«Ζ», μια παράσταση άξια να αγαπηθεί

Η όπερα Ζ αποτελεί μια ευτυχή στιγμή συνεργασίας τριών προικισμένων συντελεστών (Μ. Μπορμπουδάκης, Κ. Ευαγγελάτου, Β. Χατζηγιαννίδης) που με λιτότητα και πρωτόγνωρη ευαισθησία καταφέρνουν να αναπτύξουν επί σκηνής δράση και ιδέες, αλλά και να τοποθετήσουν την ανθρώπινη φύση και την υπαρξιακή αγωνία στο επίκεντρο σε ισότιμη βάση με την ιστορία, την ιδεολογία, την ατμόσφαιρα της εποχής και τη συλλογική συνείδηση.

Στην αρχή δεν ήξερα αν ήθελα να δω την παράσταση, φοβόμουν τη ματαίωση! Περιμένει κανείς πραγματικά κάτι το μοναδικό για ένα γεγονός τέτοιας εμβέλειας με τεράστιες προεκτάσεις σε όλους τους τομείς της κοινωνικής και πολιτικής ζωής. Πολύ περισσότερο όταν έχει προηγηθεί το μυθιστόρημα του Βασίλη Βασιλικού (1966), που ο συγγραφέας έγραψε εν θερμώ σε ελάχιστο χρόνο μετά το δολοφονικό συμβάν. Ένα μυθιστόρημα που έκανε θραύση στην εποχή του και έγινε διεθνώς γνωστό μέσα από τις πολυάριθμες μεταφράσεις του αλλά και τη μεταφορά του στο σινεμά από τον παγκοσμίου φήμης σκηνοθέτη Κώστα Γαβρά.

Ωστόσο η παράσταση ξεπέρασε τις προσδοκίες μου, υπήρξε εξαιρετικά ευρηματική και πολυεπίπεδη, με έντονο συναισθηματισμό και πολύ καλές ερμηνείες. Η όπερα Ζ αποτελεί μια ευτυχή στιγμή συνεργασίας τριών προικισμένων συντελεστών (Μ. Μπορμπουδάκης, Κ. Ευαγγελάτου, Β. Χατζηγιαννίδης) που με λιτότητα και πρωτόγνωρη ευαισθησία καταφέρνουν να αναπτύξουν επί σκηνής δράση και ιδέες, αλλά και να τοποθετήσουν την ανθρώπινη φύση και την υπαρξιακή αγωνία στο επίκεντρο σε ισότιμη βάση με την ιστορία, την ιδεολογία, την ατμόσφαιρα της εποχής και τη συλλογική συνείδηση.

«Φανταστικό ντοκιμαντέρ ενός εγκλήματος»

Ο συγγραφέας Β. Βασιλικός έχει χαρακτηρίσει το βιβλίο του «φανταστικό ντοκιμαντέρ ενός εγκλήματος», που «υπακούει στους νόμους ενός έργου φαντασίας, έχει δική του νομοτέλεια, αυτόνομη, μόνο που τυχαίνει όλα αυτά να μην είναι διόλου φανταστικά, αλλά μια πιστή και υπεύθυνη αντιγραφή της πραγματικότητας».

Ο χαρισματικός, δημοφιλής βουλευτής της ΕΔΑ, γιατρός και επικεφαλής του Κινήματος για την Ειρήνη Γρηγόρης Λαμπράκης δολοφονήθηκε μετά το τέλος ομιλίας του στη Θεσσαλονίκη από παρακρατικούς που συμμετέχουν σε «τάγμα θανάτου». Η σκοτεινή υπόθεση της δολοφονικής επίθεσης με τρίκυκλο εναντίον του εξιχνιάστηκε χάρη στις ενέργειες του νέου τότε ανακριτή Χρήστου Σαρτζετάκη, παρ’ όλες τις οργανωμένες προσπάθειες του αστυνομικού κράτους να τη συγκαλύψουν. Η υπόθεση του έργου αναφέρεται στα γεγονότα που προηγήθηκαν και ακολούθησαν τη μοιραία μέρα, ενώ η παρουσία της Γυναίκας/Ψυχής (ρόλος διττός) εκφράζει την αγωνία, τον φόβο θανάτου, τον πόνο της απώλειας. Το δράμα τού Ανθρώπου Λαμπράκη μεταξύ άλλων μπροστά στην προφανή απειλή για τη ζωή του.

