Μια συνομιλία με την –ιστορικό τέχνης, ξεναγό και συγγραφέα–, τη σπουδαία αθηναιογράφο Άρτεμη Σκουμπουρδή, με αντικείμενο την πόλη που αλλάζει, καθώς τη γνωρίζουμε μέσα από την ιστορική της διαδρομή και τα πολλά της πρόσωπα. «Ο χρόνος ο παρών και ο χρόνος ο παρελθών είναι και οι δύο παρόντες στον μέλλοντα χρόνο της πόλης». Η κυρία Άρτεμη Σκουμπουρδή έχει συνεισφέρει όσο λίγοι σ’ αυτήν την προσπάθεια, στο πρόσωπό της, η Αθήνα απέκτησε τον «σοφό αφηγητή» της, όπως χαρακτηριστικά έχει πει η καθηγήτρια Ιστορίας, Μαρία Ευθυμίου. Είναι μια ανεξάντλητη πηγή γνώσεων, μια ακούραστη και παθιασμένη πρέσβειρα της Αθήνας. Το 1982 δημιούργησε τον θεσμό της ελεύθερης δωρεάν ξενάγησης, σε συνεργασία με το σωματείο ξεναγών. Έχει γράψει πλήθος βιβλίων και άρθρων, έχει δώσει διαλέξεις και τώρα, στον δύσκολο καιρό της πανδημίας, που έχει παροπλίσει τους ξεναγούς, ολοκλήρωσε την επιμέλεια των νέων εκδόσεων δύο παλαιότερων και πολυσυζητημένων βιβλίων της. Το Μοναστηράκι - Πλάκα: Οι γειτονιές των θεών που βρίσκεται ήδη στα βιβλιοπωλεία ενώ αναμένουμε το Ψυρρή: η γειτονιά των ηρώων – Οι Αθηναίοι στην εξέγερση του ΄21. Και τα δύο από τις εκδόσεις Πατάκη.

Όλοι πιστεύουμε ότι γνωρίζουμε την Αθήνα – ελάχιστοι όμως την κατέχουν όσο εσείς. Έχετε γράψει τόσα βιβλία για την πόλη και τις ιστορικές γειτονιές της που ο τίτλος της «Αθηναιογράφου» σας ανήκει δικαιωματικά. Η Αθήνα έχει μυστικά κρυμμένα σε υπόγειες διαδρομές;

Η Αθήνα είναι μία πόλη μοναδική όπου δοξάζεται η διαχρονία. Αριθμεί πάνω από έξι χιλιάδες χρόνια ζωής και Ιστορίας. Παραμένει το ίδιο λαμπερή, χάρη στην ένδοξη ιστορία και τα απαράμιλλα μνημεία της. Η πόλη παρουσιάζεται σαν ανοικτό βιβλίο. Δεν έχει να κρύψει κάτι και φυσικά, δεν διαθέτει υπόγειες διαδρομές. Το βεβαιώνω με κάθε γνώση και σοβαρότητα. Στο Ιστορικό Κέντρο, οι δήθεν «υπόγειες διαδρομές», καμία σχέση δεν έχουν με διαδρομές. Πρόκειται για απομεινάρια και ερείπια αρχαίων κτιρίων, μνημείων και κυρίως θερμών λουτρών με υπόκαυστα, δηλαδή σύστημα υποδαπέδιας θέρμανσης, που ανήκουν σε αρχαιότερες οικοδομικές φάσεις και ως εκ τούτου βρίσκονται σε χαμηλότερο επίπεδο (στρώμα γης), όπως για παράδειγμα, το υπόγειο της Ρωσικής εκκλησίας – Σωτήρας Λυκοδήμου.

