Θάνος Παπακωνσταντίνου: Εικονογραφώντας τον «Θυέστη» του Σενέκα για το Φεστιβάλ Αθηνών (κριτική)

Η παράσταση «Θυέστης» του Σενέκα παρουσιάστηκε στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου, σε σκηνοθεσία Θάνου Παπακωνσταντίνου,

Γράφει ο Νίκος Ξένιος

«Ἄργος ἄνυδρον ἐὸν Δαναὸς ποίησεν ἔνυδρον», Hσίοδος

O Θάνος Παπακωνσταντίνου προβαίνει σε μια μακάβρια συνομιλία με τους νεκρούς, εικονογραφώντας επί σκηνής τον ζοφερό «Θυέστη» του Σενέκα σε μιαν άρτια παράσταση ακριβείας. Ο «Θυέστης» είναι τραγωδία εκδίκησης και ακόρεστου πάθους που μιλά για την ανθρώπινη επιθυμία επιστρατεύοντας τον μύθο του Ταντάλου και τους Έλληνες Κάιν και Άβελ: τον Θυέστη και τον Ατρέα. Ο στωϊκός φιλόσοφος, δραματουργός και ρήτορας Σενέκας γεννήθηκε το 4 π.Χ. και αυτοκτόνησε το 65 μ.Χ. με διαταγή του Νέρωνα, του οποίου ήταν παιδαγωγός και σε αναφορά προς τον οποίον λέγεται ότι γράφτηκε ο «Θυέστης». Τα χορικά στις τραγωδίες του λειτουργούν ως φιλοσοφικά ιντερμέδια όπου ο ίδιος λέει την άποψή του με σαρκαστικό τόνο, επηρεασμένος από το σύμπαν ηθικής έκπτωσης της εποχής της Ιουλιοκλαυδιανής δυναστείας της Ρώμης.

thuestis 3

Homo homini lupus

Ο Παπακωνσταντίνου καταπιάνεται με τον πρόδρομο του «θεάτρου της σκληρότητας»: ένα κείμενο υπερβολικό, μνημειώδες ως προς την αγριότητα και τη φρίκη, με μια τραγωδία εκδίκησης 1112 στίχων που ξεκινά με την ανάδυση, από τα σπλάχνα της γης, του Τάνταλου, του προπάτορα του οίκου των Τανταλιδών. Ο Τάνταλος είναι καταδικασμένος επειδή σκότωσε, μαγείρεψε και σέρβιρε στους θεούς τον γιο του, Πέλοπα: το μαρτύριό του συνίσταται σε αέναη Πείνα και Δίψα, καθώς ριζωμένος στη γη παρακολουθεί το κακό που κληροδότησε στους απογόνους του. Στον ρόλο του Τάνταλου ο Τάσος Δήμας κυριολεκτικά σπαράσσεται, καθηλωμένος ως κομμένη κεφαλή που περιστρέφεται σφηνωμένη σε μια «δίοδο» που οδηγεί στον Άδη: μοιάζει με αποκεφαλισμένο αστό του γαλλικού κλασικισμού:

«Ποια δύναμη με διώχνει από την κόλαση, όπου τα άπληστα χείλη μου μάταια αναζητούν να πιάσουν μια τροφή που πάντα μου διαφεύγει; Ποια μοιραία θεότητα επαναφέρει τον Τάνταλο στην κατοικία των ζωντανών; Θα μπορούσε κανείς να επινοήσει για μένα κάποιο πιο τρομερό μαρτύριο από αυτή την άσβεστη δίψα στη μέση των νερών, από αυτή την απέραντη πείνα; Πρέπει να λυγίσουν οι ώμοι μου κάτω από τον κυλιόμενο βράχο του Σίσυφου; Θα τεντωθώ στον τροχό του οποίου η γρήγορη περιστροφή μελανιάζει τα μέλη του Ιξίωνα;»

