Συνέντευξη με τον καθηγητή Ανατομικής, Ιστολογίας και Εμβρυολογίας του ΑΠΘ Θανάση Ντινόπουλο, με αφορμή το βιβλίο του «Ύπνος και όνειρα» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις University Studio Press.
Του Λεωνίδα Καλούση
Παρά τα τεράστια βήματα που έχει κάνει η επιστήμη του εγκεφάλου, τα όνειρα παραμένουν σε μεγάλο βαθμό ένα μυστήριο. Συζητήσαμε με τον καθηγητή Θανάση Ντινόπουλο, με αφορμή το βιβλίο του Ύπνος και όνειρα, και τον ρωτήσαμε για τη σημασία των ονείρων, τόσο από την πολιτισμική-ανθρωπολογική, όσο και, κυρίως, από τη σύγχρονη επιστημονική σκοπιά.
Κάθε πολιτισμός, ειδικά οι πιο αρχέγονοι, φαίνεται να έχουν μια δική τους ερμηνεία για το γιατί ονειρευόμαστε και τι σημαίνουν τα όνειρα. Ως άνθρωπος που τα έχει μελετήσει, βρίσκεται να υπάρχουν κάποια κοινά σημεία μεταξύ πολιτισμών, λατρειών, θρησκειών;
Το όνειρο, ως ιδιαίτερη συνειδησιακή κατάσταση, ασκούσε, και ασκεί, μεγάλη γοητεία στους ανθρώπους και έγινε προσπάθεια να αποδοθεί μέσω της προφορικής και γραπτής έκφρασης και της καλλιτεχνικής δημιουργίας· τα όνειρα ήταν πάντοτε μέρος της μυθολογίας. Οι άνθρωποι πίστευαν ότι τα όνειρα είναι πανίσχυρες ή εχθρικές εμφανίσεις υψηλών δαιμονικών ή θεϊκών δυνάμεων. Εξάλλου, οι «ερμηνευτές» χρησιμοποιούσαν τα όνειρα για να προβλέψουν το μέλλον. Ίσως υπήρξε κάποτε εποχή που μια εκστρατεία χωρίς ερμηνευτές ονείρων να φαινόταν αδύνατη, όπως θα φαινόταν σήμερα μία εκστρατεία χωρίς αεροπορική αναγνωριστική επιχείρηση. Όταν ο Μέγας Αλέξανδρος ξεκίνησε τις κατακτήσεις του, στην αποστολή του περιέλαβε τους πιο γνωστούς ερμηνευτές ονείρων…
Τόσο οι αρχαίοι Αιγύπτιοι και οι Έλληνες όσο και οι Ρωμαίοι πίστευαν ότι τα όνειρα ήταν μηνύματα απευθείας από τους θεούς ή από τους νεκρούς και οιωνοί για το μέλλον.
Τόσο οι αρχαίοι Αιγύπτιοι και οι Έλληνες όσο και οι Ρωμαίοι πίστευαν ότι τα όνειρα ήταν μηνύματα απευθείας από τους θεούς ή από τους νεκρούς και οιωνοί για το μέλλον. Στις Ουπανισάδες, αρχαίο ινδικό κείμενο που γράφηκε μεταξύ του 900 και 500 π.Χ., δόθηκε βαρύτητα σε δύο σημασίες που έχουν τα όνειρα. Με την πρώτη υποστηρίχθηκε ότι τα όνειρα είναι απλώς εκφράσεις επιθυμιών. Με τη δεύτερη εκφράστηκε η πίστη ότι η ψυχή αφήνει το σώμα και καθοδηγείται μέχρι να ξυπνήσει. Στον Ιουδαϊσμό, τα όνειρα, ως μέρος της εμπειρίας του κόσμου, είναι δυνατόν να ερμηνευθούν και να διδάξουν. Οι αρχαίοι Εβραίοι συσχέτιζαν τα όνειρά τους με τη θρησκεία σε μεγάλο βαθμό, και, επειδή ήταν μονοθεϊστές, πίστευαν ότι τα όνειρα ήταν η φωνή ενός και μόνο Θεού. Διαχώριζαν, επίσης, τα όνειρα σε καλά (από τον Θεό) και σε κακά (από τα κακά πνεύματα). Τα περισσότερα όνειρα της Βίβλου βρίσκονται στο Βιβλίο της Γένεσης. Πολλοί χριστιανοί κήρυξαν ότι ο Θεός μπορεί να μιλήσει στους ανθρώπους με τα όνειρα. Οι Μουσουλμάνοι πίστευαν ότι μετά τον θάνατο του Προφήτη Μωάμεθ τα όνειρα είναι ο μόνος τρόπος που οι άνθρωποι μπορεί να δεχθούν αποκαλύψεις από τον Θεό. Κατά τον Μεσαίωνα, τα όνειρα ήταν κακά και οι εικόνες τους πειρασμοί σταλμένοι από τον διάβολο. Πολλοί πίστευαν, εκείνη την εποχή, ότι κατά τη διάρκεια του ύπνου, ο διάβολος μπορούσε να γεμίσει το μυαλό των ανθρώπων με διεφθαρμένες και βλαβερές σκέψεις. Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι ο Πλάτων έδωσε μία ερμηνεία για τα όνειρα προδρομική της «ψυχανάλυσης» και ήταν ίσως ο πρώτος που αναφέρθηκε στο οιδιπόδειο σύμπλεγμα, χωρίς ασφαλώς να αναφέρει τον όρο.
