«Μυστήριο 11: ΜΑ» του Ρομέο Καστελούτσι (κριτική) – Σιωπηρή εξιλέωση στην Ελευσίνα

Η συγκλονιστική παράσταση «ΜΑ» του Ρομέο Καστελούτσι ως «Μυστήριο 11» παίρνει κυρίαρχη θέση στα πολιτιστικά δρώμενα της Ελευσίνας 2023-Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης 2023. Ο τίτλος βασίζεται σε έναν διαπολιτισμικό, πυρηνικό φθόγγο που παραπέμπει στη μητρότητα, τη γη και τη βλάστηση («μαμά», αλλά και mater και terra και Δήμητρα), ενώ παράλληλα συνιστά και εναντιωματικό σύνδεσμο («ma» σημαίνει, σε Ελληνικά και Ιταλικά, «ωστόσο») με σαφείς οικολογικές υποδηλώσεις. Το «ΜΑ» του Καστελούτσι είναι μια εικονοκλαστική site specific performance όπου πρωταγωνιστούν το ανθρώπινο σώμα, ο ήχος, ο αέρας, το φως του ήλιου και η μουσική, ενώ δεν καταναλώνεται ίχνος αναλώσιμης ενέργειας ούτε μεσολαβεί κάποια τεχνολογική κατασκευή. Και, το κυριότερο, δεν επιστρατεύεται ούτε μια φράση, ο λόγος απουσιάζει τελείως.

Ένα άηχο όργιο αίματος και σεξ τεκταίνεται πίσω από τα κατάλοιπα της ρωμαϊκής περιόδου, και οι θεατές ξεκινούν την περιήγησή τους από αυτήν την υπαινικτική εικόνα.

Εκατό θεατές ξεκινούν αντίστροφα, από τον ναό της Σαβίνας, ακολουθώντας μια μαυροφορεμένη γυναικεία μορφή, που νεύει προς το μέρος τους κρατώντας ένα αυτοσχέδιο «δρέπανο» σαν του Χάρου, φτιαγμένο από ένα κοντάρι και μισή λευκή καρέκλα «του γύφτου»: σαφή υποδήλωση της ευτέλειας του μη ανακυκλώσιμου πλαστικού. Ένα άηχο όργιο αίματος και σεξ τεκταίνεται πίσω από τα κατάλοιπα της ρωμαϊκής περιόδου, και οι θεατές ξεκινούν την περιήγησή τους από αυτήν την υπαινικτική εικόνα. Η διέλευση του σιωπηρού κοινού από τα μονοπάτια των ελευσίνιων τελετών δεν είναι μόνο ένα είδος αλληγορικής Καθόδου στον Άδη, είναι επίσης και μια τελετή «διάβασης» από μια κατάσταση σε μιαν άλλη (rite of passage), πάντα υπό ένα διττό αντιθετικό σχήμα: από το φως στο σκοτάδι και τ’ανάπαλιν, από τον πολιτισμό στη βαρβαρότητα, από την επικράτεια του θεάτρου στην επικράτεια της ζωής, από τη θνητότητα στην αθανασία, από την επικράτεια του θήλεος στην παρέμβαση του άρρενος, από τον Πάνω στον Κάτω Κόσμο, από την παιδικότητα στη βίαιη ενηλικίωση, από την ενοχή στην αθώωση.