thuestis

Ο Παπακωνσταντίνου στην παράστασή του εικονοποιεί με σπαρακτική ακρίβεια τα ασεβή και βέβηλα «θυέστεια δείπνα» («dapibus feris», στίχος 150): ο Θυέστης ανακαλείται από τις εσχατιές όπου τον έχει εξορίσει ο αδερφός του Ατρέας υποδυόμενος τον μεγαλόψυχο, ενώ την ίδια στιγμή σχεδιάζει δολίως να σφάξει τα παιδιά του Θυέστη και να του τα σερβίρει σε δείπνο. «Τίποτε δεν διαρκεί για πολύ!» («nulla sors longa est», στίχος 596), προειδοποιεί ο εξαιρετικός τριμελής Χορός των Γιώργου Δικαίου, Μιχάλη Πανάδη και Φώτη Στρατηγού. Οι φωνές όλων των ερμηνευτών είναι ευδιάκριτες, με καλή άρθρωση, η εναλλασσόμενη ρυθμική της απαγγελίας ακολουθεί συγκεκριμένη «παρτιτούρα» εκφοράς του λόγου και των συγκοπών, η συχνή μετεξέλιξη του ήχου σε εκκωφαντικό θόρυβο συμβάλλει στην αποκάλυψη της βδελυγμίας που προκαλούν τα ανθρώπινα πάθη.

Η Μαριάννα Δημητρίου (που υποδύεται και τον ρόλο της Αγγελιαφόρου/αφηγήτριας) είναι τουλάχιστον επιβλητική ως Ερινύα, για να μην πω καθηλωτική.

Τέρατα και θηρία είναι οι φυλές των ανθρώπων, και αυτό το καταγράφει γλαφυρά η παροξυσμική βία της μυθολογίας τους που εμπνέει τον δημιουργό. Η παρουσία της άφυλης Μέγαιρας/Ερινύας είναι καθοριστική γι’ αυτήν τη σκηνοθεσία, που αντιλαμβάνεται το κλασικό κείμενο ως ορατόριο ή ως εφιαλτική λειτουργία, εφόσον, με την υποβλητική μουσική σύνθεση του Άντη Σκορδή και τον σχεδιασμό ήχου του Φάνη Σακελλαρίου που το συνοδεύουν, με τη δυτικότροπη ματιά και με την τελετουργική κίνηση της παιδικής χορωδίας. Η Μαριάννα Δημητρίου (που υποδύεται και τον ρόλο της Αγγελιαφόρου/αφηγήτριας) είναι τουλάχιστον επιβλητική ως Ερινύα, για να μην πω καθηλωτική.

Splatter αισθητική και τεχνική ακρίβεια

Η θυέστεια κρεωφαγία είναι ένας ακούσιος κανιβαλισμός που απηχείται μέχρι και τον Πλούταρχο: «Είρπον μεν ρινοί, κρέα δ’άμφ’οβελούς εμεμύκει, οπταλέα τε και άμα βοών δ’ώς γίνετο φωνή». Τα παιδιά του Θυέστη (πέραν των δύο σιωπηρών παιδιών που έχουν στραμμένα τα νώτα στο κοινό) ο Παπακωνσταντίνου τα μετατρέπει σε σύνολο από κομματιασμένες σάρκες, άλλες ριγμένες στη φωτιά για να στραγγίσουν, άλλες ριγμένες στο καζάνι για να βράσουν (γράφει ο Υγίνος –Fabulae, 88, 1-2-: «filios eius infantes Tantalum et Plisthenem occidit»). Πρόκειται για μια μακάβρια εικονοποιία ανόσιας, διαστροφικής μαγειρικής και εμετικής πέψης: στο σκηνικό δυο ανοιγμένα σαν σε κρεοπωλείο πτώματα ζώων απροσδιόριστης ταυτότητας, στην πιατέλα δυο κομμένα κεφάλια, στο κύπελο κρασί ανακατεμένο με πηχτό αίμα και επί σκηνής ένας άπληστος, carnivorus, ακόρεστος παιδοφάγος που γλιστρά πατώντας τα υπολείμματα των παιδιών του.