Από τα παραπάνω είναι δυνατόν να βγουν τρία ασφαλή συμπεράσματα για το τι πίστευαν για τα όνειρα παλαιότερα (αλλά σε μεγάλο βαθμό και σήμερα) οι άνθρωποι: 1. Τα όνειρα είναι οιωνοί για το μέλλον. Ο άνθρωπος ήθελε πάντοτε να γνωρίζει τι πρόκειται να του συμβεί. Αυτό είναι απόρροια του μεγάλου του εγκεφάλου και ιδιαίτερα του προμετωπιαίου φλοιού. Κατά την εγρήγορση ο άνθρωπος κάνει υποθέσεις για το μέλλον που βασίζονται λίγο πολύ σε λογική επεξεργασία και προβολή των δεδομένων, αλλά τα όνειρα είναι η δια αποκαλύψεως αλήθεια, σταλμένη απευθείας από τον Θεό. 2. Τα όνειρα εκφράζουν τις απωθημένες επιθυμίες μας. 3. Τα όνειρα είναι δυνατόν να ερμηνευθούν και να διδάξουν.
Πολλοί από εμάς γνωρίζουμε το διάσημο αμερικανικό ροκ συγκρότημα REM, αλλά λίγοι γνωρίζουμε τι ακριβώς σημαίνει το αρκτικόλεξο και ακόμη λιγότεροι τι πραγματικά είναι το REM. Μπορείτε με δυο λόγια να μας το εξηγήσετε;
Ο ύπνος στον άνθρωπο (και στα ζώα) διαχωρίζεται σε δύο ξεχωριστές μεταξύ τους καταστάσεις του εγκεφάλου, τον ύπνο βραδέων κυμάτων (ύπνος μη REM) και τον παράδοξο ύπνο (ύπνο REM). Ο ύπνος REM διαφέρει πολύ από τα άλλα στάδια του ύπνου και στο ηλεκτροεγκεφαλογράφημα καταγράφεται έντονη εγκεφαλική δραστηριότητα. Ο ύπνος REM παρεμβάλλεται περιοδικά κατά τη διάρκεια του ύπνου βραδέων κυμάτων. Στον άνθρωπο εμφανίζονται 4-5 φάσεις ύπνου REM, διάρκειας 20 λεπτών περίπου η καθεμία, κάθε νύχτα. Κατά τη διάρκεια του ύπνου REM επέρχεται πλήρης μυοχάλαση (είμαστε σχεδόν παράλυτοι), με την εξαίρεση λίγων μυών που εξακολουθούν να λειτουργούν. Στους μυς που λειτουργούν είναι και οι μύες που κινούν τα μάτια μας. Κατά τη διάρκεια του ύπνου REM, και ενώ τα βλέφαρα παραμένουν κλειστά, τα μάτια διαγράφουν ταχείες οριζόντιες και κάθετες κινήσεις (δεξιά και αριστερά, επάνω και κάτω). Από τις ταχείες αυτές οφθαλμικές κινήσεις (Rapid Eye Movements -REM στα αγγλικά) πήρε και την ονομασία REM ο παράδοξος ύπνος.
Η μυοχάλαση κατά τον ύπνο REM, που παραδόξως επέρχεται κατά τις περιόδους αυξημένης εγκεφαλικής δραστηριότητας, έδωσε και τον όρο «παράδοξος ύπνος». Ο παράδοξος ύπνος είναι, επίσης, παράδοξος, διότι δεν συμβαδίζει το επίπεδο συμπεριφοριστικής εγρήγορσης, που είναι χαμηλό, με το επίπεδο εγκεφαλικής ενεργοποίησης, που είναι υψηλό. Το άτομο βρίσκεται, πράγματι, σε παράδοξη φυσιολογική κατάσταση: βρίσκεται σε μεγάλη διέγερση, σαν να είναι ξύπνιο, και είναι ταυτόχρονα βαθιά κοιμισμένο. Στον παράδοξο ύπνο μπλοκάρονται όλα τα αισθητηριακά ερεθίσματα (οπτικά, ακουστικά, απτικά, οσφρητικά και γευστικά) από το να φτάσουν στον εγκέφαλο, εκτός και αν η έντασή τους ξεπεράσει κάποιο όριο, οπότε το άτομο συνήθως ξυπνάει. Τέλος, στον ύπνο REM βλέπουμε τα περισσότερα και πιο ζωντανά όνειρα.
Σε ό,τι αφορά το συγκρότημα φημολογείται ότι πήραν το όνομά τους μετά από προτάσεις που έκαναν οι οπαδοί τους στην πρώτη τους συναυλία και κατά τη βασικότερη εκδοχή είναι τα αρχικά από τις λέξεις Rapid Eye Movements. Το συγκρότημα είναι μεταγενέστερο από την εποχή μου… και δεν γνωρίζω αν οι δημιουργίες τους συσχετίζονται άμεσα ή έμμεσα με τον παράδοξο ύπνο.
Υπάρχει ύπνος χωρίς όνειρα; Αντίστροφα: μπορούμε να ονειρευόμαστε ξύπνιοι;
Όπως ανέφερα παραπάνω στον ύπνο REM βλέπουμε τα περισσότερα και πιο ζωντανά όνειρα. Αυτό σημαίνει ότι και στον ύπνο βραδέων κυμάτων, σε αντίθεση με ό,τι πιστευόταν παλαιότερα, βλέπουμε επίσης όνειρα. Τα όνειρα, όμως, του ύπνου βραδέων κυμάτων είναι διαφορετικά από τα όνειρα του ύπνου REM. Υπάρχουν, μάλιστα ερευνητές του ύπνου και των ονείρων οι οποίοι είναι σε θέση να πουν σε ποιο στάδιο του ύπνου είδε ο ονειρευόμενος ένα όνειρο από την περιγραφή του ονείρου που αυτός κάνει όταν ξυπνήσει. Επομένως βλέπουμε όνειρα σε όλη τη διάρκεια του ύπνου. Περνούμε το ένα τρίτο περίπου της ζωής μας κοιμώμενοι (κάποιοι ακόμη περισσότερο, και χωρίς να υπολογίσουμε τις ώρες μπροστά στην τηλεόραση) και το ένα δέκατο περίπου ονειρευόμενοι.
