
Η παράσταση «Βάκχες», σε σκηνοθεσία Έλλης Παπακωνσταντίνου, παρουσιάστηκε στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου.
Γράφει ο Νίκος Ξένιος
Στο πλαίσιο της πρωτοβουλίας grape του Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου (για στροφή της ελληνικής σκηνής προς το εξωτερικό), είδα τη διεθνή συμπαραγωγή της ομάδας ODC Ensemble «Βάκχες», σε σκηνοθεσία Έλλης Παπακωνσταντίνου. Στη δραματουργία αυτής της αβανγκάρντ φαντασμαγορίας με τις εξαιρετικές αιχμές ως προς τις έμφυλες ταυτότητες συνέβαλαν ο Βενεζουελάνος Ariah Lester (συνθέτης και performer) και οι χορογράφοι Cristophe Beranger και Jonathan Pranlas Descours (Sine qua non).
Εξαιρετικός συνδυασμός σκηνικών τεχνών και έμπνευσης
Επιβλητικά τα οπτικοακουστικά περιβάλλοντα κιτς (ή ποπ) αισθητικής της Μαρίας Πανουργιά, τα video art του Παντελή Μάκκα και οι στροβοσκοπικοί φωτισμοί της Μαριέττας Παυλάκη, ευφάνταστα και αποκαλυπτικά τα κοστούμια της Ιωάννας Τσάμη, εντυπωσιακή η ταυτόχρονη χρήση τεσσάρων γλωσσών που εναλλάσσονται και η συνύπαρξη της όπερας με το λίντερ, την ποπ και την ηλεκτρονική μουσική.
Πρωτότυπες, ενδιαφέρουσες ερμηνείες από τους χορευτές Χαρά Κότσαλη και Άρη Παπαδόπουλο, από τους λυρικούς Γιώργο Ιατρού και Λητώ Μεσσήνη και από τον ηθοποιό Βασίλη Μπούτσικο, που ενσαρκώνει έναν κουήρ Πενθέα εξαιρετικό, μετέωρο ανάμεσα σε διαφορετικές εκδοχές του φύλου του.
Ο Διόνυσος των Έλλης Παπακωνσταντίνου/Χλόης Κολύρη/ Κάκιας Γουδέλη δεν είναι διατεθειμένος να συμβιβαστεί ή να κάνει παραχωρήσεις.
Ο Ariah Lester υποδύεται μια στρουμπουλή, γυμνή queer θεότητα που τη χαρακτηρίζει η απόλυτη ρευστότητα και ο αισθησιασμός, ένα σαρκαστικό «πειραχτήρι» που λειτουργεί σαν τον Puck του Σαίξπηρ. Ο Διόνυσος των Έλλης Παπακωνσταντίνου/Χλόης Κολύρη/ Κάκιας Γουδέλη δεν είναι διατεθειμένος να συμβιβαστεί ή να κάνει παραχωρήσεις. Έρχεται ως κοσμικό καταλυτικό φαινόμενο, κομίζοντας μαζί του όλους τους ταλαιπωρημένους μετανάστες και πρόσφυγες της εποχής μας, ως μετεωρίτης λίθος, ως «φαρμακός», για να οριοθετήσει το τέλος της ετεροκανονικότητας και την έναρξη ενός ρευστού ως προς το φύλο περιβάλλοντος πραγμάτωσης του πόθου, εγγύτερου στη λύση, την απελευθέρωση, τη σωτηρία και τη Φύση: ενός περιβάλλοντος, δηλαδή, πραγματικής δημοκρατίας.
Ο λυρικός τραγουδιστής Γιώργος Ιατρού υποδύεται έναν Τειρεσία με περούκα, έντονο μέικαπ και λευκό μακιγιάζ τυφλότητας γύρω από τα μάτια που θα εκλείψει όταν τού αποκαλυφθούν τα διονυσιακά μυστικά: σαν Αθηναίος Σοφιστής, ο μαστοφόρος Τειρεσίας θα υιοθετήσει τη μεταφυσική μέθη ως στοιχείο ωφέλιμο και υγιές.
Η Χαρά Κότσαλη ερμηνεύει την Αγαύη ως την πιο διστακτική σκηνική παρουσία, που τρώει μια βιοχλαπάτσα ρόζ «Αμβροσία» επιβεβλημένη από τους διαιτολόγους, ενώ η Λητώ Μεσσήνη (ακολουθούμενη από έναν κάμεραμαν) υφίσταται τεράστια μεταμόρφωση και βιώνει «έκρηξη» επιθυμίας: ας σημειώσω εδώ την αποκάλυψη της ερμηνείας της στην κάμερα, όταν από ασέξουαλ μεταμορφώνεται σε λιμπιντινικό ίνδαλμα.