Τι σημαίνει για εσάς το γεγονός ότι έχετε φοιτήσει στο 74ο δημοτικό και στο 1ο Γυμνάσιο Θηλέων της Πλάκας;

Το 74ο Δημοτικό Σχολείο είναι ιδρυμένο πάνω στ’ απομεινάρια ενός αρχαίου γυμνασίου, που ίσως ήταν το Διογένειο. Στα χρόνια της οθωμανικής κατάκτησης στον ίδιο χώρο, υπήρξε το τζαμί της Κολόνας, στην συνέχεια η Δημόσια Βιβλιοθήκη και στα 1874 κτίζεται το νεοκλασικό Σχολείο από τον Παναγή Κάλκο. Οι αθλητικές ασκήσεις και οι γυμναστικές επιδείξεις γίνονταν στο γειτονικό οικόπεδο του «Διογενείου Γυμνασίου», πλάι στα μάρμαρα της αθηναϊκής αρχαιότητας. Για την ακρίβεια στον ίδιο χώρο που σμίγουν η αρχαιότητα και η παλαιότητα, μεταξύ των αρχοντικών των Μπενιζέλων και των Γασπαραίων, και στη σκιά του Ιερού Βράχου, λάμβανε χώρα η γυμναστική. Οι φιγούρες των παιδιών έχαιραν μιας απροσδιόριστης ειδικής προνομίας, προσλαμβάνοντας γνώση και άσκηση ανάμεσα σε παρακείμενα κιονόκρανα και άλλες αρχαιότητες, που ανάσαιναν πολυχιλιετή ιστορικότητα. Το πρώτο Γυμνάσιο Θηλέων, που ιδρύθηκε το 1917, βρισκόταν στο ίδιο κτίριο και ήταν το θρυλικό Α! ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΘΗΛΕΩΝ, Αδριανού 114.

Τι εννοούμε όταν λέμε «Παλαιά Αθήνα»;

Χωρίς να είναι δόκιμος ο όρος «Παλαιά» Αθήνα, συνήθως, έτσι ονομάζουμε τις τρεις μεγάλες αρχαιότερες αθηναϊκές γειτονιές: Πλάκα, Μοναστηράκι και Ψυρρή. Οι ίδιες αυτές γειτονιές, με διαφορετικές ονομασίες, συγκροτούσαν την αρχαία Αθήνα, εντός του Θεμιστοκλείου Τείχους. Κατά τα χρόνια της οθωμανικής κατάκτησης, όταν η Αθήνα απλώνεται πάλι και ο πληθυσμός αυξάνεται, ο τρεις αυτές γειτονιές ζωντανεύουν και εντάσσονται μέσα στο τείχος του Χασεχή (1778).

Ποιοι είναι οι «γκάγκαροι» και ποιοι οι «ξωτάρηδες»;

«Γκάγκαροι» αποκαλούντο οι «γνήσιοι» Αθηναίοι και η ονομασία προέρχεται από ένα βαρύ ξύλινο εξάρτημα της εξώπορτας ενός σπιτιού, το γκάγκαρο (gangaro ή ganghero). Το γκάγκαρο ήταν ένα μάνταλο που τοποθετούσαν πίσω από την εξώπορτα. Όταν κάποιος άφηνε την πόρτα ελεύθερη, απότομα, τότε το γκάγκαρο με το βάρος του παρέσυρε την πόρτα γρήγορα και την ασφάλιζε από μέσα. Η ονομασία είναι ιταλική (κατά κάποιους με ελληνική προέλευση) και το εξάρτημα αυτό πρέπει να εμφανίζεται στην Αθήνα στα δύσκολα χρόνια της φραγκοκρατίας, για λόγους ασφαλείας. Οι Αθηναίοι που είχαν δεινοπαθήσει από τα πρώτα μεσαιωνικά χρόνια έως την οθωμανική κατάκτηση, εξαιτίας επιδρομέων και κακοποιών, φαίνεται ότι χρησιμοποιούσαν στις εξώπορτες τέτοια μάνταλα. Κλείνονταν λοιπόν στα σπίτια, και απέφευγαν τις κοινωνικές επαφές. Ο χαρακτηρισμός «γκάγκαρος» δεν ήταν κολακευτικός, καθώς ήταν συνώνυμο του ακοινώνητου ανθρώπου. Όταν μετά την απελευθέρωση του 1830, οι ταλαίπωροι Αθηναίοι, επέστρεψαν στην πολλά υποσχόμενη πόλη τους, δεν ξεπερνούσαν τις 3.500 ψυχές. Σύντομα όμως, ήρθαν να βρουν την τύχη τους πολλοί επήλυδες. Με τον καιρό, ο χαρακτηρισμός «γκάγκαρος» κατέληξε να σημαίνει τον γηγενή Αθηναίο, ώστε να ξεχωρίζουν τους λιγοστούς «γνήσιους» Αθηναίους από τους νεόφερτους μέτοικους. Αλλά και οι μέτοικοι, με την σειρά τους, δήλωναν «γκάγκαροι» χωρίς να γνωρίζουν την κατά κάποιον τρόπο υποτιμητική προέλευση του χαρακτηρισμού.

