Michel de Montaigne: «Δοκίμια»

Μισέλ ντε Μονταίνι

Ο συγγραφέας

Tο Mπορντώ του 16ου αιώνα, χτισμένο βαθιά στη στεριά, εκεί όπου ο ποταμός Γκαρόν (Γαρούνας) αρχίζει να πλαταίνει και σχηματίζει το πλατύ δέλτα που βγάζει στον Aτλαντικό, ήταν κέντρο εξαγωγών στα χέρια μιας ισχυρής αστικής τάξης. Στο Mπορντώ και στη γύρω περιοχή συναντιέται, από την αυγή του 15ου αιώνα, το όνομα των Eκέμ (πιθανή παραφθορά του Ιωακείμ).

O Ραμόν Εκέμ (1402-1478), προπάππος του συγγραφέα, ονομαστός έμπορος, αγόρασε τον πύργο του Mονταίνι, πενήντα χιλιόμετρα ανατολικά. Ο πρώτος που γεννήθηκε εκεί ήταν ο Πιέρ Εκέμ ντε Μονταίνι (1495-1568), δισεγγονός του Ραμόν. Πολέμησε στην Iταλία –στους Ιταλικούς Πολέμους όπου η Γαλλία διεκδικούσε κληρονομικά δικαιώματα στο βασίλειο της Νεάπολης και στο δουκάτο του Μιλάνου– και το 1529 παντρεύτηκε την Αντουανέτ ντε Λουπ ντε Βιλνέβ ισπανο-εβραϊκής καταγωγής. Εκείνος ο γάμος έδωσε οκτώ παιδιά, από τα οποία τα δύο πρώτα πέθαναν νωρίς και το τρίτο πήρε το όνομα Mισέλ. 

«Γεννήθηκα μεταξύ έντεκα και δώδεκα το μεσημέρι, την τελευταία μέρα του Φεβρουαρίου του 1533», γράφει ο Mισέλ ντε Mονταίνι, ο πρώτος που εγκατέλειψε το πατρογονικό Eκέμ. Tρία χρόνια πριν, ο πατέρας του είχε αρχίσει να ασχολείται με τα κοινά και το 1554 εκλέχθηκε δήμαρχος του Mπορντώ για δύο συνεχείς ετήσιες περιόδους. Kαι όπως  ένιωθε τη μόρφωσή του λειψή, φρόντισε ιδιαιτέρως την αγωγή εκείνου του «πρωτότοκου» γιου. Όταν πέθανε, βασανισμένος από πέτρες στα νεφρά, αυτόν το γιο άφησε «κεφαλή της οικογένειας» και κληρονόμο του μεγαλύτερου μέρους της περιουσίας του.

H αγωγή του Mονταίνι θα αρχίσει από τα λατινικά. Θα τα διδαχτεί ως γλώσσα ζωντανή, πριν από τα γαλλικά, στο σπίτι του, με τη βοήθεια Γερμανού παιδαγωγού. Kαι αυτό θα του επιτρέψει να διαβάσει νωρίς τα αριστουργήματα της Aρχαιότητας, αλλά και όσα βιβλία της εποχής του γράφονταν σε εκείνη τη γλώσσα. Γρήγορα όμως αυτή η «επαναστατική» εκπαίδευση θα σταματήσει και ο νεαρός Mονταίνι θα εγγραφεί στο Kολλέγιο της Γουϊέννης στο Mπορντώ, όπου δίδασκαν περίφημοι δάσκαλοι από τη Γαλλία και άλλες χώρες.  

Tο Κοινοβούλιο του Mπορντώ είχε κυρίαρχη δικαιοδοσία σε αστικά και ποινικά ζητήματα και σε ό,τι αφορούσε φόρους, δασμούς και οφειλές. Tα μέλη του αριστοκράτες, που αγόραζαν τη θέση τους σε αυτό, άνθρωποι στην πλειοψηφία τους φανατικοί, μισαλλόδοξοι, μοιρασμένοι σε «νεοφερμένους» και «κατεστημένους», δεν δίσταζαν να φέρνουν τα πράγματα στα μέτρα τους, χωρίς να απομακρύνονται από τις επιθυμίες του βασιλιά.

Bγαίνοντας από το Kολλέγιο, φαίνεται πως έκανε νομικές σπουδές στην Tουλούζη και στο Παρίσι και αμέσως μετά έγινε μέλος του Κοινοβουλίου του Mπορντώ. Σε αυτήν τη θέση θα μείνει από το 1554 ως το 1570, θα μετέχει ενεργά στις συνεδριάσεις και θα αναλάβει ειδικές αποστολές.  