Τα μυστικά δρώμενα των ελευσινίων μυστηρίων έχουν αφήσει το θηλυκό αποτύπωμά τους σε αυτήν την τελετουργία: τέσσερα μικρά μαυροφορεμένα κορίτσια παίζουν δίπλα στο καλλίχορον φρέαρ με νερό, με πορτοκάλια και με φουντωτά κλαδιά εληάς που μοιάζουν με διονυσιακούς θύρσους και με βάϊα. Πέντε μητέρες προσφέρουν το γάλα τους –ως άλλες Χοηφόροι– στη Μητέρα Γη, της οποίας αλληγορία είναι η Δήμητρα. Τον καρπό του στήθους τους τον συλλέγουν σε ένα γυάλινο κυλινδρικό δοχείο, που αφήνεται ως τάμα στο μεταίχμιο της μετά θάνατον ζωής, ενώ καμιά τριανταριά επίσης μαυροφορεμένες γυναίκες εκτελούν –σαν μορφές από τις νωπογραφίες του Τσιμαμπούε– τις άψογες χορογραφίες της Gloria Dorliguzzo υπό τον ήχο της μουσικής του Demetrio Castellucci, δημιουργώντας μεγάλα tableau σε βάθος πεδίου και αναρριχώμενες σε στάση ικεσίας στις παρυφές του Τελεστηρίου, απ’ όπου θα κυλήσουν, αφημένες στη μοίρα τους, δύο λεπτά αργότερα. Μια γυμνή γυναίκα αλείφεται με μαύρη λάσπη και ξαπλώνει όπως ο νεκρός Ιησούς του Μαντένια – πάνω στο κορμί της θα τοποθετηθεί το λευκό γυμνό άγαλμα μιας αρχαίας γυναίκας. Οι θεατές περνούν δίπλα από την Εσχάρα και κατευθύνονται έξω από το Τελεστήριο.

Η αισθητική της παράστασης αποτυπώνει ποικίλες επιρροές, τόσο από τον Ιερώνυμο Μπος όσο και από το Decamerone του Πιερ Πάολο Παζολίνι: πιο συγκεκριμένα, το τρίπτυχο του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου των Σιμόνε Μαρτίνι και Λίπο Μέμι (φιλοτεχνήθηκε για τον καθεδρικό ναό της Σιένα το 1333 και βρίσκεται στην Ουφίτσι της Φλωρεντίας) χρησιμοποιείται, σε συνάφεια με τις ανθρώπινες φιγούρες και το δρώμενο κάτω από τους βράχους του Πλουτώνιου, όπως ακριβώς χρησιμοποιείται ο Τζιότο στο κατά Παζολίνι «Δεκαήμερο» του Βοκκάκιου. Μέσα στο μαύρο-λευκό σύμπαν της παράστασης, μια έντονη νότα κόκκινου πετιέται σαν χλαμύδα από τον Πιέρο ντελα Φραντσέσκα.

[...] ο Καστελούτσι εντάσσει στην παράστασή του, κατά «βέβηλο» και ρηξικέλευθο τρόπο, έναν αληθινό μητροκτόνο, τον Στέφανο Άνταμο (που έχει εκτίσει τη βαρειά ποινή του και σήμερα είναι ελεύθερος ιταλός πολίτης).

Στην αρχαιότητα, η είσοδος στο άδυτο επιτρεπόταν στους πάντες, κάτι που δεν επιτρεπόταν στα ιερά των Αθηνών. Ο μόνος απαράβατος κανόνας ήταν η απαγόρευση της εισόδου στους βαρβάρους, στους μη ομιλούντες δηλαδή την ελληνική γλώσσα και στους ανθρώπους που είχαν βάψει τα χέρια τους με αίμα – και ιδίως στους μητροκτόνους: ε, ο Καστελούτσι εντάσσει στην παράστασή του, κατά «βέβηλο» και ρηξικέλευθο τρόπο, έναν αληθινό μητροκτόνο, τον Στέφανο Άνταμο (που έχει εκτίσει τη βαρειά ποινή του και σήμερα είναι ελεύθερος ιταλός πολίτης). Η επίσημη είσοδος του Στέφανο Άνταμο στο τέλος της performance μοιάζει με πράξη/και/ στάση εξιλέωσης και ικεσίας, καθώς η μυστηριώδης αυτή ανδρική παρουσία αναμένεται με ρίγος από όλους, σαν να επανενεργοποιείται η απαγόρευση μέσα στη σύμβαση της παράστασης.

