
Για την παράσταση «Η ιεροτελεστία της άνοιξης» του Ροζέρ Μπερνάτ [Roger Bernat], βασισμένη στη χορογραφία της Πίνα Μπάους, η οποία παρουσιάζεται στο Φεστιβάλ Αθηνών, Πειραιώς 260 (χώρος Β) σήμερα και αύριο, 29/06 και 30/06 στις 21:00.
Γράφει ο Νίκος Ξένιος
«Η ιεροτελεστία της άνοιξης» (“La consagración de la primavera”) σε μουσική του Ιγκόρ Στραβίνσκι και χορογραφία του Βάσλαβ Νιζίνσκι υπήρξε ένα από τα σημαντικότερα μπαλέτα του 20ού αιώνα, το οποίο χορογράφησε εκ νέου η Πίνα Μπάους στην εμβληματική της παράσταση του 1975. Από τη δική της χορογραφική «ανάγνωση» ο Καταλανός αβανγκάρντ δημιουργός Ροζέρ Μπερνάτ εμπνέεται το παραστασιακό πείραμα που παρακολούθησα στο Φεστιβάλ Αθηνών, στην Πειραιώς 260.
Αποδόμηση μιας χορογραφίας - «Σήκω, πάρε την κιμωλία και γράψε τη λέξη “Δάσος” στον πίνακα
Δεν είναι τυχαίο ότι η αναφορά που επέλεξε ο Ροζέρ Μπερνάτ είναι η «Ιεροτελεστία της άνοιξης» της Πίνα Μπάους, η μόνη χορευτική έκδοση του μουσικού κειμένου του Στραβίνσκι που δεν είχε σκοπό να μεταμορφώσει το λιμπρέττο του 1913 «αποδομώντας το», αλλά που σεβάστηκε τη δομή του πρωτοτύπου. Η «Ιεροτελεστία της Άνοιξης» του Μπερνάτ δίνει την πρωτοκαθεδρία στο κοινό και στην τελετουργία που προκύπτει από τις δικές του αντιδράσεις, δημιουργώντας μια νέα θεατρική πραγματικότητα από την «εφήμερη» κοινωνικοποίηση του θεατή. Πιο συγκεκριμένα: το κοινό παίρνει εντολές από ακουστικά σε τρία κανάλια, καθένα από τα οποία μεταδίδει μια διαφορετική εντολή, ενώ πίσω παίζει η μουσική από την «Ιεροτελεστία της Άνοιξης» του Στραβίνσκι. Μια παράφραση της πλοκής ήδη φτάνει στα ακουστικά του θεατή, που όμως έχει και τη βαρύτητα προτροπής για συμμετοχή (με τη σειρά της αυτή γίνεται, λίγο ως πολύ, προτροπή για εκ νέου παράφραση, και πάει λέγοντας).
Οι θεατές ακούν: «Σήκω, πάρε την κιμωλία και γράψε τη λέξη “Δάσος” στον πίνακα. Εδώ λοιπόν είναι το Δάσος». Κάποιοι απλώς εκτελούν, ενώ κάποιοι πιο τολμηροί προχωρούν και σε ερμηνεία. Έτσι, τα στάδια μιας προδιαγεγραμμένης αφήγησης «στήνουν» επί σκηνής αρχετυπικές τελετές, όπως τον θάνατο του Εκλεκτού και τη θυσία της Ιφιγένειας. Κάπου στις οδηγίες παρεισφρέει και το κεντρικό μοτίβο από τη χορογραφία της «Ωραίας Κοιμωμένης» του Πετιπά, καθιερώνοντας ένα μεταμοντέρνο αμάλγαμα νεωτερικότητας.
Το πείραμα του Ροζέρ Μπερνάτ έχει προβλέψει την αναποτελεσματικότητα του σώματος του θεατή, σε μια απόλυτα διαδραστική συνάφεια. Η πρώτη σκέψη είναι πως καταργείται το όριο πραγματικότητας και θεατρικής ψευδαίσθησης. Ο θεατής που τολμά να συμμετάσχει, εκτός του ότι εκτίθεται, μπαίνει στη διαδικασία να βιώσει τη σκηνική πραγματικότητα, αυτοαναγορευόμενος σε πρωταγωνιστή. Το πολιτιστικό γεγονός είναι πλέον κυριολεκτικό: η ιερότητα και το απρόσβατο της χορογραφίας έχουν καταργηθεί.