«Ξωτάρηδες», αποκαλούσαν οι Αθηναίοι κατά την οθωμανική περίοδο, τους άκληρους, πτωχούς Αθηναίους που για να επιβιώσουν εργάζονταν στις περιουσίες των πλουσίων. Αποτελούσαν την κατώτερη κοινωνική τάξη της αθηναϊκής κοινωνίας.

Έχετε, επίσης, μελετήσει και γράψει για τα καφέ και τα θέατρα της Παλαιάς Αθήνας. Πώς ξεκίνησε η ιδέα;

Πρόκειται για δύο διαφορετικά βιβλία που εξέδωσε το τότε Πνευματικό Κέντρο Δήμου Αθηναίων, Θέατρα της Παλαιάς Αθήνας (1997) και Καφενεία της Παλαιάς Αθήνας (2000). Η ιδέα ξεκίνησε από τη λαογραφική και ιστορική μελέτη και έρευνα της Αθήνας του 19ου αι. Το θέατρο και το αρχαίο δράμα έμαθα να το αγαπώ από πολύ νωρίς. Ευτύχησα να γνωρίσω το θέατρο και την όπερα από τον πατέρα και την γιαγιά, άλλωστε συνήθως οι καθημερινοί παιδικοί περίπατοι ήταν στο Διονυσιακό Θέατρο. Στα φοιτητικά μου χρόνια ευτύχησα να διδαχθώ το Αρχαίο Δράμα από τον σπουδαίο δάσκαλο Τάκη Μουζενίδη. Είχε λάβει μέρος στις Δελφικές Εορτές και μας μετέδωσε τον ενθουσιασμό του και την αγάπη του για το αρχαίο θέατρο. Όσο για τα καφενεία, με είχε εντυπωσιάσει το γεγονός ότι στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες διατηρούν έως σήμερα καφενεία διακοσίων και πλέον χρόνων. Αντιθέτως στην Αθήνα δεν έχουμε διατηρήσει ούτε ένα ιστορικό καφενείο. Και ας είναι «από τα μπρίκια τους βγαλμένη η σύγχρονη ιστορία του Ελληνικού Έθνους».

Η λογοτεχνία συμμετέχει ενεργά κι αποφασιστικά στην προσέγγιση της πόλης, οι μυθιστοριογράφοι αποτύπωσαν τα αποτελέσματα της αστικοποίησης στα ήθη πριν από τους κοινωνιολόγους. Υπάρχει μάλιστα η άποψη ότι κάθε μεγάλος συγγραφέας σήμερα, είναι συγγραφέας της πόλης. Το πατάρι του Λουμίδη, το Zonars, το Μπραζίλιαν είναι τα πιο γνωστά σημεία συνάντησης, τέτοιων ζυμώσεων και ανταλλαγής ιδεών, από τον Μεσοπόλεμο και μετά. Τα καφενεία εκείνης της εποχής;