Αν και το ονειροπόλημα, επί μακρόν, θεωρούνταν τεμπέλικο και μη παραγωγικό, σήμερα, πιστεύεται ότι θα μπορούσε να είναι ορισμένες φορές εποικοδομητικό. Υπάρχουν πολλά παραδείγματα καλλιτεχνών οι οποίοι αναπτύσσουν νέες ιδέες μέσω της ονειροπόλησης.
Πράγματι ονειρευόμαστε όταν είμαστε ξύπνιοι, αλλά με διαφορετικό ασφαλώς τρόπο. Ονειροπολούμε! Ονειροπόληση είναι η νοερή περιπλάνηση κατά τη διάρκεια της ημέρας σε φανταστικούς κόσμους, περιπλάνηση που χαρακτηρίζεται από χαρούμενες και ευτυχισμένες σκέψεις και ελπίδες ή φιλοδοξίες. Ωστόσο, υπάρχουν πολλοί τύποι ονειροπόλησης και, κατά συνέπεια, δεν υπάρχει μόνο ένας ορισμός που να είναι αποδεκτός από τους ειδικούς, ενώ ο μέσος άνθρωπος χρησιμοποιεί τον όρο σε μια ακόμη πιο ευρεία κατηγορία εμπειριών. Όταν οι άνθρωποι ονειροπολούν, συνήθως ανασκοπούν παλαιές αναμνήσεις, σχεδιάζουν με ρεαλιστικό τρόπο μελλοντικές ενέργειες, δημιουργούν νοητικές εικόνες ή απλώς «χάνονται» και το μυαλό τους αδειάζει. Αν και το ονειροπόλημα, επί μακρόν, θεωρούνταν τεμπέλικο και μη παραγωγικό, σήμερα, πιστεύεται ότι θα μπορούσε να είναι ορισμένες φορές εποικοδομητικό. Υπάρχουν πολλά παραδείγματα καλλιτεχνών, λόγου χάριν συνθετών, συγγραφέων και σκηνοθετών, οι οποίοι αναπτύσσουν νέες ιδέες μέσω της ονειροπόλησης. Το ίδιο, ωστόσο, συμβαίνει και με ερευνητές, μαθηματικούς και φυσικούς που αναπτύσσουν μέσω της ονειροπόλησης πρωτότυπες ιδέες, ο καθένας στο πεδίο του.
Τα ζώα βλέπουν όνειρα; Τι ξέρουμε γι’ αυτά;
Ο Αριστοτέλης πίστευε ότι, πέρα από τον άνθρωπο, και αρκετά ζώα ονειρεύονται. Η άποψη αυτή φαίνεται να επιβεβαιώνεται, τουλάχιστον σε ό,τι αφορά τα πτηνά και τα θηλαστικά, δηλαδή τα ομοιόθερμα (θερμόαιμα) ζώα. Πράγματι, όλα τα θηλαστικά που έχουν εξεταστεί μέχρι σήμερα εμφανίζουν τόσο ύπνο REM όσο και ύπνο μη REM, με εξαίρεση το δελφίνι και την έχιδνα. Τα πτηνά δείχνουν, επίσης, σημάδια ύπνου REM και ύπνου μη REM, γεγονός που υποδηλώνει ότι οι δύο αυτές διακριτές καταστάσεις του ύπνου αναπτύχθηκαν πριν από 150 εκατομμύρια έτη σε κάποιον κοινό πρόγονο των πτηνών και των θηλαστικών. Αποδείχθηκε, κατά συνέπεια, ότι ο ύπνος REM δεν είναι ένα αξιοπερίεργο χαρακτηριστικό του ανθρώπινου ύπνου συνδεδεμένο με την ικανότητα του «ονειρεύεσθαι» (και όλες τις απορρέουσες από αυτό φροϋδικές προεκτάσεις).
Γενικά, τα αρπακτικά ζώα, όπως και ο άνθρωπος, μπορούν να έχουν μεγάλες περιόδους ύπνου, είτε κατά τη διάρκεια της νύχτας είτε κατά τη διάρκεια της ημέρας. Αντίθετα, τα ζώα - θηράματα, η ζωή των οποίων εξαρτάται πολύ περισσότερο από την εγρήγορση, κοιμούνται για μικρά χρονικά διαστήματα, τα οποία συνήθως δεν διαρκούν περισσότερο από μερικά λεπτά. Πιστεύεται ότι το ποντίκι ονειρεύεται 7 λεπτά το 24ωρο, η κότα και η αγελάδα 25, ο χιμπαντζής 90, ο ελέφαντας 180 και τα αιλουροειδή ακόμη περισσότερο, με πρώτη από όλα τη γάτα που ονειρεύεται 200 λεπτά το 24ωρο. Μερικά πτηνά αποκοιμούνται για μερικά λεπτά, ενώ αιωρούνται στον αέρα.