Στο καταγώγιο του «Κουλού» η εντολή θανάτωσης

Στο καταγώγιο του «Κουλού», στον καφενέ όπου συχνάζουν τα τσιράκια της αστυνομίας όπως και σε άλλα μυστικά σημεία της πόλης, πραγματοποιούνται κρυφές συναντήσεις της εθνικιστικής παρακρατικής οργάνωσης που, υπό τις οδηγίες και ευλογίες του ίδιου του αρχηγού της αστυνομίας, έχει απλώσει τα πλοκάμια της σ’ ολόκληρη τη Θεσσαλονίκη (ο συγγραφέας δίνει παρανόμια στους χαρακτήρες, Ζ είναι ο Γρηγόρης Λαμπράκης, Αρχιδεινόσαυρος ο αρχηγός της αστυνομίας, Γρύλος ο εκτελεστής κ.ά.). Στου «Κουλού» λοιπόν θα δοθεί η εντολή θανάτωσης του βουλευτή Ζ. «Γιατρός, διακεκριμένος αθλητής και υπέρμαχος της ειρήνης. Αφιλοκερδής, μαχητικός, ατίθασος. Ενοχλητικός. Την εκτέλεση αναλαμβάνει ο Γρύλος, ένα από τα πρωτοπαλίκαρα του τάγματος θανάτου. Συνεργός του ο Κάβουρας, σεσημασμένος παιδεραστής. Χρόνος και τόπος προκαθορισμένοι: Τετάρτη 22 Μαΐου 1963, στη διασταύρωση των οδών Ερμού και Βενιζέλου, όπου και είναι προγραμματισμένη ομιλία του Ζ στα πλαίσια εκδήλωσης των φίλων της ειρήνης».

Η υπόθεση Λαμπράκη θα συγκλονίσει την ήδη πολιτικά ταλαιπωρημένη μεταπολεμική κοινωνία. Ωστόσο, για πολλούς ανθρώπους ο θάνατος του Ζ θα σημάνει τον ερχομό μιας νέας εποχής.

Η αποστολή ολοκληρώνεται με επιτυχία. Ο Γρύλος θα γκαζώσει το τρίκυκλό του («κρυμμένο πίσω από τις αστυνομικές δυνάμεις» θα ομολογήσει αυτόπτης μάρτυρας) καταπάνω στον βουλευτή, ο οποίος έχει μόλις τελειώσει την ομιλία του, ενώ ο Κάβουρας από την καρότσα θα του καταφέρει το θανατηφόρο χτύπημα, με γκλομπ. Όμως κάποιος πολίτης, μάρτυρας κι αυτός του περιστατικού, θα πηδήξει επάνω στο τρίκυκλο. Θα παλέψει με τους εκτελεστές με αποτέλεσμα να συλληφθούν και να οδηγηθούν στην αστυνομία. Την επομένη, τα πρωτοσέλιδα πλημμυρίζουν με το δυστυχές άγγελμα. Ένας επιπλοποιός-φερετροποιός (επί σκηνής ένα απλοϊκό ανθρωπάκι, λουστράρει σχολαστικά τα φέρετρά του), που είχε ακούσει τον Γρύλο να μιλά για την εντολή που είχε λάβει, πνίγεται από την αδικία και θέλει να καταθέσει την αλήθεια, τελικά θα βρεθεί στο νοσοκομείο. Συγχρόνως ένας ανακριτής πείσμων φθάνει εσπευσμένα για να αναλάβει την υπόθεση. Είναι ξεροκέφαλος, αρνείται να υποκύψει σε πιέσεις, δωροδοκίες, απειλές. Θα προχωρήσει μέχρι τέρμα και θα αποδώσει δικαιοσύνη – νίκη για το κράτος δικαίου αλλά όχι και για την ίδια τη Ζωή.