Η σύμπτωση και η συνύπαρξη στον χώρο
Είναι ενδιαφέρον το ότι, παρά τη συνύπαρξη στον χώρο και τη «μυστική» συνένωση που διέπει κάθε κοινό, η συγκεκριμένη «μεταλλική» φωνή που βγαίνει από υπολογιστή δίνει μια θαυμάσια αφορμή για ανυπακοή και διαφοροποίηση από την «κοινότητα» που παρίσταται εκείνη τη στιγμή. Από ενεργούμενο της παράστασης ο θεατής, με την «προνομιακή» αυτή συμμετοχή του, μετατρέπεται σε δρων υποκείμενο και ασκεί τον δικό του τύπο εξουσίας. Είναι ένα δρών υποκείμενο που θυσιάζει τον ρόλο του ως εξωγενούς θεατή προβιβαζόμενο σε χορευτή, ενώ παράλληλα έχει θυσιάσει την αισθητική αρτιότητα μιας χορογραφίας καταξιωμένης στη συλλογική συνείδηση.
Από τη στιγμή που το κοινό βγαίνει από το σκοτάδι και εκτίθεται υπό το φως της σκηνής, μετατρέπεται σε αντικείμενο κοινής παρατήρησης και σχολιασμού. Παράλληλα, γίνεται ενεργό μέρος της μυθοπλασίας. Αποτέλεσμα είναι, εκτός του γοητευτικού καλλιτεχνικού πειράματος, να λαμβάνει χώρα εδώ και ένα μείζον κοινωνικό γεγονός: στα πλαίσια μιας αρκετά συγκεχυμένης δράσης/αφήγησης, ο θεατής που συμμετέχει προβαίνει σε ερμηνεία τελείως υποκειμενική, δημιουργώντας ένα ψηφιδωτό από διαφοροποιημένες ατομικές αντιδράσεις άνευ συντονισμού: αυτό το θέαμα προσφέρεται στα αδηφάγα μάτια των (άτολμων) θεατών που περιμένουν να δουν «πού το πάει» όλο αυτό το δρώμενο. Και τότε επί σκηνής παρίσταται (με απόλυτη αναποτελεσματικότητα ως προς το τελετουργικό μέρος) μια θυσία αντλημένη από τις βαθύτατα καταχωρημένες στο ομαδικό ασυνείδητο παραστάσεις: η θυσία της Ιφιγένειας.
ο θεατής μπορεί να αυτονομηθεί, να παρακούσει, να παρεννοήσει/παραφράσει τις εντολές.
Μια κρυφή πανουργία - Μια νέα μορφή επιτέλεσης
Ο μηχανισμός που υπάρχει στη δομή αυτής της παράστασης θεωρεί πως εξ ορισμού ο θεατής μπορεί να αυτονομηθεί, να παρακούσει, να παρεννοήσει/παραφράσει τις εντολές. Άλλωστε, οι ίδιες οι οδηγίες που παίρνει μέσω των ακουστικών παραφράζουν την κλασική χορογραφία, την υπεραπλουστεύουν, εν τέλει την απομυθοποιούν. Για την ακρίβεια, ο θεατής μυθοποιεί εκ νέου τη δική του εκτέλεση της πρωτόγνωρης αυτής, ερασιτεχνικής χορογραφίας, είτε συμμετέχοντας (και αναγνωρίζοντας τη δική του χειρονομία ή γκριμάτσα στις χειρονομίες και στις γκριμάτσες των άλλων), είτε απέχοντας από ντροπή ή επιφύλαξη.
(...) διαπιστώνεις έκπληκτος ότι κανείς τους δεν είχε λάβει την παραμικρή οδηγία και ότι η παράσταση ήταν, κυριολεκτικά, «στον αέρα».
Μια νέα μορφή επιτέλεσης συντελείται, που διέπεται από το εξής παράδοξο: αισθάνεσαι πως αυτό που παρακολουθείς είναι απολύτως επαγγελματικό και τις κινησιολογικές ατέλειες, τις ατέλειες του κορμιού ηλικιωμένων ανθρώπων, την αμηχανία του αμύητου που όμως τολμά να σηκωθεί και να χορέψει, την ενδόμυχη φιλοδοξία που συχνά εγγίζει τα όρια της γελοιότητας, ακόμη και την αναπάντεχη χάρη κάποιων ανθρώπων που ίσως έχουν κάνει χορό και των οποίων η κίνηση είναι θαυμάσια, όλα αυτά τα αποδίδεις σε κάποια «μυστική, προσχεδιασμένη» οδηγία. Ίσως γιατί κατά βάθος πιστεύεις και φοβάσαι πως κάθε εκτέλεση οδηγίας περιλαμβάνει αναγκαστικά και ένα ποσοστό συμμόρφωσης και πειθήνιας υπακοής.