Στον κανόνα αυτόν υπάρχουν σημαντικές εξαιρέσεις. Παραδείγματος χάριν, παρά τις επίμονες και μακροχρόνιες προσπάθειες, καμία ένδειξη ονειρικής δραστηριότητας δεν έχει καταγραφεί στο δελφίνι. Το ίδιο ισχύει και για τις φάλαινες. Πέρα από το ότι τα δελφίνια δεν έχουν περιόδους ύπνου REM ή αυτές είναι βραχύτατες, εμφανίζουν ύπνο βραδέων κυμάτων μόνο στη μια πλευρά του εγκεφάλου κάθε φορά. Όταν τα δελφίνια και οι φάλαινες κοιμούνται, αναστέλλεται σε κάποιον βαθμό η δραστηριότητα του ενός εγκεφαλικού ημισφαιρίου, ενώ το άλλο παραμένει σε τέτοιο επίπεδο εγρήγορσης ώστε τα ζώα αυτά να είναι σε θέση να αντιληφθούν διώκτες και άλλες απειλές. Κατά τη διάρκεια του ύπνου τα δελφίνια και οι φάλαινες έχουν το ένα μάτι τους ανοιχτό. Μετά από δύο ώρες περίπου, «κλείνουν» τον άλλο μισό εγκέφαλο και ανοίγουν το άλλο μάτι. Τα ζώα αυτά συνήθως κολυμπούν, τουλάχιστον σε κάποιο βαθμό, όταν κοιμούνται. Όπως ήδη αναφέραμε, κατά τη διάρκεια του ύπνου REM το σώμα παραλύει. Κατά συνέπεια, θα ήταν ασύμβατο για τα δελφίνια και τις φάλαινες να βλέπουν όνειρα για μεγάλες χρονικές περιόδους, ασύμβατο για την ίδια την επιβίωσή τους. Δυστυχώς, δεν υπάρχει μέρος στη θάλασσα για να κρυφτούν και να κοιμηθούν με ασφάλεια τα μεγάλα αυτά θηλαστικά, χωρίς να αναφέρουμε την ανάγκη να ανεβαίνουν τακτικά στην επιφάνεια της θάλασσας για να αναπνεύσουν (ως θηλαστικά έχουν πνεύμονες και όχι βράγχια).
Τα πτηνά κοιμούνται, επίσης, με το ένα εγκεφαλικό ημισφαίριο κάθε φορά. Το άλλο ημισφαίριο εξακολουθεί να έχει επίγνωση του εξωτερικού κόσμου, επαγρυπνώντας για τυχόν απειλές.
Τα ζώα εκδηλώνουν κατά τη διάρκεια του ύπνου και άλλες συμπεριφορές παρόμοιες με εκείνες του ανθρώπου. Οι φυσιολογικοί δείκτες που μοιράζονται από κοινού ο άνθρωπος και τα ζώα, πέρα από τις γρήγορες οφθαλμικές κινήσεις και το ενεργοποιημένο εγκεφαλογράφημα, είναι ο ανώμαλος καρδιακός ρυθμός, η αυξημένη πίεση του αίματος, η αύξηση του βάθους και της συχνότητας των αναπνοών και η διαστολή της κόρης του οφθαλμού (μυδρίαση). Όλα τα ανωτέρω δείχνουν ότι το συμπαθητικό σύστημα είναι πολύ ενεργοποιημένο, κάτι που είναι σαφής ένδειξη συναισθηματικής διέγερσης. Επιπλέον, παρατηρείται στύση στο αρσενικό και ανάλογα συμπτώματα στο θηλυκό.
Δεν έχουμε κανέναν λόγο να πιστεύουμε ότι τα ζώα με αναπτυγμένο εγκέφαλο δεν ονειρεύονται. Ίσως να πρόκειται για μια ακόμη ανθρωποκεντρική πλάνη.
Μπορούμε, τέλος, να υποθέσουμε ότι στον βαθμό που τα ζώα έχουν συνειδητές εμπειρίες όταν είναι ξυπνητά, είναι πολύ πιθανόν να έχουν παρόμοιες εμπειρίες, δηλαδή όνειρα, κατά τη διάρκεια του ύπνου. Πράγματι, δεν έχουμε κανέναν λόγο να πιστεύουμε ότι τα ζώα με αναπτυγμένο εγκέφαλο δεν ονειρεύονται. Ίσως να πρόκειται για μια ακόμη ανθρωποκεντρική πλάνη. Ο άκρατος ανθρωποκεντρισμός δεν επιτρέπει σε πολλούς ανθρώπους, ίσως σε όλους μας, να αποδεχθούν το γεγονός ότι ο άνθρωπος είναι προϊόν της ίδιας εξελικτικής διεργασίας, με την οποία προέκυψε κάθε άλλη μορφή ζωής στη Γη. Ο άνθρωπος έχει πολλά σχεδιαστικά σφάλματα, τα οποία αποδεικνύουν ότι δεν υπήρξε καμία ειδική μέριμνα για το είδος μας. Επιπλέον, όλα, ή σχεδόν όλα, τα ανώτερα χαρακτηριστικά που μας κάνουν ανθρώπους υπάρχουν, αν και σε μικρότερο βαθμό, στα ζώα, γεγονός που αποδεικνύει την κοινή καταγωγή μας (μαζί με πολλά άλλα αποδεικτικά στοιχεία, λόγου χάριν την παγκοσμιότητα του γενετικού κώδικα). Είναι γνωστό ότι τα ζώα αντιλαμβάνονται, έχουν αναμνήσεις, συναισθήματα και επιθυμίες, μαθησιακές, μιμητικές και γνωσιακές ικανότητες, καθώς και εξειδικευμένους κώδικες επικοινωνίας (αλλά όχι πραγματική γλώσσα). Τα ζώα φοβούνται, πονούν και, ακόμη, γελούν. Τα ζώα έχουν επίσης την ικανότητα να παίρνουν αποφάσεις, να έχουν ενσυναίσθηση (οφειλόμενη σε ένα αναπτυγμένο κατοπτρικό σύστημα) και φαντασία.
Για να καταλήξω, ενώ τα ζώα δεν μιλούν για να μας πουν τι όνειρα βλέπουν, όλα τα δεδομένα συνηγορούν ότι βλέπουν όνειρα, αλλά δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε το περιεχόμενό τους.
Γιατί ο ύπνος είναι τόσο σημαντικός για σχεδόν όλα τα πλάσματα του ζωικού βασιλείου; Από την άλλη: υπάρχει κάποιο ζωντανό πλάσμα που δεν κοιμάται ποτέ;
Παρά την τεράστια πρόοδο που έγινε τις τελευταίες δεκαετίες στην έρευνα του εγκεφάλου δεν έχουμε ακόμη οριστικές απαντήσεις για βασικές εγκεφαλικές λειτουργίες, όπως είναι η αντίληψη, η μνήμη, η προσοχή και το συναίσθημα, δεν έχουμε απαντήσει ακόμη στο καθοριστικό πρόβλημα της συνείδησης και στο αν έχουμε ως όντα ελεύθερη βούληση ή όχι.