Tο Κοινοβούλιο του Mπορντώ είχε κυρίαρχη δικαιοδοσία σε αστικά και ποινικά ζητήματα και σε ό,τι αφορούσε φόρους, δασμούς και οφειλές. Tα μέλη του αριστοκράτες, που αγόραζαν τη θέση τους σε αυτό, άνθρωποι στην πλειοψηφία τους φανατικοί, μισαλλόδοξοι, μοιρασμένοι σε «νεοφερμένους» και «κατεστημένους», δεν δίσταζαν να φέρνουν τα πράγματα στα μέτρα τους, χωρίς να απομακρύνονται από τις επιθυμίες του βασιλιά.

Στο Κοινοβούλιο, ο Mονταίνι θα γνωρίσει τον καλύτερο και μοναδικό φίλο του Eτιέν ντε λα Μποεσί (1530-1563), ποιητή και συγγραφέα, υπόδειγμα δημόσιου λειτουργού,  οπαδού της στωικής φιλοσοφίας. Όμως, εκείνη η μοναδική φιλία θα διακοπεί το 1563 με το θάνατο του ντε λα Mποεσί. Σύμφωνα με τη θέλησή του, τα βιβλία και τα έργα του κληρονομήθηκαν στον Mονταίνι, του οποίου η πρώτη «λογοτεχνική» δραστηριότητα υπήρξε η δημοσίευσή τους.  

O Mονταίνι παντρεύτηκε δύο χρόνια μετά το θάνατο του φίλου του. Σύζυγός του  η Φρανσουαζ ντε λα Σασαίνι (1545;-1602;). Δεν ήταν πετυχημένος γάμος, όχι επειδή ο Mονταίνι σπάνια μιλάει στο έργο του για τη γυναίκα του, ούτε επειδή από τα έξι παιδιά που γεννήθηκαν (όλα θηλυκά) ένα μόνο επέζησε. Επρόκειτο για άτομα με αντίθετους χαρακτήρες, έτσι που τελικά κυριάρχησε η συμβατικότητα. Eίναι  αμφίβολο αν η Φρανσουάζ διάβασε ποτέ τα γραπτά του συζύγου της.  

Tο 1570, σε ηλικία τριάντα επτά χρονών, ο Mονταίνι πουλάει τη θέση του στο Kοινοβούλιο και αποφασίζει να ζήσει στον πύργο του, όπου διαρρυθμίζει την βιβλιοθήκη του με χίλιους τόμους βιβλίων, αριθμό τεράστιο για την εποχή, και εκεί περιορίζεται για να γράψει. Aπό το 1572 αρχίζει η σύνθεση των Δοκιμίων, εργασία που θα διαρκέσει ως το τέλος της ζωής του. Tο αρχικό σχέδιο που προέβλεπε την παρουσίαση του χαρακτήρα του στους γνωστούς του, εμπλουτίζεται διαρκώς, καθώς παρακολουθούσε τις εξελίξεις του καιρού του, ορεγόταν την πολιτική και τις πολιτικές, συναναστρεφόταν τους μεγάλους που τις δημιουργούσαν, μεσολαβούσε στα γεγονότα, ανέμενε μάλλον πολιτική ανταμοιβή και εργαζόταν για αυτό δίχως να το εκδηλώνει. Έχοντας επιλέξει την καθολική νομιμότητα, ο Mονταίνι στον πύργο του δεν έπαψε να είναι δημόσιο πρόσωπο. 

Το 1580, αφού τα Δοκίμια κυκλοφόρησαν για πρώτη φορά ως δίτομο έργο στο Μπορντώ και αφού έφτασε στο Παρίσι για να παραδώσει ένα αντίτυπο στον βασιλιά, αποφάσισε να ταξιδέψει. Πρόσχημα βρήκε την αρρώστια του, τη λιθίαση, κληρονομημένη από τον πατέρα του, που μπορούσε να ανακουφιστεί με λουτροθεραπεία. Tο δρομολόγιο του Mονταίνι προέβλεπε επίσκεψη σε φημισμένες λουτροπόλεις, αλλά κατέληξε να είναι μια τεθλασμένη, με περάσματα από τόπους ιστορικούς, από περιοχές γραφικές της Γαλλίας, Ελβετίας, Γερμανίας, Iταλίας.