thuestis 4

Η πολιτεία βυθίζεται σε (ηθικό και φυσικό) σκοτάδι, η ανθρωπινότητα καταλύεται και εγκαινιάζεται η Θηριωδία: ο Κωνσταντίνος Αβαρικιώτης διαπρέπει στον ρόλο του Ατρέα, αντλώντας πρότυπο από το κινεζικό κλασικό θέατρο και δίνοντας μιαν ιδιότυπα διαπολιτισμική διάσταση στον φρικτό ηγέτη του μύθου. Ο Ατρέας είναι αποφασισμένος και κύριος του εαυτού του, εκ διαμέτρου αντίθετος με τον αφελή, παθητικό και «θηλυκό» Θυέστη. Τον ρόλο του Θυέστη κρατά επάξια ο Αντώνης Μυριαγκός, που δίνει ρεσιτάλ ερμηνείας αποδίδοντας τόσο την ηδυπάθεια και τον εγωκεντρισμό αυτού του αλαζόνα που θέλησε να ξεπεράσει τους θεούς, όσο και την πλάνη και την απερίγραπτη φρίκη που τον καταλαμβάνει στη θέα του αποτρόπαιου εδέσματός του: ο τρόμος προκύπτει από την απόσταση μεταξύ αυτού που ο χαρακτήρας πιστεύει ότι κάνει και αυτού που πραγματικά κάνει.

«Πρέπει κανείς να διακρίνει το μέτρο στο έγκλημα τη στιγμή που το διαπράττει», διδάσκει ο Σενέκας.

Η αλληγορία της κατάποσης του σώματος των παιδιών ξεκινά από τη θεμελίωση της χρονικότητας (Κρόνος): η σκληρότητα και αλαζονεία των ανθρώπων, η αδελφοκτονία και ο ανταγωνισμός μεταξύ αρρένων αδελφών/διεκδικητών του επίγειου θρόνου (Κάιν και Άβελ, Ησαύ και Ιακώβ στην εβραϊκή παράδοση, Ετεοκλής και Πολυνείκης στη λαβδακίδεια γενεαλογία της Θήβας, Ατρέας και Θυέστης στην ατρείδεια του Άργους) που αποκαθίσταται με βούληση των θεών, ώστε καθένας να πληρώσει το τίμημα ανάλογα με το δικό του μερίδιο ευθύνης. «Πρέπει κανείς να διακρίνει το μέτρο στο έγκλημα τη στιγμή που το διαπράττει», διδάσκει ο Σενέκας (στίχος 1052-1053: «Sceleri modus debetur ubi facias scelus,/ non ubi reponas.»).

thuestis 6

Μια εγκληματική παραλλαγή του Οιδιπόδειου συμπλέγματος σε τερατώδη «άρτον και θεάματα» ρωμαϊκού τύπου. Ο σκηνοθέτης αποδίδει την ωμότητα και το αιμοσταγές, φαύλον ήθος που αναδίδει το λατινικό κείμενο με επαυξημένο ρεαλισμό, χωρίς να επισχολιάζει ή να προβαίνει σε οιονδήποτε παραλληλισμό, χωρίς ν’αναζητά συμβολισμούς. Είναι προφανές ότι θεωρεί αυτόματους τους συνειρμούς προς τη βαρβαρότητα του σύγχρονου πολιτισμού, οπότε περιορίζεται στο να «ζωγραφίσει» με αισθητική splatter την αιματοχυσία που, ως αρχετυπική στα συστατικά της στοιχεία, πολύ δύσκολα θα μπορούσε να αποφύγει το γκροτέσκο στοιχείο χωρίς την ακρίβεια και τη σχολαστικότητα που τον διακρίνουν.

Το σκηνικό της Νίκης Ψυχογιού έχει στοιχεία μπαρόκ παρά το γεγονός ότι είναι αφαιρετικό, συμμετρικό ως προς έναν κεντρικό άξονα και με κεντρική σύλληψη/μοτίβο την έννοια της γης που σχίζεται για ν’αναδυθούν οι φυλακισμένες, άχρονες μορφές των προγόνων σαν από καταπακτή. Εξαιρετική η κινησιολογία της Νάντης Γώγουλου και άψογοι οι εξπρεσιονιστικοί φωτισμοί της Χριστίνας Θανάσουλα. Άξια επαίνου το μακιγιάζ της Olga Faleichyk και οι κομμώσεις του Κωνσταντίνου Κολιούση. Αξιοσημείωτη η παρουσία της παιδικής χορωδίας «Τέττιξ» της Τέτης Αϊβατζίδου.


 * Ο ΝΙΚΟΣ ΞΕΝΙΟΣ είναι εκπαιδευτικός και συγγραφέας. Τελευταίο βιβλίο του, το μυθιστόρημα «Τα σπλάχνα» (εκδ. Κριτική).