Όσο και αν ακούγεται παράξενο αυτή είναι, πράγματι, μία δύσκολη ερώτηση. Θα μου επιτρέψετε να αποφύγω αρχικά την ερώτηση και να λοξοδρομήσω για λίγο. Παρά την τεράστια πρόοδο που έγινε τις τελευταίες δεκαετίες στην έρευνα του εγκεφάλου δεν έχουμε ακόμη οριστικές απαντήσεις για βασικές εγκεφαλικές λειτουργίες, όπως είναι η αντίληψη, η μνήμη, η προσοχή και το συναίσθημα, δεν έχουμε απαντήσει ακόμη στο καθοριστικό πρόβλημα της συνείδησης και στο αν έχουμε ως όντα ελεύθερη βούληση ή όχι. Επιπλέον, δεν υπάρχει αιτιολογική θεραπεία για καμία από τις 2000 και πλέον νόσους του νευρικού συστήματος (αν και για κάποιες υπάρχει συμπτωματική θεραπεία με μικρότερη ή μεγαλύτερη επιτυχία). Είναι πράγματι μεγάλη η δυσκολία να κατανοήσουμε τη λειτουργία του πολυπλοκότερου οργάνου που υπάρχει στη φύση, τόσο στην υγεία όσο και στη νόσο. Είναι ακόμη πιο δύσκολο, λοιπόν, να κατανοήσουμε τι συμβαίνει στον εγκέφαλο κατά τη διάρκεια του ύπνου και να βγάλουμε ασφαλή συμπεράσματα για την αναγκαιότητά του. Κατά συνέπεια, η ειλικρινής απάντηση είναι ότι ακόμη και σήμερα δεν γνωρίζουμε επακριβώς γιατί κοιμόμαστε σχεδόν το ένα τρίτο της ζωής μας. Ωστόσο, έχουν διατυπωθεί πολλές υποθέσεις για τη λειτουργία του ύπνου. Ότι, λόγου χάριν, βοηθάει στην ωρίμανση του εγκεφάλου, αποκαθιστά τις ενεργειακές απώλειες που οφείλονται στις δραστηριότητες της ημέρας, προετοιμάζει τις ενεργειακές συνθήκες που είναι απαραίτητες για την εμφάνιση των ονείρων, γίνεται κατά τη διάρκειά του επεξεργασία των πληροφοριών και αποθήκευσή τους στον εγκέφαλο (κοιμόμαστε, δηλαδή, για να θυμόμαστε, αν και άλλοι υποστηρίζουν ότι κοιμόμαστε και ονειρευόμαστε για να ξεχνάμε…).
Εξάλλου, απότομες μεταβολές του ύπνου προκαλούν διαταραχές της προσοχής, της απόδοσης και του συναισθήματος. Οι διαταραχές αυτές δεν παρατηρούνται σε περίπτωση σταδιακής μεταβολής των συνηθειών του ύπνου. Η ολική αποστέρηση του ύπνου μερικών ημερών, συνήθως μεγαλύτερη των τεσσάρων ημερών, οδηγεί σε πολύ σοβαρότερες διαταραχές, όπως είναι οι αντιληπτικές διαταραχές, οι διαταραχές από τη σκέψη σχιζοφρενικόμορφου τύπου, οι ιδέες καταδίωξης, οι διαταραχές της ισορροπίας και του προσανατολισμού, η υπερδιέγερση του αυτόνομου νευρικού συστήματος και η σωματική εξάντληση. Πειράματα σε ζώα έδειξαν ότι μεγάλη παράταση της αποστέρησης μπορεί να επιφέρει προθανάτια κατάσταση που χαρακτηρίζεται από ηλεκτροεγκεφαλογραφική αδράνεια ακόμη και τον θάνατο. Οι δραματικές αυτές αλλαγές από την ολική αποστέρηση του ύπνου υποχωρούν μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα, εφόσον το άτομο κοιμηθεί.
Δεν γνωρίζω να υπάρχει κανένα σπονδυλωτό, τουλάχιστον, ζώο, που δεν κοιμάται.
Τα όνειρά μας είναι συχνά αλλοπρόσαλλα, μοιάζουν, όπως το λέτε κι εσείς, με το παραλήρημα κάποιων ψυχασθενών. Τι συμβαίνει; Γιατί ο άνθρωπος όταν πέφτει για ύπνο κυριεύεται από άγνωστες δυνάμεις, που τον τρομάζουν και ταυτόχρονα τον γοητεύουν;
Τα όνειρά μας είναι αλλοπρόσαλλα γιατί αλλάζει η λειτουργία κάποιων εγκεφαλικών περιοχών και η χημεία του εγκεφάλου.
Οι λειτουργίες του προμετωπιαίου φλοιού που έχουν μεγαλύτερη σχέση με την αυτεπίγνωση και χάνονται κατά τη διάρκεια του ύπνου περιλαμβάνουν την παρατήρηση του εαυτού, τον σχεδιασμό μελλοντικών ενεργειών, τη διάκριση μεταξύ του τι είναι καλό και τι κακό, καλύτερο ή χειρότερο, την αντίληψη των μελλοντικών συνεπειών των δράσεών μας...