Η υπόθεση Λαμπράκη θα συγκλονίσει την ήδη πολιτικά ταλαιπωρημένη μεταπολεμική κοινωνία. Ωστόσο, για πολλούς ανθρώπους ο θάνατος του Ζ θα σημάνει τον ερχομό μιας νέας εποχής. «Οι νεκροί δεν μιλούν· όμως λάμπουν αχνά· και το φως τους, καμιά φορά, χαράζει κατεύθυνση. Χιλιάδες νέοι θα ξεχυθούν τη μέρα της κηδείας στους δρόμους διαλαλώντας το μήνυμα της ειρήνης και παίρνοντας κουράγιο για νέους αγώνες» (από το Λιμπρέτο του Ζ του Βαγγέλη Χατζηγιαννίδη). Ο Ζ θα ζει στις καρδιές των ανθρώπων ως σύμβολο ελπίδας, ειρήνης και κοινωνικής δικαιοσύνης.

Επί σκηνής Άνθρωπος και Κοινωνία

Επί σκηνής η όπερα Ζ εκτυλίσσεται σε τρία επίπεδα: Στο επίπεδο της δράσης (των κρυφών συναντήσεων, των συγκεντρώσεων των οπαδών της ειρήνης), στο επίπεδο των ιδεών και ιδεολογιών, και τέλος στο επίπεδο του προσωπικού στοιχείου (πεδίο ευρύ που περιλαμβάνει από τις διαπροσωπικές συνομιλίες έως τους δραματικούς μονολόγους της Γυναίκας/Ψυχής και τις ανομολόγητες σκέψεις του βουλευτή).

Σε ένα εκπληκτικής έμπνευσης σκηνικό απλωμένο σε διαφορετικά επίπεδα, με κύριο χαρακτηριστικό το έντονο ποιητικό στοιχείο (σκηνογράφος Εύα Μανιδάκη), ηθοποιοί και λυρικοί κινούνται σε ρυθμούς αργούς σαν σε τελετουργία.

Σε ένα εκπληκτικής έμπνευσης σκηνικό απλωμένο σε διαφορετικά επίπεδα, με κύριο χαρακτηριστικό το έντονο ποιητικό στοιχείο (σκηνογράφος Εύα Μανιδάκη), ηθοποιοί και λυρικοί κινούνται σε ρυθμούς αργούς σαν σε τελετουργία. Οι χαρακτήρες ρεαλιστικοί –ηθελημένα ελάχιστοι, στο όριο της υπερβολής– ερμηνεύουν έξοχους ρόλους. Στο κλίμα αλλά και στις υποκουλτούρες κοινωνικών μειονοτήτων της εποχής μάς υποβάλλει η ανυπέρβλητη κινησιολογία των συντελεστών. Με σοφία (που κρύβει μεγάλη κοινωνιολογική μελέτη) αναβιώνει καθημερινές συμπεριφορές, κινήσεις και στάσεις σώματος που έχουν ταυτιστεί στη συλλογική συνείδηση με κοινωνικά στερεότυπα: Αρσενικό, εξουσία, λούμπεν στοιχείο. Η μαγκιά του Γρύλου και του Κάβουρα, το αλύγιστο στιλ του βουλευτή ομιλητή, η υπεροψία της αστυνομικής αρχής είναι μερικά απτά παραδείγματα/κλισέ που παραπέμπουν σε μια Ελλάδα κάπως ξεχασμένη αλλά δυστυχώς καθόλου εξαφανισμένη, που δεν παύει να μας πληγώνει.