Το καφενείο, ο κατ' εξοχήν δημόσιος χώρος με τη μεγαλύτερη διανθρώπινη επικοινωνία, έλκει την καταγωγή του από το «Θερμοπώλιον» της ελληνικής αρχαιότητας. «Το καφενείον εις τας σημερινάς μεγάλας πόλεις είναι ό,τι ήτο η Αγορά εις τας αρχαίας ελληνικάς πόλεις. Σχολαί ποιητικαί, αισθητικαί, καλλιτεχνικαί, αριστουργήματα της σκέψεως και της εμπνεύσεως συνελήφθησαν εις τα καφενεία των μεγάλων πόλεων. Ό,τι καλούμε ζωήν κοσμοπόλεως, από τον έρωτα έως την σκέψιν, έχει τον παλμό του εις το καφενείον…». Μ’ αυτά τα λόγια συνοψίζει ο Δημήτρης Χατζόπουλος τον ορισμό του ελληνικού καφενείου, με το άρθρο του «Καφενείον και ποίησης» στην εφημερίδα «Εμπρός», της 25ης Φεβρουαρίου 1920. Στην Εφημερίδα «Έθνος» της 15ης Μαρτίου 1927 διαβάζουμε: «Το καφενείον είναι δι’ όλους το δεύτερον οσπίτιον είνε το γνώρισμα του πολιτισμού παντός τόπου. Οι άνθρωποι χρειάζονται ατομικήν και κοινωνικήν στέγην. Την πρώτην την δίδει ο οίκος, την δευτέραν μόνον το καφενείον».

Το διάσημο καφενείο του Ζαχαράτου έκλεισε το 1963 και οι πρόσφατες μεγάλες απώλειες σπουδαίων καφενείων όπως το πατάρι του Λουμίδη και αυτό του Ζωναρά (Ζώναρς). Πλην του τελευταίου, όλα τ’ άλλα είχαν γεμάτα τα τραπέζια τους ως την τελευταία ημέρα κατεδάφισης των όμορφων νεοκλασικών κτιρίων που τους πρόσφεραν στέγη.

Μέσα στο –δυστυχώς εξαντλημένο πλέον– βιβλίο μου, ξεδιπλώνεται η συναρπαστική ιδέα του καφενείου και η μαγεία του καφέ, μέσα από μια ιστορική αναδρομή στον κύκλο των χαμένων καφενείων της παλιάς Αθήνας. Από το Καφενείον της Ωραίας Ελλάδος, που υπήρξε «η κεντρική διεύθυνσις της Εκκλησίας του λαού», ως το Καφενείον του Ζαχαράτου, το «δεύτερον και το πιο φιλελεύθερον κοινοβούλιον από το πραγματικόν». Το διάσημο καφενείο του Ζαχαράτου έκλεισε το 1963 και οι πρόσφατες μεγάλες απώλειες σπουδαίων καφενείων όπως το πατάρι του Λουμίδη και αυτό του Ζωναρά (Ζώναρς). Πλην του τελευταίου, όλα τ’ άλλα είχαν γεμάτα τα τραπέζια τους ως την τελευταία ημέρα κατεδάφισης των όμορφων νεοκλασικών κτιρίων που τους πρόσφεραν στέγη. Παραμένουν διαχρονικά τα λόγια του Εμμανουήλ Ροίδη: «Τα μεν πάτρια ήθη απηρνήθημεν, του δε διανοητικού βίου των εθνών της Δύσεως, δεν μετέχομεν εισέτι».