Και αυτή είναι η μαγεία του Καστελούτσι: ο πρώην βαρυποινίτης είναι παρών, ανάμεσά μας, ένας από εμάς, και τώρα αγγίζει, θωπεύει τις πέτρες του Τελεστηρίου, χύνει εν είδει σπονδής το μητρικό γάλα, σηματοδοτεί το Τέλος μιας Εποχής και, γονυπετής, υποκαθιστά τη μορφή του Αγγέλου με το φουντωτό κλαδί ελαίας στο τρίπτυχο του Ευαγγελισμού, προσφέροντας αντ’ αυτού στη Θεοτόκο ένα ξερό κλαδί εληάς: δεν είναι παρά η εξιλέωση που ζητά η ανθρωπότητα, δια στόματος Καστελούτσι, από τη θηλυκή υπόσταση της φύσης που έχει οριστικά παραβιαστεί. Ο χρυσός μανδύας μιας γυναίκας επίσης οδηγεί το μάτι του θεατή στο φόντο του αναγεννησιακού τριπτύχου, ενώ οι υπόλοιπες γυναικείες μορφές έχουν αφανιστεί μέσα σε μαύρες, πλαστικές σακούλες σκουπιδιών και το τοπίο είναι, πλέον, ένας κρανίου τόπος.

Ο ελευσίνιος μύθος θέλει τη Δήμητρα να φτάνει στην Ελευσίνα (το τοπωνύμιο εκ του «ελαύνω») ψάχνοντας για την Περσεφόνη και να εγκαινιάζει τα Μυστήρια. Η αρχαία φυλή των Ευμολπιδών, η διαδικασία της μύησης, οι καθαρμοί, οι πιθανές λαμπαδηφορίες, η βακχική διάσταση της έκτης μέρας των εορτών, ο βλαστικός χαρακτήρας της «εποπτείας», οι χοές, η μυστικότητα σχετικά με τους όρους διεξαγωγής και τα δρώμενα-λεγόμενα-δεικνυόμενα στην ενιαύσια γιορτή της Ελευσίνας, όλα συνθέτουν ένα σύνολο ασαφών πληροφοριών. Τέλος, η ρινότμητη προτομή του Ευβουλέα, γηγενούς ιερέως της Δήμητρας και αλληγορίας του μητροκτόνου Ορέστη, είναι μια αναφορά ξεκάθαρη στην performance του Ρομέο Καστελούτσι (εφηβική εξεικόνιση/προτομή του Ευβουλέως ανασκάφηκε στην Ελευσίνα το 1885).

[...] με την performance αυτήν επανενεργοποιεί τη δυναμική του αρχαιολογικού χώρου της Ελευσίνας και συνθέτει πολλούς διαφορετικούς πολιτισμούς.

«Η τραγωδία γεννιέται εκεί όπου ο αρχαίος θεσμός της θυσίας μπαίνει σε κρίση και ο τελευταίος θεός πεθαίνει. Ο τραγικός ουρανός είναι ουρανό γαλάζιος, κρύος, άδειος πάλι. Δεν έχει μείνει κανείς. Δεν υπάρχει νόημα, δεν υπάρχουν απαντήσεις. Αυτός ο ουρανός είναι ένας αδιανόητος, ανήκουστος, ολότελα διαθέσιμος τόπος. Ο ηθοποιός επιστρέφει και παίρνει τη θέση της σφαγμένης κατσίκας. Το φάντασμα του ζώου που επιστρέφει στη σκηνή και παίρνει πίσω ό,τι του ανήκε. Στο βάθος, η μνήμη του θεσμού της θυσίας ως παρωδία που διακωμωδεί τη θυσία. Η σκηνή ενάντια στον βωμό», λέει σε συνέντευξή του ο καλλιτεχνικός διευθυντής και σκηνοθέτης Ρομέο Καστελούτσι, που με την performance αυτήν επανενεργοποιεί τη δυναμική του αρχαιολογικού χώρου της Ελευσίνας και συνθέτει πολλούς διαφορετικούς πολιτισμούς: τον αρχαϊκό, φυλετικό κόσμο των Προελλήνων, τη λατρεία της κλασικής εποχής, τη Ρωμαιοκρατία στην Ελλάδα, το Βυζάντιο (η παρακείμενη εκκλησία της Παναγίας πρωταγωνιστεί, επίσης) και την ευρωπαϊκή Αναγέννηση.