Αιχμηρή σκηνοθεσία, έντονος συναισθηματισμός

Επί σκηνής ο εσωτερικός με τον εξωτερικό/δημόσιο χώρο αλληλοεπιδρούν, ο ένας πηγάζει και διεισδύει στον άλλον ενώ σημαντικότατο ρόλο σε αυτό παίζει η χρήση του φωτός. Λυρικό στοιχείο που διανθίζει το κάπως σκοτεινό σκηνικό αποτελεί το δάπεδο με τα κόκκινα ανθισμένα λουλούδια. Μέσα σε αυτό το ευφάνταστο σκηνικό η Κατερίνα Ευαγγελάτου σκηνοθετεί το Ζ με ρεαλισμό αλλά και ευαισθησία, με ένταση και αμεσότητα, εστιάζοντας στην αέναη μάχη ανάμεσα σε Καλό/Κακό, Δίκαιο/Άδικο, κοινωνική ευθύνη/προσωπικούς φόβους. Η παράστασή της αγγίζει συναισθηματικά τον θεατή, τα μηνύματά της φτάνουν ατόφια στο κοινό, το έντονο συναίσθημα φορτίζει ενώ η έξοχη στην πλειονότητα ερμηνεία ηθοποιών /λυρικών συναρπάζει.

Οι σκηνοθετημένες εικόνες της Κ. Ευαγγελάτου πηγάζουν από το άδυτο του κοινωνικού ασυνειδήτου, από τη βιωμένη ιστορική μνήμη, από την κοινωνική πραγματικότητα/μυθολογία μιας εποχής πνιγηρής, βαμμένης με αίμα. Συχνά το ρεαλιστικό στοιχείο δίνει τη θέση του στο σκωπτικό και τη σάτιρα, ενώ και ο συμβολισμός επιστρατεύεται για να αποδοθεί η εποχή, το προσωπικό δράμα, οι κοινωνικές προεκτάσεις και ο απόηχος των ιστορικών γεγονότων.

Ένα καστ αναγνωρισμένων ηθοποιών και λυρικών πρωταγωνιστών συμμετέχει στην παράσταση: ο ηθοποιός Δημήτρης Παπανικολάου στο ρόλο του Ζ. Γύρω του, οι λυρικοί Τζίνα Φωτεινοπούλου, Γιάννης Γιαννίσης, Αρκάδιος Ρακόπουλος, Χρήστος Κεχρής, Βαγγέλης Μανιάτης, Διονύσης Τσαντίνης, Γιώργος Παπαδημητρίου, Βασίλης Δημακόπουλος, Μιχάλης Κατσούλης, Ιωάννης Κάβουρας, Διαμάντη Κριτσωτάκη και Βασιλικη Κατσουπάκη, στην πλειοψηφία τους φωνητικά και ερμηνευτικά άψογοι.

Μουσικό θέατρο

Μπαίνοντας στο πολυδαίδαλο μυθιστόρημα του Βασιλικού ο λογοτέχνης Βαγγέλης Χατζηγιαννίδης αποφάσισε να δημιουργήσει ένα εξαιρετικά λιτό λιμπρέτο μικρής έκτασης. Αποφάσισε να πορευθεί με γνώμονα την «Οικονομία, οικονομία στους ρόλους, στα λόγια, στις πληροφορίες. Οικονομία όχι όμως και στα αισθήματα ή στους κρυφούς συλλογισμούς των προσώπων».