Με τις νέες απεικονιστικές τεχνικές έγινε σαφές ότι κατά τον ύπνο υπάρχει ένα πολύ εξειδικευμένο πρότυπο εγκεφαλικής δραστηριότητας, διακριτό από εκείνο της εγρήγορσης. Με τη χρησιμοποίηση τέτοιων τεχνικών, διαπιστώθηκε ότι η μετάβαση από την εγρήγορση στον ύπνο βραδέων κυμάτων χαρακτηρίζεται από την απενεργοποίηση του προμετωπιαίου φλοιού. Οι λειτουργίες του προμετωπιαίου φλοιού που έχουν μεγαλύτερη σχέση με την αυτεπίγνωση και χάνονται κατά τη διάρκεια του ύπνου περιλαμβάνουν την παρατήρηση του εαυτού, τον σχεδιασμό μελλοντικών ενεργειών, τη διάκριση μεταξύ του τι είναι καλό και τι κακό, καλύτερο ή χειρότερο, την αντίληψη των μελλοντικών συνεπειών των δράσεών μας, και, γενικότερα, τον έλεγχο της κοινωνικής συμπεριφοράς. Οι λειτουργίες αυτές εξυπηρετούνται από ένα τμήμα του προμετωπιαίου φλοιού, τον έξω ραχιαίο προμετωπιαίο φλοιό, ενώ ένα άλλο τμήμα του, ο έσω κοιλιακός προμετωπιαίος φλοιός, παίζει καθοριστικό ρόλο στην κινητοποίηση (να βγούμε έξω στον κόσμο, να τον διερευνήσουμε και να αλληλεπιδράσουμε μαζί του -να βρούμε φαγητό, ποτό και σεξ, αλλά και σκοπό και νόημα στη ζωή) και, επίσης, σπουδαίο ρόλο στην αίσθηση της ανταμοιβής και στο συναίσθημα. Η περιοχή αυτή έχει εκτεταμένες συνδέσεις με άλλες περιοχές του μεταιχμιακού συστήματος (του συναισθηματικού κέντρου του εγκεφάλου).
Με την έναρξη του παράδοξου ύπνου (ύπνος REM), ο έξω ραχιαίος προμετωπιαίος φλοιός παραμένει απενεργοποιημένος. Τι σημαίνει αυτό; Καταργείται η λογική. Αντίθετα, τμήματα του έσω κοιλιακού προμετωπιαίου φλοιού ενεργοποιούνται και πάλι, ορισμένες φορές σε επίπεδο που μπορεί να ξεπεράσει και το επίπεδο ενεργοποίησης των περιοχών αυτών κατά την εγρήγορση. Τι σημαίνει αυτό; Επικρατεί σχεδόν αποκλειστικά το συναίσθημα. Στον προμετωπιαίο φλοιό κυριαρχεί, εξάλλου, η δράση της ντοπαμίνης. Κατά τη διάρκεια των ονείρων η περιοχή αυτή του εγκεφάλου πλημυρίζει από αυτόν τον νευροδιαβιβαστή. Το ίδιο, όμως, συμβαίνει και στη σχιζοφρένεια. Πρόκειται για την «υπόθεση ντοπαμίνης», θεωρία που επιχειρεί να εξηγήσει την παθογένεση της σχιζοφρένειας και άλλων ψυχωτικών καταστάσεων ως αποτέλεσμα υπερβολικής δραστηριότητας του ντοπαμινεργικού συστήματος σε διάφορες περιοχές του εγκεφάλου.
Ούτως ή άλλως ισορροπούμε επάνω σε ένα τεντωμένο σχοινί. Η ισορροπία αυτή χάνεται εύκολα, για του λόγους που αναφέραμε, κατά τη διάρκεια του ονείρου. Έτσι, περνούμε εύκολα σε μία κατάσταση «τρέλας», αλλά και η τρέλα είναι ενίοτε γοητευτική…, ιδιαίτερα αν είναι τελικά ανώδυνη, όπως στα όνειρα.
Όλοι μας γνωρίζουμε τι είναι η υπνοβασία, αν και ελάχιστοι φαίνεται να είναι αυτοί που τους συμβαίνει πραγματικά. Για ποιο λόγο ένα κοιμώμενο άτομο μπορεί να σηκωθεί και να κάνει κάτι ή να πάει κάπου; Δεύτερη ερώτηση, σχετική: υπνοβατούν τα ζώα;
Στην υπνοβασία, το άτομο που υπνοβατεί σηκώνεται από το κρεβάτι, περπατά μέσα στο υπνοδωμάτιό του και γενικά δείχνει να είναι ξύπνιο, χωρίς, ωστόσο, να έχει πλήρη συνείδηση. Κατά κάποιο τρόπο, ένα μέρος του εγκεφάλου μπορεί να κοιμάται, ενώ ένα άλλο να είναι ξυπνητό. Κατά την υπνοβασία παρατηρείται μικρή ενεργοποίηση του εγκεφάλου, διατηρείται, ωστόσο, κάποια είσοδος αισθητηριακών πληροφοριών, όπως κάτι τέτοιο υποδηλώνεται από την ικανότητα του ατόμου που υπνοβατεί να κινείται με επιτυχία στον χώρο. Οι περιοχές, δηλαδή, που ελέγχουν το βάδισμα και το σύστημα πλοήγησης του εγκεφάλου μπορεί να είναι λειτουργικές, τη στιγμή που ο φλοιός των εγκεφαλικών ημισφαιρίων βρίσκεται ακόμη στον ύπνο βραδέων κυμάτων.
Σε ό,τι αφορά το δεύτερο σκέλος της ερώτησης, δεν γνωρίζω αν τα ζώα υπνοβατούν. Ας μην ξεχνούμε, όμως, ότι πολλά ζώα, λόγου χάριν το άλογο, κοιμούνται όρθια.
Ποιες είναι οι πιο σύγχρονες επιστημονικές αντιλήψεις για τα όνειρα. Τι σημαίνουν; Γιατί τα βλέπουμε;
Τα όνειρα ίσως να είναι μία μορφή σκέψεων, επιθυμιών και βιωμάτων, όλα αποτέλεσμα της ξέφρενης δραστηριότητας του εγκεφάλου ακόμη και κατά τη διάρκεια του ύπνου.