Η μουσική επιμέλεια είναι του Ντεμέτριο Καστελούτσι και η χορογραφική επιμέλεια της Γκλόρια Ντορλιγκούτσο. Συνεργάτιδα δραματουργός είναι η Λουτσία Αμάρα, ενδυματολόγος η Κιάρα Βεντουρίνι, ενώ διευθύντρια παραγωγής είναι η Τζούλια Κόλα. Συμμετέχουν οι μουσικοί Άγγελος Χριστάκης, Ρενάτο Κούσης, Μενέλαος Μωραΐτης και Σπύρος Τζέκος, ενώ εμφανίζονται και 35 γυναίκες περφόρμερ διαφόρων ηλικιών (Ελένη Βεργέτη, Χρυσή Βιδαλάκη, Ιωάννα Χλόη Βούλγαρη, Στεφανία Γώγου, Αλεξία Δημητρακούλια, Κατερίνα Δουβή, Πένυ Ελευθεριάδου, Ελένη Ζαφείρη, Κατερίνα Καλοχριστιανάκη, Στέλλα Καπετάνιου, Δάφνη Καφετζή, Γαβριέλα Κοκκίνη, Πολένα Κόλια Πέτερσεν, Ηρώ Κόντη, Χριστιάνα Κοσιάρη, Κωνσταντίνα Κουτσαυτάκη, Ειρήνη Κυριακού, Αθηνά Κυρούση, Λώρα Μαμάκου, Ειρήνη Μάστορα, Αφροδίτη Μιχαηλίδου, Φαίδρα Νταϊόγλου, Κρίστυ Παπαδοπούλου, Κατερίνα Παπανδρέου, Φωτεινή Παπαχριστοπούλου, Αντωνία Πιτουλίδου, Σεραφίνα Σιδέρη, Μάρω Σταυρινού, Ραφαέλα Τσομπανούδη, Μαρία Ψαρολόγου, Ερωφίλη Παναγιωταρέα και οι μικρές Αθηνά Μακρή, Μαρία Πασά, Αιμιλία Ρούση, Θεανώ Χριστινάκη).

＊ Ο ΝΙΚΟΣ ΞΕΝΙΟΣ είναι εκπαιδευτικός και συγγραφέας. Το νέο του μυθιστόρημα «Αλλοτεκοίτη – Εκεί που σταμάτησε η βλάστηση» αναμένεται το φθινόπωρο από τις εκδόσεις Κριτική.

Συντελεστές

Σύλληψη - Σκηνοθεσία: Romeo Castellucci
Μουσική Σύνθεση: Demetrio Castellucci
Χορογραφία: Gloria Dorliguzzo
Συνεργάτιδα στη Δραματουργία: Lucia Amara
Βοηθός Σκηνοθέτη: Silvano Voltolina
Βοηθός Χορογράφου: Camilla Neri
Υπεύθυνη Παραγωγής: Giulia Colla
Τεχνική Διεύθυνση: Eugenio Resta
Σχεδιάστρια Κοστουμιών: Chiara Venturini
Γλυπτά: Plastikart Studio (Istvan Zimmermann & Giovanna Amoroso)
Οργάνωση Παραγωγής: SOCIETAS (IT) & TOOFAREAST (GR)
Πρωταγωνιστεί ο Filippo Addamo