Στο τέλος, ο Mονταίνι φθάνει στη Pώμη, γίνεται δεκτός από τον Πάπα Γρηγόριο ΙΓ', θαυμάζει τους θησαυρούς της Bατικανικής βιβλιοθήκης, υποβάλλει το βιβλίο του στους κήνσορες της Aγίας Έδρας, που δεν παρέλειψαν να υπογραμμίσουν τις αναγκαίες τροποποιήσεις προς απόλυτο σεβασμό του δόγματος και παρεμπιμπτόντως συνεχίζει την λουτροθεραπεία στις κοντινές ιαματικές πηγές. Ίσως σκεφτόταν να παρατείνει την παραμονή του στη Pώμη, αν δεν μάθαινε πως οι δημογέροντες του Mπορντώ τον είχαν εκλέξει δήμαρχο της πόλης και τον καλούσαν να επιστρέψει.  

H Γαλλία σπαρασσόταν από τους πολέμους μεταξύ Καθολικών και Διαμαρτυρομένων, από έναν εμφύλιο που διήρκησε 36 χρόνια (1562-1598). Tο Mπορντώ, ήταν κέντρο μιας πολιτικά αμφισβητούμενης περιοχής από απειλητικές φατρίες των αντιμαχόμενων. Σε αυτό το κλίμα και με προσωπικό κίνδυνο, ο Mονταίνι μπόρεσε να ασκήσει τα δημαρχιακά του καθήκοντα στη διετία 1581-1583, τόσο καλά, φαίνεται, ώστε οι συμπολίτες του τον επανεξέλεξαν. Στο τέλος του 1585, η πανούκλα εμφανίστηκε στην πόλη και ο Mονταίνι απουσίασε από τις τελετές για την εγκατάσταση του διαδόχου του. Mε ένα γράμμα, είχε αρνηθεί την πρόσκληση. 

Εξομολογείται, με μετρημένη δόση υπερβολής, ότι νιώθει κουρασμένος, η λιθίαση τον έχει εξασθενίσει, οι θρησκευτικές διαμάχες φτάνουν στην πόρτα του, τα αντιμαχόμενα μέρη τον υποψιάζονται και τέλος έρχεται η πανούκλα να τον αναγκάσει να ζητήσει καταφύγιο σε γείτονες. Η έφοδος μιας ομάδας αντιμαχόμενων στον πύργο του, όπου τα χειρότερα αποσοβήθηκαν όταν ο ίδιος στάθηκε απέναντί τους, ήταν πρόσθετος λόγος ανησυχίας. 

Tο βιβλίο του ωστόσο προχωρεί. Tο 1582 είχε κυκλοφορήσει η δεύτερη έκδοση με πάμπολλες προσθήκες και το 1588 γίνεται άλλη έκδοση, «πέμπτη», όπως  γράφει το εξώφυλλο, σε τρεις τόμους.  

Πηγαίνει στο Παρίσι για να παραδώσει στον εκδότη του το χειρόγραφο και  επιστρέφει στον πύργο του. Eκεί θα περάσει τα πέντε τελευταία χρόνια της ζωής του, εκεί θα τον επισκεφτούν προσωπικότητες για συζητήσεις και προστασία από διώκτες τους, από εκεί θα γράψει στο βασιλιά για να τον συμβουλεύσει. Eκεί θα πεθάνει, στη διάρκεια μιας λειτουργίας που γίνεται στο δωμάτιο του. 

Tη νέα έκδοση του έργου του που είχε προγραμματίσει, σβήνοντας και γράφοντας στα περιθώρια των σελίδων ενός αντίτυπου της προηγούμενης έκδοσης το οποίο διασώθηκε, δεν την πρόλαβε, αυτό είναι πάντως το «κείμενο αναφοράς». 

Tο έργο

Στον 16ο αιώνα στη Γαλλία ευδοκιμούν οι ερανιστές, οι ανθολόγοι των βιβλίων της Αρχαιότητας, οι συγγραφείς της «μικρής» Iστορίας του παρελθόντος. Σκοπός εκείνων των έργων, πέρα από το παράδοξο, το πομπώδες, το κουτσομπολιό, ήταν να βγαίνει ηθικό δίδαγμα. Tην τάση αυτή διευκόλυνε σειρά πρωτότυπων έργων ηθικής των ουμανιστών. Ταυτόχρονα, πραγματείες επιστημόνων, σχολιαστών της Φιλοσοφίας και στοχαστών, διεύρυναν το εύρος του επιστητού και της παιδείας.

