαθέσιμες υποψηφιότητες. Δεν γνωρίζω το ποσοστό των βιβλίων που επιδοτούνται σε σχέση με τον αριθμό των αιτήσεων. Κάποιες από τις επιδοτήσεις αντιστοιχούν σε χρηματοδότηση για τρεις, έξι ή δώδεκα μήνες συγγραφής. Προγράμματα χρηματοδότησης υπάρχουν και για το θέατρο, τις ταινίες, τη μουσική κλπ.

Ας επιστρέψουμε στο βιβλίο: στον Καιρό της Μάγισσας (σελ. 329) βρετανός ειδικός υποστηρίζει πως η κυριότερη αιτία για να το έγκλημα είναι ο ναρκισισμός, η ναρκισιστική διαταραχή προσωπικότητας (NPD), όπως χαρακτηριστικά αναφέρει. Για τις βόρειες χώρες υπάρχει γενικότερα η αίσθηση πως λόγω του πολύ καλού συστήματος εκπαίδευσης που διαθέτουν και του υψηλού βιοτικού επιπέδου, οι δείκτες της παραβατικότητας είναι πιο χαμηλοί.

Όχι απαραίτητα. Πιστεύω πως ο εγωισμός βρίσκεται στην ρίζα κάθε εγκλήματος. Διαπράττοντας ένα έγκλημα θέτει κανείς τον εαυτό του εκτός κοινωνίας. Τα περισσότερα εγκλήματα, νομίζω, διαπράττονται από χαρακτήρες εγωτικούς. Η εκπαίδευση λειτουργεί μεν αποτρεπτικά αλλά μόνο ως ένα βαθμό. Η εκπαίδευση, η λογοτεχνία, η τιμωρία προλαμβάνουν μεν και μπορούν να αποτρέψουν, όμως έχω την αίσθηση ότι περισσότερο αποτρεπτικά λειτουργεί η ευτυχία: ένας ευτυχισμένος άνθρωπος δύσκολα θα διαπράξει έγκλημα. Από την άλλη πλευρά, στις βόρειες χώρες ισχύει αυτό που εγώ ονομάζω «το σύνδρομο του παραδείσου»: το έγκλημα ανθεί και εδώ, αντίθετα με ό,τι θα περίμενε κανείς να συμβαίνει σε μια κοινωνία που φημίζεται για το καλό σύστημα πρόνοιας, τα υψηλά ποσοστά εκπαίδευσης και τις φιλελεύθερες ουμανιστικές ιδέες.

Ο τίτλος του βιβλίου Καιρός της μάγισσας προέρχεται από το ομότιτλο τραγούδι του Donovan από την δεκαετία του’60. Στα βιβλία σας αναφέρεστε συχνά σε τραγούδια καθώς και στις sagas της ισλανδικής παράδοσης.

Μου αρέσει η μουσική. Την απολαμβάνω. Τη δεκαετία του ’60 υπήρξα ντράμερ –πολύ κακός– σε ροκ μπάντα. Παίζαμε τραγούδια των Rolling Stones, των Beatles μέχρι που πέρασα στο Πανεπιστήμιο και σταμάτησα. Πολλά χρόνια αργότερα, την περίοδο που έγραφα το πρώτο μου βιβλίο (ήμουν τότε σαράντα χρόνων, κάπως μεγάλος για πρώτο βιβλίο) άκουγα συνέχεια μουσική. Όταν το ολοκλήρωσα, έστειλα το χειρόγραφο προς αξιολόγηση χωρίς τίτλο. Το βιβλίο εγκρίθηκε από τον εκδοτικό οίκο και επιλέξαμε έναν από τους τίτλους τραγουδιών που αναφέρονται στο κείμενο, το «The night has a thousand eyes» του Bobby Vee. Από εκείνο το πρώτο βιβλίο μου για τον Έιναρ συνηθίζω να επιλέγω για τα βιβλία μου τίτλους μουσικών κομματιών. Υπάρχουν συχνές αναφορές σε τραγούδια –στη μουσική γενικά και ιδιαίτερα στο ροκ εν ρολ, επιρροές από τις sagas, την ισλανδική μυθολογία και την λογοτεχνική παράδοση της χώρας μου, στοιχεία που χρησιμοποιώ πάντα συνδιαστικά. Στην Ισλανδία οι sagas και η κληρονομιά του νομπελίστα συγγραφέα μας Halldόr Laxness είναι η λογοτεχνική μας παράδοση.

Εκτός από κοινωνικοπολιτικά σχόλια, έχω προσπαθήσει να μη λείπει το χιούμορ. Πιστεύω πολύ στο χιούμορ ιδιαίτερα για το συγκεκριμένο λογοτεχνικό είδος.

Ποιά η σχέση σας με την Ελλάδα;

Έχω έρθει στην Ελλάδα δύο φορές έως τώρα, το 1983, στη Σάμο, για τα γυρίσματα της ταινίας μου με τίτλο Message to Sandra (Μήνυμα στην Σάντρα) και το 1989 στη Ρόδο, για διακοπές, μαζί με τη μητέρα και τον γιο μου. Χαίρομαι ιδιαίτερα που έχω έλληνες αναγνώστες, παρόλο που στα ελληνικά έχει μεταφραστεί μόνο ένα βιβλίο μου. Θέλω να πιστεύω ότι απολαμβάνουν την ανάγνωσή του. Εκτός από κοινωνικοπολιτικά σχόλια, έχω προσπαθήσει (ίσως περισσότερο από άλλους συγγραφείς crime novel) όπως σε κάθε βιβλίο μου και σε αυτό, να μη λείπει το χιούμορ. Πιστεύω πολύ στο χιούμορ, ιδιαίτερα για το συγκεκριμένο λογοτεχνικό είδος, που, λόγω του θέματος, μπορεί να είναι αρκετά σκοτεινό μερικές φορές, οπότε το χιούμορ λειτουργεί ως αντίβαρο και βοηθά στη διατήρηση μιας ισορροπίας.

Επόμενα βιβλία;

Το τελευταίο μου βιβλίο έχει τίτλο Το έγκλημα. Μια ερωτική ιστορία, και δεν είναι crime novel. Εκδόθηκε στην Ισλανδία το 2013 και αυτή την περίοδο μεταφράζεται στα γαλλικά. Είχε καλή αποδοχή από το κοινό και τους κριτικούς και σκέφτομαι να υπάρξει συνέχεια. Αυτή την περίοδο ξεκινάω και το επόμενο βιβλίο μου για τον Έιναρ, που ενδέχεται να είναι το τελευταίο βιβλίο της σειράς – νομίζω πως εννέα βιβλία για τον Έιναρ είναι αρκετά. Δεν έχω αποφασίσει ακόμα για το τέλος του ήρωα, εάν θα πεθάνει ή θα αποσυρθεί. Θα το αποφασίσω στο εγγύς μέλλον. 

* H ΕΛΕΝΗ ΓΑΛΑΝΗ είναι μουσειολόγος και ποιήτρια.