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Πνεύμονες» του Ντάνκαν Μακμίλαν σε σκηνοθεσία Ειρήνης Λαμπρινοπούλου (κριτική) – Αξίζει να κάνεις παιδιά σε έναν τέτοιο κόσμο;

«Πνεύμονες» του Ντάνκαν Μακμίλαν σε σκηνοθεσία Ειρήνης Λαμπρινοπούλου (κριτική) – Αξίζει να κάνεις παιδιά σε έναν τέτοιο κόσμο;

Για την παράσταση «Πνεύμονες» του Ντάνκαν Μακμίλαν σε σκηνοθεσία Ειρήνης Λαμπρινοπούλου, στο θέατρο Κάτω από τη Γέφυρα μέχρι τις 13 Μαΐου. © για την εικόνα: Joey Leo

Γράφει ο Νίκος Ξένιος

Στο θέατρο Κάτω...

Το πρώτο POP UP Solo Dance Festival της Αθήνας είναι γεγονός – Τέσσερις αξιόλογες παραστάσεις

Το πρώτο POP UP Solo Dance Festival της Αθήνας είναι γεγονός – Τέσσερις αξιόλογες παραστάσεις

Στο πλαίσιο του πρώτου POP UP Solo Dance Festival της Αθήνας, τέσσερις αξιοπρόσεκτες παραστάσεις ανέβηκαν στο ΠΛΥΦΑ από τις 22 Μαρτίου ως τις 13 Απριλίου, ενώ αναμένεται να πρα...

«Όπως αναπνοή στο τελείωμά της» της Μαρίας Γοργία (κριτική)

«Όπως αναπνοή στο τελείωμά της» της Μαρίας Γοργία (κριτική)

Για τη σκηνική δημιουργία «Όπως αναπνοή στο τελείωμά της» της Μαρίας Γοργία, στον χώρο «Αμάλγαμα».

Γράφει ο Νίκος Ξένιος

Στον χώρο «Αμάλγαμα» είδα την τελευταία σκηνική δημιουργία της Μαρίας Γοργία, που έχει τίτλο «Όπως αναπνοή στο τελείωμά της». Σταθε...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

Τι διαβάζουμε τώρα; 10 καλά ιστορικά βιβλία που κυκλοφόρησαν πρόσφατα

Τι διαβάζουμε τώρα; 10 καλά ιστορικά βιβλία που κυκλοφόρησαν πρόσφατα

Οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες, η πτώση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η βασιλεία στην Ελλάδα, η ιστορία της αμερικανικής πολιτικής αλλά και η πρόσφατη περίοδος της άγριας ελληνικής οικονομικής κρίσης είναι μερικά από τα θέματα που εξετάζονται. Δέκα πρόσφατα ιστορικά βιβλία που μας βοηθούν να πλοηγηθούμε στα σκοτεινά νερά τ...

«Πνεύμονες» του Ντάνκαν Μακμίλαν σε σκηνοθεσία Ειρήνης Λαμπρινοπούλου (κριτική) – Αξίζει να κάνεις παιδιά σε έναν τέτοιο κόσμο;

«Πνεύμονες» του Ντάνκαν Μακμίλαν σε σκηνοθεσία Ειρήνης Λαμπρινοπούλου (κριτική) – Αξίζει να κάνεις παιδιά σε έναν τέτοιο κόσμο;

Για την παράσταση «Πνεύμονες» του Ντάνκαν Μακμίλαν σε σκηνοθεσία Ειρήνης Λαμπρινοπούλου, στο θέατρο Κάτω από τη Γέφυρα μέχρι τις 13 Μαΐου. © για την εικόνα: Joey Leo

Γράφει ο Νίκος Ξένιος

Στο θέατρο Κάτω...