Το έργο μετασχηματίστηκε από τον Μηνά Μπορμπουδάκη σε όπερα (ή «μουσικό θέατρο», όπως προτιμά ο ίδιος), πάνω σε λιμπρέτο του βραβευμένου συγγραφέα Βαγγέλη Χατζηγιαννίδη. Ο συνθέτης αναφέρει για το ηχητικό τοπίο του έργου: «Γκάζια, ο ψίθυρος μιας γυναίκας, παραμορφωμένες φωνές στα μεγάφωνα, πέτρες που χτυπάνε κλειστά παντζούρια, εσωτερικές φωνές και ρυθμικοί θόρυβοι από τις ράγες ενός τρένου μας ταξιδεύουν σε ηχότοπους που ξεδιπλώνονται σε δύο επίπεδα: στον κόσμο των σκέψεων και την πραγματικότητα, θέτοντας το αναπάντητο ερώτημα: «Γιατί;» 

Ανάδειξη της ανθρώπινης φύσης

Μπαίνοντας στο πολυδαίδαλο μυθιστόρημα του Βασιλικού ο λογοτέχνης Βαγγέλης Χατζηγιαννίδης αποφάσισε να δημιουργήσει ένα εξαιρετικά λιτό λιμπρέτο μικρής έκτασης. Αποφάσισε να πορευθεί με γνώμονα την «Οικονομία, οικονομία στους ρόλους, στα λόγια, στις πληροφορίες. Οικονομία όχι όμως και στα αισθήματα ή στους κρυφούς συλλογισμούς των προσώπων». Χαράσσοντας κοινή κατεύθυνση με τον Μηνά Μπορμπουδάκη αποφάσισαν να δώσουν έμφαση στο προσωπικό σύμπαν των ηρώων τους και να το αναδείξουν στην παράσταση σχεδόν ισότιμα με τη δράση και την «αστυνομική» ανέλιξη της ιστορίας, σε ισορροπία πάντα και με τον τεράστιο πολιτικό αντίκτυπο των γεγονότων της εποχής. «Η ανθρώπινη φύση» λέει ο ίδιος ο Β. Χατζηγιαννίδης «ικανή για το πιο υψηλό και το πιο ποταπό, φαντάζει απελπιστικά αναλλοίωτη στο πέρασμα των δεκαετιών».

Είναι η ανθρώπινη φύση που μιλάει όταν ένας από τους παρακρατικούς εγκαταλείπει την ομήγυρη ψιθυρίζοντας πνιχτά: «Τι ζήτησα;… να βάλετε την άρρωστη γυναίκα μου στην Απορία…» (Ταμείο Πρόνοιας)

Η Ανθρώπινη φύση προβάλλει συγκινητική και δραματική επίσης στους μονολόγους της συζύγου του βουλευτή που μετά τον θάνατό του εκφράζει νοσταλγία και πόνο για τον χαμένο σύντροφο: «Μιλάνε για Δικαίωση. Ε και λοιπόν; Τι σημασία έχει, αναρωτιέται η Γυναίκα/Ψυχή. Για εκείνην, μόνη δικαίωση θα ήταν η επιστροφή του Ζ στη ζωή. Ή, έστω, η δυνατότητα για ένα τελευταίο, αποχαιρετιστήριο φιλί. Όλα τ’ άλλα δίχως νόημα».

Στο έξοχο αποτέλεσμα μεγάλο ρόλο παίζουν οι πολύ ευαίσθητοι φωτισμοί του Σίμου Σαρκετζή που με τη σειρά τους διαμορφώνουν ατμόσφαιρα μοναδική. Υπέροχη στιγμή η πορεία προς το Φως του δολοφονημένου Λαμπράκη με τη Γυναίκα/Ψυχή να του συμπαραστέκεται, όπως συμβαίνει ή προσδοκούμε να συμβεί στο κάθε τελευταίο κατευόδιο.

Γιατί αυτό ακριβώς είναι το Ζ, μια λαϊκή όπερα που μιλάει για τη ζωή και τον θάνατο. Αλλά και το όραμα, τον αγώνα και την ελπίδα για το ατομικά και κοινωνικά καλύτερο στο οποίο πίστευε ο Λαμπράκης και ολόκληρη η εποχή του. Μια ελπίδα που έκτοτε δυστυχώς χάθηκε. Ίσως για αυτό η παράσταση αυτή όσο μας άρεσε τόσο και μας πίκρανε!

* H TONIA ΜΑΚΡΑ είναι δημοσιογράφος.