«Μια γυναίκα» της Σιμπίλα Αλεράμο (προδημοσίευση)

Ήλιος, ήλιος! Τι εκτυφλωτικός ήλιος! Όλα έλαμπαν σ' εκείνον τον τόπο. Η θάλασσα ήταν μια μεγάλη ασημένια λωρίδα, ο ουρανός ένα ατέλειωτο γέλιο πάνω από το κεφάλι μου, ένα απέραντο γαλάζιο χάδι στα μάτια που για πρώτη φορά ανακάλυπταν την ομορφιά του κόσμου. Τι ήταν τα πράσινα λιβάδια της Μπριάντσα και του Πιεμόντε, οι κοιλάδες, ακόμα και οι Άλπεις που είχα δει στα πρώτα μου χρόνια, οι γλυκές λίμνες και οι όμορφοι κήποι, μπροστά σε τούτη την ηλιόλουστη εξοχή, μπροστά σε τούτη την ατελείωτη έκταση επάνω και εμπρός μου, σε αυτή την απέραντη, θαυμαστή πνοή του νερού και του αέρα; Τα πνευμόνια μου γέμιζαν λαίμαργα με αυτόν τον ελεύθερο αέρα, με την αρμύρα· έτρεχα στην ακτή κάτω από τον ήλιο, κοίταζα τα κύματα να σκάνε στην ακροθαλασσιά και κάθε στιγμή ένιωθα έτοιμη να μεταμορφωθώ σε ένα από τα μεγάλα λευκά πουλιά που πετούσαν ξυστά πάνω από τη θάλασσα και εξαφανίζονταν στον ορίζοντα. Άραγε τους έμοιαζα καθόλου;

Aχ, η απόλυτη ευτυχία εκείνου του καλοκαιριού! Η όμορφη, ατίθαση εφηβεία μου!

Ήμουν δώδεκα χρονών. Στο χωριό αυτό, που όλοι αποκαλούσαν «πόλη», πέρα από ένα δημοτικό δεν υπήρχαν άλλα σχολεία. Ένας δάσκαλος που ήρθε να μου κάνει μαθήματα απολύθηκε πολύ σύντομα, αφού δεν μπορούσε να μου διδάξει περισσότερα από όσα ήδη ήξερα. Στις καυτές μεσημεριανές ώρες, μόνη στο δωματιάκι του μεγάλου σπιτιού που είχα διαλέξει για γραφείο μου, έριχνα, χωρίς ενθουσιασμό, ματιές σε ογκώδη εγχειρίδια φυσικής και βοτανικής και σε ξένες γραμματικές που μου είχε δώσει ο μπαμπάς μου. Έβγαινα στο ψηλό μπαλκόνι, κοίταζα κάτω στην πλατεία τους αργόσχολους δίπλα στο φαρμακείο ή μπροστά στο καφενείο, τις χωρικές φορτωμένες με ασήκωτα βάρη, ένα βρόμικο παιδί που φώναζε σε κάποιο άλλο σε μια τραχιά, ακατάληπτη γλώσσα. Στο βάθος της πλατείας, η θάλασσα στραφτάλιζε. Δύο ώρες προτού βασιλέψει ο ήλιος, μακριά στον ορίζοντα διαγράφονταν τα πανιά των καϊκιών που επέστρεφαν από το ψάρεμα. Βάφονταν κόκκινα και κίτρινα καθώς πλησίαζαν το ένα πίσω από το άλλο, και συχνά οι φωνές των ψαράδων έφταναν ως τα αφτιά μου, σε σημείο να ξεχωρίζω τις ρυθμικές κραυγές όσων έσερναν τις βάρκες στην ακτή.

Κατέβαινα και πήγαινα στο μεγάλο οικόπεδο δίπλα στη σιδηροδρομική γραμμή, εκεί όπου χτιζόταν το εργοστάσιο με εντυπωσιακή ταχύτητα και ο μπαμπάς μου περνούσε σχεδόν όλες τις ώρες του. Καμιά φορά μού έδινε ασήμαντες εντολές, κι εγώ τις εκτελούσα με ενθουσιασμό και με σχολαστική ακρίβεια. «Θα με βοηθήσεις και αργότερα, όταν όλα θα έχουν τακτοποιηθεί· θα γίνεις η γραμματέας μου, θες;…»

Μέσα μου πάλευε η παλιά ντροπαλοσύνη μου μαζί με μια πρωτόγνωρη παρόρμηση. Ίσως ο πατέρας μου να ήθελε να αντισταθμίσει το γεγονός ότι είχα σταματήσει τις σπουδές μου. Με διαπερνούσε κάτι σαν αδιόρατη περηφάνια, μια ακαθόριστη αίσθηση ότι ερχόμουν σε επαφή με τη ζωή, ότι είχα μπροστά μου ένα θέαμα πιο ευρύ και πιο ενδιαφέρον από οποιοδήποτε βιβλίο.