Όταν, στο τέλος, συζητάς με τους τολμηρούς που σηκώθηκαν, διαπιστώνεις έκπληκτος ότι κανείς τους δεν είχε λάβει την παραμικρή οδηγία και ότι η παράσταση ήταν, κυριολεκτικά, «στον αέρα». Ότι την παράσταση την έδωσε το κοινό, ότι κανείς επαγγελματίας δεν ανέβηκε επί σκηνής και ότι δεν υπήρχε η παραμικρή πρόθεση επιβολής ή καθυπόταξής σου. Ότι η επαγρύπνησή σου, εσένα του δειλού που δεν σηκώθηκες, είναι απολύτως γελοία. Και ότι ουσιαστικά από καθαρό εγωϊσμό δεν απόλαυσες την ευκαιρία που σου δόθηκε (και εδώ συνίσταται η πανουργία του Μπερνάτ).
Η παράσταση έχει δοκιμαστεί σε κοινό πολλών χωρών, από τη Βραζιλία και τον Καναδά μέχρι την Αίγυπτο, τη Φινλανδία και την Ιαπωνία. «Κάνω πράγματα με ανθρώπους», είναι η φράση του Ροζέρ Μπερνάτ που συνοψίζει την επιλογή του να δουλεύει με μη επαγγελματίες. Την ιδέα εμπνεύστηκε από τον Φεδερίκο Γκαρθία Λόρκα, που απαιτούσε από το κοινό να σηκωθεί και να συμμετάσχει στις παραστάσεις των έργων του Comedia sin título και El Públicο.
Τα τελευταία είκοσι χρόνια ο καταλανός δημιουργός ξεχωρίζει για την πολιτική και αισθητική οξυδέρκειά του. Ο Μπερνάτ σπούδασε σκηνοθεσία και δραματουργία στο Institut de Teatre (Βαρκελώνη) το 1996. Την ίδια χρονιά ίδρυσε την εταιρεία General Elèctrica, η οποία συνεχίστηκε μέχρι το 2001, με εξαιρετικά έργα όπως το «10.000Kgs» και το «Comfort domèstic». Ακολούθησαν οι παραστάσεις του «Buena Gente», «Pendiente de Voto», «Amnesia de Fuga», «Domini Públic», «Numax-Fagor-Plus» και «Comedia sin Título». Η εταιρεία του φέρει τον χαρακτηριστικό συντομογραφικό τίτλο FFF («Φιλικό Πρόσωπο του Φασισμού»).
*Ο ΝΙΚΟΣ ΞΕΝΙΟΣ είναι εκπαιδευτικός και συγγραφέας. Το νέο του μυθιστόρημα «Αλλοτεκοίτη – Εκεί που χάθηκε η βλάστηση» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κριτική.
ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗΣ
Μουσική: Igor Stravinsky
Σκηνική δημιουργία: Roger Bernat, βασισμένο στη χορογραφία της Pina Bausch
Τεχνική διεύθυνση: Txalo Toloza
Ηχητικός σχεδιασμός: Rodrigo Espinosa
Επεξεργασία ήχου: Juan Cristóbal Saavedra Vial
Σχεδιασμός εικόνας: Marie-Klara González
Συντονισμός: Helena Febrés
Εκτέλεση παραγωγής (Μεξικό): Alicia Laguna
Βοηθοί παραγωγής (Μεξικό): Antígona González, Mariana Toledo
Runner: Don Moisés
Σε συνεργασία με τους: Txalo Toloza, María Villalonga, Ray Garduño, José-Manuel López Velarde, Tomás Alzogaray, Brenda Vargas, Diana Cardona, Annel Estrada, Viani Salinas
Φωτογράφιση: BLENDA photographer – Mexico HERE
Συμπαραγωγή: Teatre Lliure και Elèctrica Produccions (Barcelona), Festival Instal·laccions/ Ajuntament de Cambrils και Festival Transversales (Mexico) με την υποστήριξη του European Union Fund programme in Mexico.