Σήμερα τα θέατρα είναι από τους πλέον πληττόμενους χώρους από την πανδημία. Πώς λειτουργούσαν τα θέατρα στην Παλαιά Αθήνα; Ποιες ήταν οι δημοφιλείς παραστάσεις;

Η κατάσταση στην άρτι απελευθερωμένη Αθήνα, ήταν τραγελαφική. Κυρίως σε ό,τι αφορούσε στο θέατρο. Η πρώτη θεατρική προσέγγιση έρχεται με το υπαίθριο ξύλινο θέατρο του Σκουτζόπουλου, στην «εσχατιά της πόλης», στην σημερινή πλατεία Ομονοίας. Φαντασθείτε τους Έλληνες θεατές, χωρίς μουσική παιδεία και θεατρική εμπειρία να παρακολουθούν μανιωδώς όπερες! Μέσα στα θέατρα ξετυλίγονται σκηνές τραγελαφικές και γραφικές, πάνω και κάτω από τα σανίδια, με έντονο λαογραφικό ενδιαφέρον. Τα έργα είναι αρχικά ιστορικά θέματα, σχετικά με την ελληνική επανάσταση αλλά και νεόφερτες ιταλικές όπερες. Οι ηθοποιοί είναι ερασιτέχνες ή και ξεπεσμένες θεατρίνες από την Ιταλία. Οι επιχειρηματίες δεν έχουν κρατική υποστήριξη. Το φιλοθεάμον κοινό είναι ενθουσιώδες και παθιασμένο! Κάπως έτσι λοιπόν, είναι η θεατρική κίνηση στην νεοσύστατη πρωτεύουσα του 19ου αιώνα.

Τα έργα είναι αρχικά ιστορικά θέματα, σχετικά με την ελληνική επανάσταση αλλά και νεόφερτες ιταλικές όπερες. Οι ηθοποιοί είναι ερασιτέχνες ή και ξεπεσμένες θεατρίνες από την Ιταλία. Το φιλοθεάμον κοινό είναι ενθουσιώδες και παθιασμένο!

Ζούμε σε πρωτόγνωρους καιρούς, όμως η Αθήνα έχει ξαναζήσει πανδημίες. Ποια ήταν η πιο δύσκολη εποχή της;

Όλες οι πανδημίες ήταν τραγικές για τους ανθρώπους της Αθήνας. Φανταστείτε εκείνα τα χρόνια, τα δύσκολα, όπου δεν υπήρχαν ούτε καν φάρμακα προηγμένα, ούτε ενημέρωση ή επικοινωνία και τα πάντα αφήνονταν στο έλεος του Θεού. Η πανώλη του τέλους του 18ου αι. (1789 και 1792), η χολέρα του Κριμαϊκού πολέμου (1854) και η ισπανική γρίπη του 1918-19, καταγράφονται ως οι χειρότεροι πρόσφατοι λοιμοί. Συνήθως, λοιμός και λιμός συμπορεύονται σ’ έναν φαύλο κύκλο, καθώς ο λιμός, η ένδεια, η φτώχια φέρνει τον λοιμό, το θανατικό αλλά και ο λοιμός συνοδεύεται με στέρηση αγαθών. Κάθε φορά που ξεσπούσε ένα θανατικό στην Αθήνα, η πόλη άδειαζε. Όσοι είχαν μια στοιχειώδη οικονομική ευρωστία, έφευγαν εκτός πόλεως για να σωθούν. Συγκλονιστική είναι η περιγραφή της έρημης Αθήνας, όπως περιγράφεται στην εγκυκλοπαίδεια «Πυρσός» και αναφέρεται στη χολέρα του 1854: «Πολυάριθμοι απέθνησκον καθ’ εκάστην, μεταξύ των οποίων γνωστότατοι πολίται των Αθηνών. “Παρίστα οικτρόν θέαμα, η πόλις της Αθήνας”, αναφέρει ο Νικόλαος Δραγούμης. Μετ’ όλίγον δε αι οδοί μετεβλήθησαν εις ερήμους, τα εργαστήρια εκλείσθησαν, εντός των οικείων εξέψυξε πάσα φωνή και η πόλις, απ’ άκρου εις άκρον, εσίγησεν ως απέραντον νεκροταφείον».