Οι εργάτες, οι όμορφοι μελαψοί αγρότες που έρχονταν από την εξοχή να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους ως χειρώνακτες, τα κορίτσια που ανέβαιναν με άνεση στις σκαλωσιές, κουβαλώντας κουβάδες με ασβέστη στο κεφάλι τους, μου χαμογελούσαν, κι εγώ τους έβλεπα όλους με περιέργεια και συμπάθεια μαζί. Επαναλάμβανα στα αδέλφια μου τα γραφικά τους παρατσούκλια και αναρωτιόμουν αν θα τολμούσα ποτέ να γίνω το «αφεντικό» τους, όπως ήμουν για την υπηρέτριά μας στο σπίτι.

Όταν κάποια βράδια μετά το δείπνο βγαίναμε όλοι μαζί στον κεντρικό δρόμο του χωριού –εκείνος, η μαμά κι εμείς τα παιδιά–, ο κόσμος μάς κοιτούσε από τις εισόδους των σπιτιών με θαυμασμό και δέος. Στο πρόσωπο της μαμάς έβλεπαν την Παναγία, και γυναικείες φωνές ψιθύριζαν πίσω της ευλογίες για τα παιδιά της. Εκείνη ευχαριστούσε με ένα τρυφερό χαμόγελο, μικροκαμωμένη και κομψή με το μάλλον ταπεινό φόρεμά της.

Ο μπαμπάς αποδεικνυόταν άνθρωπος με ηγετικές ικανότητες, απτόητος και πανίσχυρος, δραστήριος και γεμάτος ζωή. Όταν κάποια βράδια μετά το δείπνο βγαίναμε όλοι μαζί στον κεντρικό δρόμο του χωριού –εκείνος, η μαμά κι εμείς τα παιδιά–, ο κόσμος μάς κοιτούσε από τις εισόδους των σπιτιών με θαυμασμό και δέος. Στο πρόσωπο της μαμάς έβλεπαν την Παναγία, και γυναικείες φωνές ψιθύριζαν πίσω της ευλογίες για τα παιδιά της. Εκείνη ευχαριστούσε με ένα τρυφερό χαμόγελο, μικροκαμωμένη και κομψή με το μάλλον ταπεινό φόρεμά της. Εκείνες τις στιγμές την έβλεπα κι εκείνη ευχαριστημένη: στα μάτια της υπήρχε κάτι σαν σεβασμός για τον σύντροφό της, που τώρα είχε αποκτήσει μια άλλη γοητεία.

Θυμάμαι μια φωτογραφία μου από την επόμενη χρονιά. Είχα ήδη αρχίσει να εργάζομαι στο εργοστάσιο κανονικά, σαν υπάλληλος. Φορούσα κάτι παράξενα ρούχα: ένα σακάκι με πολλές τσέπες για το ρολόι, το μολύβι, το σημειωματάριο, πάνω από μια κοντή φούστα. Τα κοντά, κυματιστά μαλλιά μου έπεφταν στο μέτωπό μου, κάνοντάς με να μοιάζω με αγόρι. Είχα θυσιάσει την ωραία μου πλεξούδα με τις χρυσές ανταύγειες, για να κάνω το χατίρι του μπαμπά μου.