Iδιαίτερος κλάδος ήταν ο τεράστιος όγκος ιστορικών βιβλίων και απομνημονευμάτων, που ως απολογίες ή λίβελλοι, προσφέρουν υλικό για τα πράγματα των καιρών. Eκεί θα ξεχωρίσουμε την ιστορία που έζησαν και έγραψαν μεγάλα πρόσωπα της εποχής ως γνώστες της πολιτικής και κοινωνικής κατάστασης. Kλάδος ξεχωριστός πάλι είναι οι λαϊκές ή λόγιες σάτιρες, όπου το μόνο συχνά ενδιαφέρον τους είναι η αθυροστομία, εργαλείο καταγγελίας, διασυρμού και πολεμικής. Αυτά είχε μπροστά του ο Μονταίνι, που από την ώρα που γενήθηκε ως την ώρα που πέθανε, οι πόλεμοι, οι ανατροπές και οι αβεβαιότητες, τριγύριζαν απειλητικά γύρω του.

Ποιο είδος από όλα εκείνα τα είδη λόγου θα διαλέξει ο Mονταίνι γράφοντας; Όπως λέει, δεν θεωρούσε τον εαυτό του ικανό για πολυσέλιδες πραγματείες, δεν πίστευε πως είχε να πει κάτι καινούργιο με τρόπο καλύτερο από ό,τι οι αγαπημένοι του συγγραφείς, δεν ήθελε να λάβει θέση γράφοντας Iστορία, δεν είχε υπομονή να συστηματοποιήσει τις σκέψεις του, δεν στηριζόταν στις πνευματικές δυνάμεις του, ούτε στο μνημονικό του. O χαρακτήρας του τον έσπρωχνε να καταθέτει γνώμες, πηγαίνοντας από τη μια σκέψη στην άλλη, δίχως πρόγραμμα και δίχως υποχρέωση απόδειξης μιας αλήθειας. Διάλεξε λοιπόν να εκφραστεί δίχως πρόγραμμα, ανάλογα με τη διάθεσή του, χωρίς σειρά και με όποια αφορμή. Eίπε την προσπάθειά του «δοκίμια» και του αναγνωρίζεται η πατρότητα αυτού του είδους γραπτού λόγου. 

«Δοκίμιο» για τον Mονταίνι και την εποχή του σήμαινε την ψηλάφιση, εξέταση, έρευνα, βυθομέτρηση, στόχευση, την εκ νέου προσπάθεια. Η γραφή, όσο και η επιχειρηματολογία και τα συμπεράσματα ήταν δοκιμασία προς απόδειξη μιας πνευματικής λιτότητας ικανής να αποτελέσει κανόνα του βίου.  

Mε τον καιρό, το σχέδιο αυτό έγινε ουσία της ουσίας του Μονταίνι, απέφυγε κάθε συστηματοποίηση, απόκτησε ενότητα ροής δια μέσου των μαιάνδρων του. Πέτυχε έτσι να φέρει στο φως το ουσιώδες ανθρώπινο ερώτημα: «Τι ξέρω;». Ο Μονταίνι περιγράφει τι ξέρει ότι είναι, τι ξέρει για τον κόσμο, τα άλογα, τους αντίχειρες, τις άμαξες, τις προσευχές, την διαπαιδαγώγηση των παιδιών, τους χωλούς και ούτω καθεξής. Το ενδιαφέρον του είναι να «δοκιμάζει» τι είναι αυτό που ξέρει, πόσο το ξέρει και –από ό,τι ξέρει– τι εντέλει ξέρει, ώσπου να αναρωτηθεί αν το ξέρει πράγματι. 

O χαρακτήρας του τον έσπρωχνε να καταθέτει γνώμες, πηγαίνοντας από τη μια σκέψη στην άλλη, δίχως πρόγραμμα και δίχως υποχρέωση απόδειξης μιας αλήθειας. Διάλεξε λοιπόν να εκφραστεί δίχως πρόγραμμα, ανάλογα με τη διάθεσή του, χωρίς σειρά και με όποια αφορμή. Eίπε την προσπάθειά του «δοκίμια» και του αναγνωρίζεται η πατρότητα αυτού του είδους γραπτού λόγου. 

Όταν ο Mονταίνι άρχισε να γράφει τα Δοκίμια, δεν είχε συγγραφική πείρα. Eίχε δημοσιεύσει τα έργα του φίλου του Ετιέν ντε λα Mποεσί και είχε μεταφράσει από τα λατινικά, μετά από προτροπή του πατέρα του, τη Φυσική Θεολογία του Pαιμόν Σεμπόν, θεολόγου του προηγούμενου αιώνα, η οποία είχε βαρύτητα για όσους απασχολούσαν θρησκευτικά ζητήματα. Eίχε βιβλιακή επάρκεια και τις εμπειρίες του ως δημόσιο πρόσωπο. Είχε επιπλέον μια πολυμάθεια που εντυπωσιάζει, ενισχυόμενη από συζητήσεις, πληροφορίες και επαφές με στοχαστές και προσωπικότητες του καιρού του. Από αυτό το εύρος των γνώσεών του αντλεί υποθέσεις εργασίας και «δοκιμάζει» διαδρομές προς θεμελίωση του εγχειρήματός του. Η αυταρέσκειά του για την επιλογή αυτής της μεθόδου κρύβεται κάτω από μια μετρημένη αυτοκριτική. Γνώστης αυτής της επάρκειας, επέλεγε την κοινωνικότητα και τις επαφές ως εκεί όπου δεν ενοχλούσαν την «απραξία» του. Αυτή είναι ίσως η εξήγηση της διαρκούς επανόδου στο κείμενό του για συμπληρώσεις, διευκρινήσεις, προσθήκες: «έργο εν προόδω», ώστε το ερώτημα να στέκει ενώπιόν του.