Πώς συνδέονται οι ήρωες της επανάστασης του ΄21 με τα τυχερά παιχνίδια;

Στα χρόνια της ελληνικής επανάστασης και συγκεκριμένα το 1829, τυπώθηκε στη Βουδαπέστη από Ούγγρους φιλέλληνες, μια σειρά από τραπουλόχαρτα με τις μορφές των πρωτεργατών της εξέγερσης. Ρηγάδες ήσαν οι: Καποδίστριας, Υψηλάντης, Μαυροκορδάτος και Κουντουριώτης∙ οι ντάμες απεικόνιζαν τις: Ελλάδα, Αθηνά, Ελευθερία και Καρτερία, ενώ οι βαλέδες είχαν τα πορτρέτα των: Μιαούλη, Κανάρη, Μπότσαρη και Κολοκοτρώνη. Πατριωτική τράπουλα, λοιπόν, επίκαιρη για εκείνη την εποχή που η χαρτοπαιξία καταδυνάστευε τους Έλληνες. Άνθρωποι που για χρόνια δεν είχαν αφήσει το όπλο από το χέρι τους, τώρα κάθονταν με τα τραπουλόχαρτα στις παλάμες, ώρες ατελείωτες! Ο τριόμφος, το φαραώ, το σκαμβίλιο –κοινώς το σκαμπίλι– και η κολτσίνα θριάμβευαν στην Αθήνα του 19ου αιώνα. Από τα σαλόνια της Αθηναϊκής κοινωνίας ως τα φτωχοκάλυβα, οι Αθηναίοι επιδίδονταν με πάθος στην χαρτοπαιξία. Λέγεται πως κάποιος υπουργός –επί κυβερνήσεως Βούλγαρη– έπαιξε στην κολτσίνα και αυτό το Υπουργείο του! Και ενώ το «σκαμβίλιον» και η «κολτσίνα» πρωταγωνιστούν στις καρδιές των Αθηναίων, το 1907 πρωτοπαίζεται στην πρωτεύουσα το πόκερ και στην συνέχεια ο μπακαράς. Παιχνίδια που τίναξαν στον αέρα αρκετές περιουσίες και ανάγκασαν κυβερνήσεις να πάρουν μέτρα.

Ζήσαμε, παρά τους αναγκαίους περιορισμούς, σε ρυθμούς εορταστικούς. Θέλετε να μας μεταφέρετε στο αντίστοιχο κλίμα άλλων εποχών της Αθήνας;

Στην αρχαία Αθήνα, κάθε μήνας του αττικού ημερολογίου περιελάμβανε τουλάχιστον μία επίσημη γιορτή. Την 12η του μηνός Εκατομβαιώνος, περί τα τέλη Ιουλίου, γιόρταζαν τα Κρόνια, για να τιμήσουν τον Κρόνο, τον θεό των θεών, για την καλή συγκομιδή. Στα τέλη Οκτωβρίου, γιόρταζαν τα Πυανόψια (από τα πύανα και τους κυάμους, δηλαδή τα όσπρια και τα κουκιά). Ήταν μια γιορτή αγροτική, κορυφωνόταν την εποχή της άροσης και της σποράς, για να ευχαριστήσουν τους θεούς για τα αγαθά που τους προσέφεραν στον χρόνο που έφυγε, αλλά και για να εξασφαλίσουν ευφορία για τον χρόνο που έρχεται. Παιδικές και νεανικές πομπές μετέφεραν μια δέσμη από κλαδιά ελιάς και δάφνης περιτυλιγμένα με άσπρα και κόκκινα και άσπρα νήματα. Χρησιμοποιούσαν δηλαδή αειθαλή φυτά που συμβόλιζαν την αφθαρσία και την ευημερία και τα ασπροκόκκινα νήματα για να προστατευτούν από τα κακά πνεύματα, τη μαγεία και το κακό μάτι. Τα παιδιά μετέφεραν τα σύμβολα από σπίτι σε σπίτι, με ύμνους και ευχές, κρεμούσαν τα κλαδιά ελιάς στις εισόδους των σπιτιών και φιλοδωρούνταν από τους νοικοκυραίους. Λέγεται πως τα πρώτα κάλαντα τα έψαλε ο Όμηρος και ότι οι αρχαίοι στίχοι ήταν σε δακτυλικό εξάμετρο. Η ερμηνεία ορισμένων σημείων είναι σήμερα αμφίβολη. Στο λεξικό της Σούδας (10ος αι. μ.Χ.) αναφέρονται τα κάλαντα της αρχαιότητας, σε έμμετρη παράφραση. Ήταν ένα ευχολόγιο στίχων και ονομάστηκαν κάλαντα από την λατινική λέξη calendae (καλένδες), όπως αποκαλούσαν την πρώτη μέρα του μήνα και στην προκειμένη περίπτωση την πρώτη μέρα του χρόνου.