Η ευριπίδεια εκδοχή, αποκαλύπτοντας τον μυστηριακό/πολιτικό χαρακτήρα του διονυσιασμού, προέβαλλε την «queer» εκδοχή του Πενθέα, μεταμορφώνοντάς τον σε γυναίκα και κάνοντάς τον αυτόπτη μάρτυρα αμιγώς γυναικείων λατρευτικών πρακτικών. Ούτως ή άλλως, λοιπόν, οι original «Βάκχες» διέφευγαν των περιγραμμάτων προσδιορισμού του φύλου της εποχής τους για να προτείνουν ένα νέο κοσμικό γίγνεσθαι, μια προβολή της διονυσιακής συμπεριφοράς στο πολιτειακό ιδεώδες (την «πολιτεία» του Διονύσου στη θέση της φθίνουσας Δημοκρατίας), πρόταση που προϋπέθετε τη θυσία όλων των προσφιλών χαρακτηριστικών της καθημερινότητας και το «εξηρμένο μένος» ως είσοδο σε μιαν εξωλογική σφαίρα αποκαλύψεως. Το ίδιο ισχύει και για τον γερο-Κάδμο, που στην παράσταση αυτή κατακερματίζεται ως ρόλος και ενοποιείται με το θηλυκρατές περίγραμμα.
Από τον πολιτισμό της ενοχής στην απενοχοποίηση
Η εκδοχή της κας Παπακωνσταντίνου τροποποιεί τέσσερα στοιχεία της ευριπίδειας εκδοχής: καταρχάς αρνείται την πολιτική ορθότητα (αυτήν που ευνοεί την «άρνηση του Θεού», την «αστική» επανάπαυση και υποκρισία και την άσκηση σεξιστικής βίας) και θεσπίζει ένα «Δωμάτιο Πόθου», έναν κόσμο καθαρής επιθυμίας όπου κυριαρχούν η πίστη και το ένστικτο, χωρίς βασιλοκτονίες και παιδοκτονίες. Η πρόσβαση στο δωμάτιο αυτό εγκλείει ένα ακατανόητο ενεργειακό πεδίο, συνώνυμο με τη βακχεία. Η κα Παπακωνσταντίνου εγκαλεί την υπερβάλλουσα πολιτική ορθότητα, γιατί «παράγει ένα νέο συντηρητισμό που τελικά στοχεύει (και πάλι) στο να ρυθμιστεί η επιθυμία». Έτσι το «Δωμάτιο Πόθου» εισάγει τη συμπερίληψη, «όχι μέσα από συστημικούς όρους ορθότητας, αλλά υπό όρους ποίησης και αμφισημίας». Δεύτερο καινοφανές στοιχείο είναι η εικαστική ένταξη, στη διαδικασία μετάβασης προς αυτήν τη μεταμόρφωση, ενός είδους «σεισμογράφου», ενός «γαιοφώνου» (κατασκευασμένου από τον Γιάννη Κρανιδιώτη), που καταγράφει όλες τις μεταπτώσεις και τη δόνηση των ερμηνευτών παράγοντας ηχοτοπία (Interactive Sound Design Installation).
Τρίτη καινοτομία (και αυτή είναι πολύ σημαντική) στην εκδοχή της κυρίας Παπακωνσταντίνου είναι το γεγονός ότι ο Πενθέας, μέσω του ιερουργικού του καλλωπισμού, δεν οδηγείται σε παραισθητική αυταπάτη ούτε σε τιμωρητικό θάνατο και διαμελισμό, αλλά προβαίνει σε αυτογνωσία και καλεί όλη την ανθρώπινη κοινότητα σε απαλλαγή από τις «ταμπέλες» της τρέχουσας χρονικότητας.
[...] η μαγεία του νοήματος δεν απορρέει από το κείμενο, αλλά από τις συνδηλώσεις του, εφόσον το κοινό συμμετέχει ως «μύστης», πράγμα που αφορά εν γένει το θέατρο.
Τέταρτη καινοτομία είναι η αναφορά στην «Πάνδημο» Αφροδίτη του επιθυμητικού είδους, αποκυήματος του ευνουχισμού του Κρόνου, ως σε θεότητα-παραγωγό μιας πανδαισίας του σεξ.
Σε όλα αυτά εντοπίζω τη βαθειά γνώση της κυρίας Παπακωνσταντίνου ως προς την προϋπόθεση συμμετοχής του κοινού: η μαγεία του νοήματος δεν απορρέει από το κείμενο, αλλά από τις συνδηλώσεις του, εφόσον το κοινό συμμετέχει ως «μύστης», πράγμα που αφορά εν γένει το θέατρο.
* Ο ΝΙΚΟΣ ΞΕΝΙΟΣ είναι εκπαιδευτικός και συγγραφέας. Τελευταίο βιβλίο του, το μυθιστόρημα «Τα σπλάχνα» (εκδ. Κριτική).
INFO
Οι Βάκχες ήρθαν στο φεστιβάλ Αθηνών/Επιδαύρου μετά από την πρεμιέρα τους στη La Filature, Scène nationale de Mulhouse (Γαλλία) τον περασμένο Μάρτιο, αλλά και στο Festival de Marseille και στο διάσημο Holland Festival. Θα ακολουθήσουν παραστάσεις στην Ιταλία και στη Γαλλία. Συγκεκριμένα στο Romaeuropa Festival της Ιταλίας (30.09-1.10.2023) στο Espace des Arts, Scène Nationale Chalon Sur Saône της Γαλλίας (12-13.10.2023) και στη Γένοβα στο Teatro Nazionale di Genova (10-11.11.2023).