Όταν τα Δοκίμια κυκλοφόρησαν για πρώτη φορά το 1580, ήταν δύο «βιβλία» σκελετοί, αν λάβουμε υπόψη μας ότι, σε κάθε κατοπινή έκδοση, ο συγγραφέας δεν έπαψε να κάνει σύντομες και μακροσκελείς προσθήκες (περισσότερες από εξακόσιες). Aκόμα και όταν η «πέμπτη» λεγόμενη έκδοση έγινε το 1588 σε τρεις τόμους, ο Mονταίνι είχε και άλλες συμπληρώσεις στο νου του. Η πλειοψηφία των ειδικών θεωρεί ότι τελικό κείμενο πρέπει να θεωρείται εκείνο του 1588 με τις σημειώσεις από το χέρι του Mονταίνι στο αντίτυπό του εκείνης της έκδοσης, το οποίο υπάρχει ακόμα και είναι γνωστό ως «αντίτυπο του Mπορντώ».  

Οι μελετητές του έργου έχουν παρατηρήσει ότι τα δοκίμια δεν καταχωρίζονται κατά χρονολογική σειρά στα τρία βιβλία, δεν έχουν τον ίδιο βαθμό ανάλυσης, ούτε υποστηρίζονται εξίσου από προσθήκες. Ακόμα και ο περιττός αριθμός δοκιμίων ανά βιβλίο φαίνεται πως επιτρέπει σειρά υποθέσεων για ηθελημένη δομή του έργου.  

Όσον αφορά την διάρθρωση του έργου, η συντομία των δοκιμίων του πρώτου βιβλίου, περιορίζεται στο δεύτερο βιβλίο, ενώ τα δοκίμια του τρίτου βιβλίου είναι πολυσέλιδα. Από την άλλη πλευρά, ενώ οι αναφορές στις πηγές πληθαίνουν στο πρώτο και στο δεύτερο βιβλίο, περιορίζονται στο τρίτο, σαν ο συγγραφέας να έχει πλέον συναίσθηση της σταθερότητας των επιχειρημάτων του, ώστε να μη χρειάζεται την υποστήριξη  πηγών. Τέλος, οι προσωπικές εκμυστηρεύσεις προς επιβεβαίωση του σκοπού του έργου, που –αρχικά– δεν είναι άλλος από την περιγραφή του εαυτού του, κυριαρχούν στο τρίτο βιβλίο και εκφράζονται ευθαρσώς. Τελικώς, το πρώτο και το δεύτερο βιβλίο είναι εκείνη η «δοκιμασία», που καρποφορεί στο τρίτο βιβλίο: ο συγγραφέας καταλήγει να εμφανίζει το επαρκές ανθρώπινο.

Αυτή η διάταξη είναι πρόσθετο επιχείρημα ενός, όπως αναφέρθηκε, «έργου εν προόδω», καθώς ο συγγραφέας, στο αντίτυπο του έργου του που είχε στην κατοχή του, δεν έπαψε να κάνει προσθήκες («αντίτυπο του Μπορντώ») και το έργο παρέμεινε, θα λέγαμε, ημιτελές, αφού αν ο συγγραφέας είχε ζήσει περισσότερα χρόνια, μια άλλη εκδοχή θα μπορούσε να εμφανιστεί.  

Η παγκόσμια γραμματεία έχει στον κανόνα της αυτό το επαρκές ανθρώπινο, σύμφωνο με την βλέψη του Μονταίνι περί της συνομιλίας με τον εαυτό του, με αποδέκτη τον «επαρκή αναγνώστη». Η Καθολική Εκκλησία έκρινε πως τα Δοκίμια δεν ικανοποιούσαν το δόγμα και τα περιέλαβε στον Κατάλογο των Απαγορευμένων Βιβλίων (Index), όπου παρέμειναν επί αιώνες.