Αυτό το παράδοξο παρουσιαστικό μου εξέφραζε στην εντέλεια την κατάστασή μου. Δεν θεωρούσα πια τον εαυτό μου παιδάκι, ούτε νόμιζα πως είχα γίνει κιόλας δεσποινίς. Ήμουν ένα πολυάσχολο άτομο, που είχε συναίσθηση της σπουδαιότητας της αποστολής του. Με θεωρούσα χρήσιμη και αυτό μου πρόσφερε απεριόριστη ικανοποίηση. Η αλήθεια είναι ότι εκτελούσα με αφοσίωση και πάθος τα καθήκοντα που μου είχε αναθέσει ο μπαμπάς. Όπως κι εκείνος, έτσι κι εγώ ενδιαφερόμουν για τις μικρές και μεγάλες εξελίξεις της επιχείρησης, κι ενώ δεν βαριόμουν να γράφω με τις ώρες αριθμούς στα βιβλία, χαιρόμουν να βρίσκομαι ανάμεσα στους εργάτες, να τους παρατηρώ να δουλεύουν σκληρά κι ύστερα στα διαλείμματα να κουβεντιάζω μαζί τους. Ήταν πολλοί, πάνω από διακόσιοι: μια ομάδα από το Πιεμόντε εναλλασσόταν στα καμίνια μέρα νύχτα, ενώ οι υπόλοιποι, ντόπιοι, κινούνταν συνεχώς στις αυλές και κάτω από τα υπόστεγα. Όλος αυτός ο κόσμος μπορεί να μη με αγαπούσε, αλλά σίγουρα το ευχαριστιόταν όταν εμφανιζόμουν ξαφνικά με το κάπως απότομο ύφος μου. Και η ευχαρίστησή τους αυτή μεταφραζόταν σε μια πιο χαλαρή συμπεριφορά, πιο συμβατή με τα ιδανικά της ευχάριστης αποδοχής της εργασίας. Με θεωρούσαν δίκαιη, πιο δίκαιη από τον πατέρα μου, και προσπαθούσαν να κερδίσουν τη συμπάθειά μου με αφελείς κολακείες, ελπίζοντας πως θα έλεγα καμιά καλή κουβέντα στον άνθρωπο που έκανε τους πάντες να τρέμουν. Εγώ όμως ήξερα ότι θα ήταν μάταιο να προσπαθήσω να αλλάξω την αυστηρή πειθαρχία του πατέρα μου. Εξάλλου, ήμουν βέβαιη πως ήταν απαραίτητη. Το μόνο που φρόντιζα ήταν να κάνω αυτόν τον απαιτητικό εργοδότη πιο αποδεκτό, ακόμα και με το παράδειγμα της δικής μου υπακοής. Ο πατέρας μου μάλλον το καταλάβαινε αυτό. Στη σύντομη διαδρομή από το εργοστάσιο μέχρι το σπίτι, η φωνή του αποκτούσε έναν τόνο που μόνο εγώ γνώριζα, όχι τρυφερό, ούτε γλυκό, μα έναν τόνο που μαρτυρούσε ξεκούραση, μια στιγμή ανάπαυλας και χαλάρωσης. Μου εκμυστηρευόταν: «Θα πρέπει να δοκιμάσουμε αυτό κι αυτό… Μόνο έτσι θα μπορέσουμε να αυξήσουμε λίγο τους μισθούς…». Ήταν σαν να ζητούσε τη γνώμη μου. Και τότε σκεφτόμουν τι χαρά θα έπαιρνα αν του πρότεινα κι εγώ με τη σειρά μου κάτι καινούριο. Το εργοστάσιο γινόταν για μένα, όπως και για εκείνον, ένα γιγάντιο πλάσμα που μας αποσπούσε από κάθε άλλη έγνοια, που διατηρούσε τη φαντασία μας συνεχώς ζωντανή και τα νεύρα μας γερά, και που ζητούσε την αγάπη μας· ήταν ένας νευρώδης, ζωντανός οργανισμός, που μας κατακυρίευε, παρότι εμείς νομίζαμε πως ήμασταν οι κυρίαρχοί του.

Επιστρέφοντας στο σπίτι, ένιωθα εκατονταπλάσιο το αίσθημα δυσφορίας που με κατέκλυζε ήδη από μικρή, όταν γύριζα από το σχολείο. Ένιωθα ξένη εκεί μέσα και επίτηδες τόνιζα με πείσμα τα σημάδια αυτής της ηθικής απομόνωσής μου. Έμοιαζα με κάτι νεαρούς που, μόλις χειραφετηθούν, γκρινιάζουν με υπεροψία για τις δουλειές του σπιτιού· με το ίδιο υπεροπτικό ύφος επεσήμαινα την απάθεια των μικρών μου αδελφών, την αδιαφορία τους απέναντι στο διάβασμα, την έλλειψη μιας ήρεμης αυστηρότητας από την πλευρά της μαμάς που θα τους έβαζε σε τάξη.

Οι υπηρέτριες θα έλεγαν φοβερά πράγματα για μένα στο χωριό, ότι δεν έπιανα ποτέ βελόνα στα χέρια μου, ότι δεν ασχολιόμουν με τις δουλειές του σπιτιού… Και ότι είχα ξεσπάσματα θυμού άνευ λόγου και αιτίας! Μόνο με του πατέρα μου μπορούσαν να συγκριθούν! Ίσως εκείνες τις στιγμές να χαλάρωναν τα τεντωμένα μου νεύρα. Ή ίσως όλα αυτά να ήταν σημάδια μιας κρίσης εφηβείας. Δεν είχα ιδέα. Το μόνο που χρειαζόμουν ήταν να βγαίνω έξω, να τρέχω σαν παλαβή στην ακρογιαλιά και να νιώθω τον καθαρό αέρα να με τυλίγει για να ηρεμήσω, να σβήσω ακόμα και τη θύμηση της κακοδιαθεσίας μου. Και τότε ξεχνούσα ως και τη βαθιά θλίψη που αυλάκωνε το μέτωπο της μητέρας μου όποτε γίνονταν τέτοια περιστατικά.

