
Εκλεκτικές συγγένειες ανάμεσα στον χορό και την ψυχανάλυση.
Της Κλημεντίνης Βουνελάκη
Η παράσταση της Μαρλένε Μοντέιρο Φρέιτας, Βάκχες: πρελούδιο κάθαρσης (Φεστιβάλ Αθηνών, 5 & 6/07, Πειραιώς 260 Η), αληθινή αποκάλυψη μιας δυνατής και διεισδυτικής χορογράφου με μια γλώσσα σύνθετη και πρωτότυπη που εστιάζει στο συναίσθημα, προσφέρθηκε ως τέλειο άλλοθι για να αναφερθώ σε μια σπουδαία εκδοτική πρωτοβουλία που συνδέει την ψυχανάλυση με την ψυχοσωματική μέσα από τρία εξαιρετικά ενδιαφέροντα ψυχαναλυτικά εγχειρίδια: πρόκειται για τη σειρά «Ρους» των εκδόσεων Άγρα που εγκαινιάστηκε το 2014 με το περίφημο κείμενο του Πιέρ Φεντιντά Από πού αρχίζει το ανθρώπινο σώμα; Ακολούθησε Η αλλεργική σχέση του Πιέρ Μαρτύ, ιδρυτή του Ινστιτούτου Ψυχοσωματικής του Παρισιού, ενώ πιο πρόσφατα –τον Φεβρουάριο του 2017– κυκλοφόρησε το, Γέννηση ενός σώματος, καταγωγή μιας ιστορίας της Πιέρα Ωλανιέ.
Η σειρά περιλαμβάνει εκτός από τα Τετράδια, δοκίμια ψυχαναλυτών, με κεντρικό άξονα τις άρρηκτες σχέσεις ψυχής και σώματος και τη διττή ενορμητική φύση του ανθρώπου. Η ανταλλαγή απόψεων και ο δημιουργικός διάλογος μεταξύ ψυχαναλυτών που δεν ανήκουν υποχρεωτικά στην ίδια σχολή είναι κάτι που λείπει από την Ελλάδα, ενώ το συγκεκριμένο εκδοτικό εγχείρημα έχει ως συστατικό στοιχείο την ιδέα της συνεργασίας. Διόλου τυχαίος ήταν άλλωστε και ο τίτλος που έβαλε στην εισήγησή του, τη βραδιά παρουσίασης της τριλογίας στην έδρα των εκδόσεων Άγρα, ο ψυχίατρος-ψυχαναλυτής Γεράσιμος Στεφανάτος, «Το σκέπτεσθαι την σκέψη του άλλου».
13 πρόσωπα επί σκηνής, εκ των οποίων οι πέντε με τρομπέτες– που θυμίζει ατμόσφαιρα καρναβαλιού αλλά και πίνακα του Ιερώνυμου Μπος...
Επιστρέφοντας στην περφόρμανς της Φρέιτας, ο θεατής βρίσκεται αντιμέτωπος με ένα πληθωρικό φαντασιακό –13 πρόσωπα επί σκηνής, εκ των οποίων οι πέντε με τρομπέτες– που θυμίζει ατμόσφαιρα καρναβαλιού αλλά και πίνακα του Ιερώνυμου Μπος, εκεί που συγκατοικούν η μουσική, ο χορός και το μυστήριο, η χαρά και η λύπη. Όλα είναι γκροτέσκα και παράλογα, όλα μπορούν να συμβούν σε μια επιθυμία υπέρβασης του «αισθητικά ορθού». Αν ο λώρος και οι καθηλώσεις στο στοματικό ή το πρωκτικό στάδιο διατρέχουν «εκκωφαντικά» τη σκηνή σε ένα τελετουργικό μιας αδύνατης ενηλικίωσης ή ενός εξαιρετικά επίπονου περάσματος από τον κόσμο των ορμών στο «Εγώ του Λόγου», η στιγμή της προβολής του φιλμικού υλικού της γέννας μιας Ασιάτισσας, στο σπίτι της, χωρίς γιατρό, κατά τον φυσικότερο τρόπο, έτσι όπως είναι ενσωματωμένη στην παράσταση, συγκλονίζει. Και μας συνδέει με το καταγωγικό μας φορτίο οριστικά και αμετάκλητα, καθώς ο λώρος είναι δύσκολο να κοπεί. Η χορογράφος, με καταγωγή από το Πράσινο Ακρωτήριο, καταφεύγει στην τραγωδία του Ευριπίδη για να εμπλουτίσει δραματουργικά τις προθέσεις της. Μέσα από το δίπολο «Διόνυσος – Απόλλων» αναδύονται όλα τα διφορούμενα που μας συνιστούν σε μια ύφανση που θυμίζει την τέχνη του κολάζ: ρεψίματα, νιαουρίσματα, άναρθρες κραυγές, υλικό ασύνδετο σε μια πρώτη ματιά, που οδηγεί ωστόσο στο εμβληματικό Μπολερό του Ραβέλ, στην κορύφωση μιας ιεροτελεστίας επαναληπτικής που αναζητεί εναγωνίως την κάθαρση.