Η Έλλη Παπακωνσταντίνου σπούδασε παραστατικές τέχνες στην Ελλάδα και στη Μεγάλη Βρετανία, όπου συναντήθηκε, μεταξύ άλλων, με τη Σάρα Κέιν. Καθαρά πολιτική καλλιτέχνις, κατά το διάστημα 2011 με 2017 ίδρυσε και στέγασε, στο Βυρσοδεψείο, την ομάδα ODC Ensemble, που τιμήθηκε δύο φορές με το βραβείο Fulbright, τόσο για την έρευνά της στο πανεπιστήμιο του Στάνφορντ όσο και για το έργο Oedipus: Sex with Mom was Blinding (στην Ελλάδα ανέβηκε για δέκα παραστάσεις στο θέατρο «Σφενδόνη»), ενώ έχει αποσπάσει και το διεθνές βραβείο Music Theatre NOW 2018-9 για την παράσταση The Cave. Η εμπνευσμένη από τις αισχύλεις «Ευμενίδες», τον Θουκυδίδη και τον Καμπανέλλη παράστασή της The Kindly Ones παρουσιάστηκε σε στρατόπεδα συγκέντρωσης προσφύγων. Το έργο της Kazin Barrok παίχτηκε σε μια από τις ιστορικές αψίδες θριάμβου της Μάλτας, για την Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης («Βαλέττα 18»), ενώ το έργο της REVOLTATHENΣ έκανε διεθνή καριέρα: Edinburgh Festival, West End Μεγάλης Βρετανίας, La MaMa Experimental Theater Club και Brooklyn Academy of Music Νέας Υόρκης, φεστιβάλ Operadagen Festival Ολλανδίας, Aalborg Οpera Festival Δανίας, PUFF Festival και New Drama Festival Κροατίας, Copenhagen Opera Festival Δανίας, Neuköllner Oper Βερολίνου και European Cultural Parliament. Αυτή την περίοδο η Έλλη Παπακωνσταντίνου γράφει το λιμπρέτο και σκηνοθετεί μια νέα, οικολογική όπερα με τίτλο Persefone, I only died last night που θα ξεκινήσει από την «Πολιτιστική Πρωτεύουσα, Ελευσίνα 2023» στις 3 & 4 Δεκεμβρίου 2023 και από το Μέγαρο Μουσικής, σε συνεργασία με τον συνθέτη Δημήτρη Μαραγκόπουλο. Τη θεά Δήμητρα θα ερμηνεύσει η Σαββίνα Γιαννάτου, μαζί με ένα σύνολο λυρικών τραγουδιστών και με γυναικεία χορωδία.
Σύλληψη – Σκηνοθεσία: Έλλη Παπακωνσταντίνου
Κείμενο: Έλλη Παπακωνσταντίνου, Χλόη Τζία Κολύρη, Κάκια Γουδέλη
Χορογραφία: Sine Qua Non ART / Christophe Béranger & Jonathan Pranlas-Descours
Μουσική σύνθεση: Ariah Lester
Ηλεκτροακουστικές συνθέσεις – Interactive Sound Design Installation – Τεχνικός συντονισμός: Λάμπρος Πηγούνης
Σκηνογραφία: Μαρία Πανουργιά
Video Art – Live Video Performance: Παντελής Μάκκας
Κοστούμια: Ιωάννα Τσάμη
Σχεδιασμός φωτισμού: Μαριέττα Παυλάκη
Σχεδιασμός σεισμογράφου: Γιάννης Κρανιδιώτης
Βοηθός σκηνοθέτριας: Σπύρος Σουρβίνος
Σύμβουλος έρευνας: Λουίζα Αρκουμανέα
Συνεργασία στη δραματουργία: Ariah Lester, Χάρης Καλαϊτζίδης
Φωτογραφία: Alex Kat
Trailer: Σιδέρης Νανούδης
Οργάνωση παραγωγής περιοδείας: Laurent Langlois
Διεύθυνση γραφείου ODC: Τζίνα Ζορμπά
Β΄ βοηθός σκηνοθέτριας: Χριστιάνα Τόκα, Κατερίνα Σαββόγλου
Γ΄ βοηθός σκηνοθέτριας: Κατερίνα Χριστάκη
Βοηθός σκηνογράφου: Σοφία Θεοδωράκη
Βοηθός Video Artist: Ανθή Παρασκευά-Βελουδογιάννη
Παίζουν: Ariah Lester, Γιώργος Ιατρού (Νίνα Νάη), Χαρά Κότσαλη, Λητώ Μεσσήνη, Βασίλης Μπούτσικος, Άρης Παπαδόπουλος
Παραγωγή: ODC Ensemble