Η μητέρα μου! Μα πώς, πώς μπορούσα να είμαι τόσο αδιάφορη απέναντί της; Ήταν λες και είχε εξαφανιστεί από τη ζωή μου. Δεν μπορώ να προσδιορίσω στη μνήμη μου τα στάδια της αργόσυρτης παρακμής που βίωνε από τότε που φτάσαμε στο χωριό. Από τις πρώτες κιόλας μέρες δεν είχε καταφέρει να ξεπεράσει την ντροπή που την εμπόδιζε να πηγαίνει είτε μόνη της είτε με τα παιδιά στην παραλία ή στους αγρούς. Το μέρος αυτό δεν πρόσφερε άλλες διεξόδους διαφυγής: οι γυναίκες των μεγαλόσχημων του χωριού, αμόρφωτες, νωθρές και με λογιών λογιών προκαταλήψεις, δεν έβγαιναν σχεδόν ποτέ από το σπίτι· οι αγρότισσες εργάζονταν περισσότερο από τους άντρες τους· μεγάλο μέρος του πληθυσμού ζούσε στη θάλασσα και από τη θάλασσα, βρίσκοντας καταφύγιο τις νύχτες στα παραπήγματα που στοιβάζονταν καμιά εκατοστή μέτρα από την ακτή.

Λίγα λόγια για το βιβλίο

Να αγαπάς, να θυσιάζεσαι και να υποτάσσεσαι!
Αυτό ήταν το πεπρωμένο κάθε γυναίκας;

Όταν η παιδική της ηλικία σε μια παραθαλάσσια πόλη τελειώνει με δραματικό και βίαιο τρόπο, η ανώνυμη αφηγήτρια αυτού του φλογερού αυτοβιογραφικού μυθιστορήματος ανακαλύπτει συγκλονισμένη τι σημαίνει να είσαι γυναίκα, στην Ιταλία, στην αυγή του 20ού αιώνα. Καθώς αρχίζει να συνειδητοποιεί ότι η δική της δυστυχία δεν διαφέρει από τη δυστυχία της μητέρας της και κάθε γυναίκας γύρω της, επαναστατεί κι αποφασίζει να ξεφύγει από τη μοίρα της. Με θάρρος και οργή, πολύ μπροστά από την εποχή της, η Σιμπίλα Αλεράμο υπογράφει το πρώτο φεμινιστικό έργο της Ιταλίας και έργο-ορόσημο στην ευρωπαϊκή φεμινιστική λογοτεχνία. Μαζί με τη θέση της γυναίκας, η Αλεράμο δίνει μια καλειδοσκοπική εικόνα της Ιταλίας εκείνης της εποχής – τη φρενήρη εκβιομηχάνιση του Βορρά, τη μιζέρια και την εγκατάλειψη του Νότου, την πολιτική και λογοτεχνική ζωή της χώρας· όλα σε ένα δραματικό φόντο που πολύ ορθά ο Λουίτζι Πιραντέλο περιγράφει ως «δυσάρεστο και δυνατό».

Λίγα λόγια για τη συγγραφέα

Η Sibilla Aleramo ψευδώνυμο της Ρίνα Φάτσο, ήταν η πιο σημαντική Ιταλίδα συγγραφέας των αρχών του 20ού αιώνα που στρατεύτηκε στον αγώνα για την απελευθέρωση των γυναικών, είτε μέσα από το παράδειγμα της προσωπικής της ζωής είτε μέσα από την αρθρογραφία της σε εφημερίδες και από τα μυθιστορήματά της. Είχε μια θυελλώδη σχέση με τον ποιητή Ντίνο Καμπάνα. Το πρώτο της μυθιστόρημα, Μια γυναίκα, κυκλοφόρησε το 1906, και πέρασαν αρκετά χρόνια για να δημοσιευτεί το δεύτερο, Il Passaggio, το 1919. Στην πλούσια εργογραφία της συγκαταλέγονται επίσης τα Momenti, Amo dunque sono, Il frustino, Orsa minore, Aiutatemi a dire και Luci della mia sera.