Αυτή η συναισθηματική αποφόρτιση που επιτυγχάνεται μέσα από την κινητοποίηση των αισθήσεων δεν αντιστοιχεί σε μεγάλο βαθμό στην κάθαρση της ψυχαναλυτικής διαδικασίας που επιδιώκει λεκτικοποίηση των περιεχομένων του ασυνειδήτου;
«Εμείς οι ψυχαναλυτές –είναι κοινοτοπία– μιλάμε για την ψυχή. Αυτό όμως που μας μαθαίνει η Ωλανιέ είναι ότι μιλάμε για αυτά που έχουν εγγραφεί ανεξίτηλα στο νου μας. Δεν μιλάμε ποτέ για αυτά που το ασυνείδητό μας αγνοεί. Ερευνώντας τη θέση του σώματος στην ανθρώπινη ψυχή, αγγίζοντας πρώιμες φωνές, συλλαβές και ήχους ψηλαφούμε τον πόνο και τις συνέπειες της απώλειας» ανέφερε μεταξύ άλλων ο Πάνος Αλούπης, ψυχίατρος-ψυχαναλυτής, διδάκτωρ ψυχολογίας του Πανεπιστημίου 7 στο Παρίσι και εκ των επιστημονικών υπευθύνων της σειράς «Ρους», ως προς τη συμβολή της Ωλανιέ στην εξέλιξη της ψυχαναλυτικής θεωρίας και πράξης. Σώμα και λόγος, θα βρεθούν άλλωστε στο επίκεντρο της σκέψης της σημαντικής αυτής γυναίκας της γαλλικής ψυχανάλυσης, που έθεσε ως σημείο αφετηρίας την πρωιμότατη σχέση μητέρας-παιδιού, «που το υποκείμενο θα ανακαλύψει και θα επενδύσει μεταγενέστερα, αλλά που θα μπορέσει επίσης ανά στιγμές να αποεπενδύσει, για να επιστρέψει σε μια αναθεωρημένη σχέση ψυχής – σώματος».
«Δεν υπάρχει σώμα χωρίς σκιά, περισσότερο από ό,τι υπάρχει ψυχικό σώμα χωρίς αυτή την ιστορία που αποτελεί την ομιλούμενη σκιά του. Σκιά προστατευτική ή απειλητική, ευμενής ή δυσμενής, που προστατεύει με ένα φως υπερβολικά άπλετο ή που αναγγέλλει την καταιγίδα, αλλά, σε κάθε περίπτωση, σκιά απαραίτητη, διότι η απώλειά της θα επέφερε την απώλεια κάθε μορφής ζωής». (Πιέρα Ωλανιέ)
Η Πιέρα Ωλανιέ, σημαντική μορφή της γαλλικής ψυχανάλυσης, υπήρξε ακούραστη δασκάλα και συγγραφέας, ευαίσθητη και άτεγκτη στην εκπαίδευση και στη μετάδοση μιας κλινικής εμπειρίας που βασίστηκε στο όσο το δυνατόν πλησιέστερο άκουσμα του ανθρώπινου λόγου. Ενέταξε τον λόγο στην ανθρώπινη πορεία, που ξεκινά από την αινιγματική σιωπή του σώματος, διαγράφεται μέσα από την ένταξη σε μια ζωή η οποία αποθέτει τη σφραγίδα της ως προεξόφληση και συνεχίζεται διά μέσου του έργου της συλλογικής κουλτούρας, θεμελιωδώς επηρεασμένου από τα σημάδια του θανάτου και της βίας.
Η δραστήρια και δημιουργική παρουσία της Πιέρα Ωλανιέ και η συνεχής συμμετοχή της στην εξέλιξη της ψυχαναλυτικής θεωρίας και πράξης έχτισαν ένα έργο του οποίου οι πυλώνες στήριξης είναι το σώμα και η ψύχωση. Προς αυτή την κατεύθυνση, οι έννοιες του πρωταρχικού, του εικονογράμματος ή του Εγώ του λόγου επινοούνται και χρησιμοποιούνται, συνοψίζοντας την προσέγγιση μιας ιδιαίτερης ανθρώπινης εμπειρίας. Είτε ψυχωτική είτε απλώς ανθρώπινη, στην πολυπλοκότητα και στη διαχρονικότητά της, η εμπειρία αυτή υπενθυμίζει αδιάλειπτα τις δυσκολίες διάρθρωσης μιας ιδιωτικής σωματικής προ-ιστορίας με την ιστορία της ζωής, όπου ο άλλος και οι άλλοι εντυπώνουν ενεργητικά και ανεξίτηλα τη συνύπαρξή τους σε αυτό που αποκαλούμε ψυχή, αντικείμενο μελέτης της φροϋδικής μεταψυχολογίας.
* Η ΚΛΗΜΕΝΤΙΝΗ ΒΟΥΝΕΛΑΚΗ είναι δημοσιογράφος-κριτικός χορού.