Τα όνειρα εκδηλώνονται με μεγάλη κανονικότητα σε όλα τα ανθρώπινα όντα και σε όλες τις ηλικίες. Η κανονική αυτή κυκλική νευροβιολογική διεργασία -κιρκάδιος ρυθμός- εκδηλώνεται ανεξάρτητα από περιβαλλοντικούς πυροδότες, όπως είναι οι τρέχουσες συναισθηματικές συγκρούσεις, οι εκκρεμείς βρεφικές επιθυμίες, οι ενστικτώδεις παρορμήσεις ή οι προβλεπόμενοι περιβαλλοντικοί κίνδυνοι. Δεν υπάρχει, ωστόσο, αμφιβολία ότι όλοι αυτοί οι παράγοντες, όπως και πολλοί άλλοι, επηρεάζουν το περιεχόμενο των ονείρων. Τα όνειρα ίσως να είναι μία μορφή σκέψεων, επιθυμιών και βιωμάτων, όλα αποτέλεσμα της ξέφρενης δραστηριότητας του εγκεφάλου ακόμη και κατά τη διάρκεια του ύπνου. Ίσως δεν έχουμε κατανοήσει ακόμη τις τεράστιες δυνατότητες του πολύπλοκου αυτού οργάνου να λειτουργεί με ενστικτώδη, αυτόματο τρόπο, χωρίς, δηλαδή, «εμείς» να γνωρίζουμε οτιδήποτε για τις δράσεις αυτές, και να τις συνειδητοποιούμε μόνο εκ των υστέρων και μόνο μερικώς. Το όνειρο κατασκευάζεται σταδιακά, εκκινώντας από σήματα που περιέχουν ελάχιστες πληροφορίες (ενδογενή ερεθίσματα), ώσπου να γίνει ένα τελικό προϊόν ανώτερης κατηγορίας (το όνειρο ως αφήγηση). Για να το πω με πιο απλά λόγια: Ο εγκέφαλος κατασκευάζει τον δικό του κόσμο, τη δικιά του ιστορία όταν είμαστε ξυπνητοί και ακόμη πιο «εξωτικούς» κόσμους και ιστορίες όταν κοιμόμαστε.
Σήμερα, επιπλέον, σε αντίθεση με τις φροϋδικές απόψεις, πιστεύεται ότι τα περισσότερα όνειρα δεν είναι σκοτεινά ούτε λογοκριμέναˑ αντιθέτως, αρκετά είναι πολύ ρεαλιστικά. Δεν είναι απαραίτητο να ανατρέξει κανείς στην τεχνική του ελεύθερου συνειρμού για να ανακαλύψει το νόημά τους. Δεν υπάρχει, επίσης, καμία διάκριση μεταξύ του προφανούς (έκδηλου) και του απόκρυφου (λανθάνοντος) περιεχομένου των ονείρων. Την ερμηνεία, εξάλλου, όταν τα όνειρα είναι κατανοητά, μπορεί να τη δώσει ο ίδιος ο ονειρευόμενος (αλλά και οποιοσδήποτε άλλος)ˑ η ερμηνεία δεν θεωρείται αποκλειστικό προνόμιο του ψυχαναλυτή.
Ο Φρόιντ, και η ψυχανάλυση, διατύπωσε μια θεωρία για όνειρα, ίσως την πιο συνεκτική που έχει διατυπωθεί μέχρι σήμερα. Με δύο λόγια, κατά τον Φρόιντ, τα όνειρα, όλα τα όνειρα, ακόμη και οι εφιάλτες, είναι εκφράσεις επιθυμιών, κι έχουν ως τελικό σκοπό την διατήρηση της κατάστασης του ύπνου, αν και γνωρίζουμε ότι δεν το καταφέρνουν πάντα – σε όλους μας θα έχει τύχει, τουλάχιστον άπαξ, να ξυπνήσουμε κάθιδροι από κάποιον εφιάλτη. Συναντιέται κάπου η ψυχαναλυτική αντίληψη με τις ανακαλύψεις τις επιστήμης;
Είναι αλήθεια ότι η ψυχανάλυση απελευθέρωσε τον άνθρωπο, του επέτρεψε να μιλήσει για πράγματα που πριν ήταν ταμπού, και έκανε τους ανθρώπους πιο ανεκτικούς σε ό,τι αφορά τη σεξουαλική ζωή, αλλά η ψυχανάλυση δεν είναι επιστήμη.
Η ψυχανάλυση και η επιστήμη (ναι, και η επιστήμη, λαμπρό παράδειγμα το Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο του Μαρσέλ Προυστ, ο οποίος, παρότι σύγχρονος του Φρόυντ, διερεύνησε με τόλμη, αντικειμενικότητα και γνώση την μνήμη και γενικότερα την ανθρώπινη συμπεριφορά) θα μπορούσαν να συναντηθούν μόνο στα μυθιστορήματα, την ποίηση και τις τέχνες, κυρίως στον κινηματογράφο και το θέατρο. Είναι αλήθεια ότι η ψυχανάλυση απελευθέρωσε τον άνθρωπο, του επέτρεψε να μιλήσει για πράγματα που πριν ήταν ταμπού, και έκανε τους ανθρώπους πιο ανεκτικούς σε ό,τι αφορά τη σεξουαλική ζωή (αν και υπάρχει κατάχρηση ψυχαναλυτικών όρων και απόψεων τόσο στις τέχνες όσο και στην κοινωνική ζωή), αλλά η ψυχανάλυση δεν είναι επιστήμη. Όπως επισήμανε ο Βιτγκενστάιν, «η ψυχανάλυση μόνο ως μυθολογία της ψυχιατρικής μπορεί να νοηθεί», ή, επειδή δεν μου αρέσει ο όρος, μπορεί να νοηθεί μόνο ως μυθολογία της συμπεριφοράς. Αλλά η μυθολογία δεν αποτελεί σήμερα εργαλείο για την ερμηνεία του κόσμου.