Λέγεται πως τα πρώτα κάλαντα τα έψαλε ο Όμηρος και ότι οι αρχαίοι στίχοι ήταν σε δακτυλικό εξάμετρο.

Αργότερα κατά τη ρωμαϊκή περίοδο είχαν τα Σατουρνάλια, μια παλλαϊκή γιορτή, ένα μεγάλο πανηγύρι που λάμβανε χώρα στην παριλίσσια περιοχή, όπου βρισκόταν ο ναός του Κρόνου και της Ρέας. Τα Κρόνια και στην συνέχεια τα Σατουρνάλια των Ρωμαίων ήταν γιορτές χαράς και διασκεδάσεων. Σε όλη τη ρωμαϊκή επικράτεια διέκοπταν τις πολεμικές επιχειρήσεις, αμνήστευαν κατάδικους. Αντήλασσαν δώρα, έπαιζαν τυχερά παιχνίδια, Par-impar, capita aut navia, αντίστοιχα μονά-ζυγά και κορώνα-γράμματα.

Από τα Πυανόψια και τα Κρόνια των αρχαίων Ελλήνων, τις καλένδες και τα Σατουρνάλια των Ρωμαίων, η υποδοχή του νέου χρόνου είναι πάντοτε ξεχωριστή και διαχρονική γιορτή. Ένα από τα πιο συμβολικά παλαιά έθιμα ήταν για το πρωί της Πρωτοχρονιάς το σπάσιμο του ροδιού στην είσοδο του σπιτιού και συνοδευόταν από ευχές για το καλό της οικογενειακής Εστίας, παρόμοιες με αυτές που τραγουδούν στα κάλαντα τα παιδιά ακόμα και σήμερα.

Το στοιχείο του νερού πώς συνδέει διαχρονικά εορταστικά ήθη κι έθιμα;

Το νερό ως μέσον καθαρμού και εξαγνισμού απαντάται στην λατρευτική ζωή πολλών θρησκειών. Η πίστη στην εμφάνιση του «θείου», η «Επιφάνεια» του θεού για να βοηθήσει και να νουθετήσει, ανήκει στις δοξασίες όλων των λαών. Στην αρχαία Ελλάδα γιόρταζαν την Επιφάνεια του θεού, που έρχεται ως αρωγός για να προστατεύσει και να καθοδηγήσει τους ανθρώπους.

Οι Καλικάντζαροι, Κωλοβελόνηδες ή παγανά, ελευθερώνονται κι ανεβαίνουν πάνω στη γη τις μέρες των Χριστουγέννων. Είναι πλάσματα της φαντασίας, απομεινάρια αρχαίων δοξασιών, που εξαφανίζονται την δωδέκατη μέρα με τον αγιασμό των υδάτων. Τα πλοία που ταξίδευαν στ’ ανοιχτά της θάλασσας αγκυροβολούσαν στα κοντινά λιμάνια, για να γλιτώσουν από τα τελώνια του υγρού στοιχείου, που οργίαζαν κι αυτά όπως τα παγανά της στεριάς.