Ο Πάπας Φραγκίσκος (1936 - 2025) μέσα από τα βιβλία που έγραψε και γράφτηκαν για αυτόν

Ο Πάπας Φραγκίσκος (1936 - 2025) μέσα από τα βιβλία που έγραψε και γράφτηκαν για αυτόν

Ο πάπας των φτωχών, ο μεταρρυθμιστής και προοδευτικός πάπας που άσκησε τα παπικά του καθήκοντα επί 12 χρόνια από το 2013, πέθανε σε ηλικία 88 ετών. Στα πέντε βιβλία που παρουσιάζουμε συγκαταλέγεται η μοναδική αυτοβιογραφία του («Ελπίδα» εκδ. Gutenberg) αλλά και συνομιλίες που είχε κάνει και είχαν αποτυπωθεί στο χαρτ...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Η χλωμή κυρία» του Αλέξανδρου Δουμά (προδημοσίευση)

«Η χλωμή κυρία» του Αλέξανδρου Δουμά (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από την νουβέλα του Αλέξανδρου Δουμά [Alexandre Dumas], «Η χλωμή κυρία» (εισαγωγή – μτφρ. – επίμετρο: Γιώργος Θάνος), η οποία θα κυκλοφορήσει στις 28 Απριλίου στη σειρά «microMEGA/Λογοτεχνία», των εκδόσεων Ροές.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

...
«Αυτό έκανες πάντα» του Νίκου Ιατρού (προδημοσίευση)

«Αυτό έκανες πάντα» του Νίκου Ιατρού (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από τη νουβέλα του Νίκου Ιατρού «Αυτό έκανες πάντα», η οποία θα κυκλοφορήσει στις 28 Απριλίου από τις εκδόσεις Ίκαρος.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Περπατώ κάτω από τον δυνατό ήλιο. Το δέρμα μου αντιστέκεται, τα πνευμόνια...

«Η λάθος πλευρά» του Νταβίντε Κόπο (προδημοσίευση)

«Η λάθος πλευρά» του Νταβίντε Κόπο (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Νταβίντε Κόπο [Davide Coppo] «Η λάθος πλευρά» (μτφρ. Μαρία Οικονομίδου), το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 24 Απριλίου από τις εκδόσεις Διόπτρα.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Στην αρχή του ντοκιμαντ...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τι διαβάζουμε τώρα; 10 καλά ιστορικά βιβλία που κυκλοφόρησαν πρόσφατα

Τι διαβάζουμε τώρα; 10 καλά ιστορικά βιβλία που κυκλοφόρησαν πρόσφατα

Οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες, η πτώση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η βασιλεία στην Ελλάδα, η ιστορία της αμερικανικής πολιτικής αλλά και η πρόσφατη περίοδος της άγριας ελληνικής οικονομικής κρίσης είναι μερικά από τα θέματα που εξετάζονται. Δέκα πρόσφατα ιστορικά βιβλία που μας βοηθούν να πλοηγηθούμε στα σκοτεινά νερά τ...

Ο Πάπας Φραγκίσκος (1936 - 2025) μέσα από τα βιβλία που έγραψε και γράφτηκαν για αυτόν

Ο Πάπας Φραγκίσκος (1936 - 2025) μέσα από τα βιβλία που έγραψε και γράφτηκαν για αυτόν

Ο πάπας των φτωχών, ο μεταρρυθμιστής και προοδευτικός πάπας που άσκησε τα παπικά του καθήκοντα επί 12 χρόνια από το 2013, πέθανε σε ηλικία 88 ετών. Στα πέντε βιβλία που παρουσιάζουμε συγκαταλέγεται η μοναδική αυτοβιογραφία του («Ελπίδα» εκδ. Gutenberg) αλλά και συνομιλίες που είχε κάνει και είχαν αποτυπωθεί στο χαρτ...

Πέντε αξιοπρόσεκτες συλλογές από γυναίκες συγγραφείς – Διηγήματα μεταξύ υπογείωσης και απογείωσης

Πέντε αξιοπρόσεκτες συλλογές από γυναίκες συγγραφείς – Διηγήματα μεταξύ υπογείωσης και απογείωσης

Πέντε αξιοπρόσεκτες συλλογές διηγημάτων από γυναίκες συγγραφείς, που κυκλοφόρησαν μέσα στο 2024 και ενδεχομένως πέρασαν κάτω από το ραντάρ μας. 

Γράφει ο Γιώργος Ν. Περαντωνάκης

Το διήγημα μένει συνήθως χαμηλόφωνο...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

12 Δεκεμβρίου 2024 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2024

Mυθιστορήματα, νουβέλες, διηγήματα: Εκατό καλά λογοτεχνικά βιβλία που κυκλοφόρησαν το 2024 από τα πολλά περισσότερα που έπεσαν στα χέρια μας, με τη μεταφρασμένη πεζογρα

ΦΑΚΕΛΟΙ