Σύμφωνα με τον Καρλ Πόπερ για το τι είναι επιστήμη, η ψυχανάλυση στερείται του βασικού χαρακτηριστικού κάθε επιστημονικής θεωρίας: του στοιχείου της διαψευσιμότητας. Οι συνεχείς επαληθεύσεις μίας θεωρίας, όπως συμβαίνει με την ψυχανάλυση, χαρακτηρίζουν τις θρησκείες και άλλα μη επιστημονικά συστήματα. Η ψυχανάλυση έχει μία απάντηση σε όλα τα ερωτήματα που τίθενται. Στην ψυχανάλυση την ίδια στιγμή το άσπρο μπορεί να γίνει μαύρο, και το αντίθετο. Όπως επισημαίνεται σε κάποιο σημείο της Μαύρης βίβλου της ψυχανάλυσης: «Είναι αδύνατον να αντικρούσει κάποιος την ψυχανάλυση, διότι μπορεί να ισχυριστεί [η ψυχανάλυση] τα πάντα και το αντίθετό τους, αρκεί να επικαλεστεί τη “μαρτυρία” του ασυνείδητου, που είναι πάντα έτοιμο να συμμορφωθεί με τις ανάγκες της στιγμής». Κατά συνέπεια θα πρέπει να είμαστε άκρως επιφυλακτικοί με τα πορίσματα του φροϋδισμού και της ψυχανάλυσης. Νομίζω ότι δεν έμεινε σχεδόν τίποτε σήμερα από τις ψυχαναλυτικές προσεγγίσεις, ούτε και από την ερμηνεία των ονείρων. Ξεπεράστηκαν: η θεωρία της αποπλάνησης, η θεωρία της φαντασίωσης, η θεωρία της υστερίας, η θεωρία των ενορμήσεων, ο «φθόνος του πέους» που υποτίθεται ότι διέπει τη γυναικεία σεξουαλικότητα, η πίστη ότι οι ονομαζόμενες ψυχολογικές ασθένειες οφείλονται στις ασυνείδητες και απωθημένες συγκρούσεις και η άποψη ότι για τη σχιζοφρένεια και τον αυτισμό του παιδιού ευθύνεται η μητέρα (άποψη που είχε επικρατήσει τις δεκαετίες του 1950-1960) και πολλά άλλα. Σε ό,τι αφορά τα όνειρα, ανέφερα τις επισημάνσεις μου στην προηγούμενη ερώτησή σας.
Στην Αμερική, και όλοι γνωρίζουμε τι σημαίνει αυτό, μας το έχει δείξει πολύ καλά ο Γούντι Άλλεν, μόνο ένα ποσοστό 12% ξαπλώνει στο «ντιβάνι» (οι υπόλοιποι ακολουθούν σύγχρονες προσεγγίσεις, τις ονομαζόμενες συμπεριφορικο-γνωστικές και άλλες προσεγγίσεις προκειμένου να αντιμετωπίσουν προβλήματα συμπεριφοράς). Άλλωστε, αν ξαπλώσει κανείς στο ντιβάνι είναι αμφίβολο αν θα ξανασηκωθεί ποτέ. Τα Τμήματα Ψυχολογίας του Α.Π.Θ. και του Ε.Κ.Π.Α. ακολουθούν τις σύγχρονες αυτές προσεγγίσεις. Μόνο στη Γαλλία, και σε λίγες ακόμη χώρες, για ιστορικούς λόγους η ψυχαναλυτική προσέγγιση είναι ακόμη ισχυρή. Υποθέτω ότι πενήντα χρόνια από σήμερα όταν όλη αυτή η ιστορία θα έχει αποκαθηλωθεί οριστικά, οι μελλοντικές γενιές θα αναρωτιούνται με έκπληξη για το πώς ήταν δυνατόν να παραπλανηθεί η ανθρωπότητα, σχεδόν στο σύνολό της, από τέτοιες ανεδαφικές και αστήρικτες δοξασίες. Και λέω σχεδόν στο σύνολό της, διότι πάντοτε υπήρχαν αντίθετες επιστημονικές και φιλοσοφικές απόψεις, αλλά η γοητεία που ασκούσε και ακόμη ασκεί ο Φρόυντ και η ψυχανάλυση δεν επέτρεψαν στις φωνές αυτές να ακουστούν για αδικαιολόγητα μεγάλο χρονικό διάστημα.
* Ο Θανάσης Ντινόπουλος είναι καθηγητής Ανατομικής, Ιστολογίας και Εμβρυολογίας του Τμήματος Κτηνιατρικής της Σχολής Επιστημών Υγείας του Α.Π.Θ. Διετέλεσε Πρόεδρος της Κτηνιατρικής Σχολής και της Ελληνικής Εταιρείας για τις Νευροεπιστήμες, μέλος της Επιτροπής Ερευνών του Α.Π.Θ., Αναπληρωτής Πρόεδρος της Κτηνιατρικής Σχολής και επί μια δωδεκαετία Διευθυντής του Εργαστηρίου Ανατομικής και Ιστολογίας.
Εκτός από Ανατομική και Ιστολογία, με έμφαση στο νευρικό σύστημα, διδάσκει τα μαθήματα επιλογής Εγκέφαλος και τέχνη και Σφάλματα της Εξέλιξης και Δαρβινικές Πλάνες, καθώς και θέματα της ειδικότητάς του σε τμηματικά και διατμηματικά μεταπτυχιακά προγράμματα του Α.Π.Θ. και του ΠΑ.ΜΑΚ.
Είναι συγγραφέας 40 επιστημονικών άρθρων δημοσιευμένων σε έγκυρα διεθνή νευροεπιστημονικά περιοδικά και 60 ανακοινώσεων και ομιλιών σε ελληνικά και διεθνή συνέδρια. Στο έργο του υπάρχουν περίπου 900 θετικές ετεροαναφορές.