«Ήρθανε τα φώτα και φωτισμοί», τραγουδούσαν οι Έλληνες, που σηματοδοτούσε το φευγιό και την επιστροφή των ξωτικών στα έγκατα της γης. Οι Αθηναίοι μαγείρευαν φακές, με την ευχή «Όσες φακές φάμε, τόσα ξηστία λάδι να κάνουμε», καθώς η παραγωγή λαδιού και σαπουνιού ήταν τα σπουδαιότερα προϊόντα τους. Μετά τον αγιασμό των υδάτων, στις παραλίες της Αττικής, κατέβαζαν από το εικονοστάσι τις εικόνες, έπαιρναν και τα γεωργικά εργαλεία για να τα πλύνουν στη θάλασσα με το θαλασσινό νερό που ήταν πλέον «αγιασμένο», ό,τι είχε μολυνθεί με το πέρασμα του χρόνου, γινόταν καθαρό κι αποκτούσε δύναμη κι αξία. Το έθιμο αυτό μάς φέρνει πίσω στην αρχαιότητα στην γιορτή των «Πλυντηρίων» των αρχαίων Αθηναίων. Στην τελετή κατά την οποία, κατέβαζαν με πομπή το σεπτό ξόανο της θεάς Αθηνάς στο Φάληρο, και το έπλεναν στα νερά του Σαρωνικού.

Ποιοι ήταν οι Καλημέρηδες;

«Καλημέρηδες» ονομάζονταν οι ενοικιαστές των νερών του Κηφισσού –λέγονταν και «Ποταμάρχοι»– και φρόντιζαν για τη διανομή των ποτιστικών νερών στους Αθηναίους. Στα χρόνια της οθωμανικής κατάκτησης, είχαν αποκλειστικό δικαίωμα να τραγουδούν στα σπίτια της Αθήνας, τα κάλαντά τους. Οι «Καλημέρηδες» και οι βοηθοί τους με φλάμπουρο και με βιολιά, γύριζαν τα αθηναϊκά σπίτια και τραγουδούσαν τα καλήμερα. Λεφτά δεν καταδέχονταν, αλλά τα βιολιά ακριβοπληρώνονταν με άλλο τρόπο. Μπαίνοντας στις αυλές των σπιτιών, είχαν το δικαίωμα να πάρουν όποιο πουλερικό εύρισκαν εκεί. Γι' αυτό απ’ τα βαθειά χαράματα, οι γερόντισσες συμβούλευαν τις νεώτερες να κλείσουν τα πουλερικά στα κοτέκια (κοτέτσια) και ν’ αφήσουν πεσκέσι για τους «Καλημέρηδες», το πιο καχεκτικό. Όπως χαρακτηριστικά γράφει ο αθηναιογράφος Καμπούρογλους: «’Αφηναν όρνιθα τινά, μη διακρινομένην επί εκτάκτω ευρωστία!». Και οι «Καλημέρηδες» τραγουδούσαν: «Καλήμερα, καλήμερα και πάντα καλημέρα κι ας τον καλημερίσουμε τούτο μας τον αφέντη». Ύστερα παίνευαν τον αφέντη, την όμορφη κυρά και τα νεαρά βλαστάρια του σπιτιού και τελείωναν με τις γνωστές ευχές: «Εδώ που τραγουδήσαμε πέτρα να μην ραγίσει, κι ο νοικοκύρης του σπιτιού χρόνους πολλούς να ζήσει. Εις έτη πολλά».

* Η ΜΑΡΙΑ ΚΑΛΙΟΡΗ είναι συγγραφέας.

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΗΣ ΑΡΤΕΜΗΣ ΣΚΟΥΜΠΟΥΡΔΗ