«Έγκλημα και Τιμωρία: Αθήνα» σε μεταγραφή και σκηνοθεσία Βασίλη Μπισμπίκη στη Στέγη (κριτική)

Παρακολούθησα στη Στέγη Ιδρύματος Ωνάση το «Έγκλημα και Τιμωρία, Αθήνα 2023», μια ελεύθερη δραματουργική μετεγγραφή του κλασικού μυθιστορήματος του Φιοντόρ Ντοστογιέβσκι από τον Βασίλη Μπισμπίκη και τον Γιάννη Μελιτόπουλο.

Μια πολυδάπανη σύνθεση όπου ο σκηνογράφος Κέννυ Μακ Λέλλαν, σε συνεργασία με τον διευθυντή φωτισμού Σάκη Μπιρμπίλη και την κάμερα του Φίλιππου Ζαμίδη, δημιουργεί έναν άρτιο σκηνικό μικρόκοσμο που προτίθεται ν’ αναπαραστήσει την «underground» Αθήνα του σήμερα ως μιαν άλλη –διαχρονική, να πούμε– εκδοχή της Αγίας Πετρούπολης του Ντοστογιέβσκι.

Οι πρώτες –καλές– εντυπώσεις

«Φονείς, μέθυσοι, εταίραι του δρόμου, σάτυροι, βλάκες, ηλίθιοι, παράφρονες, προαγωγοί, επαίται, νευροπαθείς, φθισικοί, χλωρωτικοί ή τουλάχιστον τραυλοί ή παραβλώπες είναι του δράματος οι πρωταγωνισταί. Προς πάντας τούτους ου μόνον συμπαθεί ο αναγνώστης, αλλά και πλειστάκις θαυμάζει το ψυχικόν αυτών κάλλος, μίσος δε, περιφρόνησιν και ακατανίκητον αποστροφήν αισθάνεται καθ’ ενός μόνου, του ουδέν επιλήψιμον πράττοντος, του μόνου λογικού, ευπρεπούς και κοσμίου, αλλά μη έχοντος σπλάχνα. Περιττόν νομίζομεν να επιμείνωμεν αποδεικνύοντες πόσο κατ’ ουσίαν χριστιανική είναι η τοιαύτη εξύμνησις και σχεδόν αποθέωσις του άλγους, της ταπεινότητος, της δυσμορφίας της σαρκός και της πνευματικής πτωχείας», γράφει ο Εμ. Ροḯδης για το «Έγκλημα και τιμωρία»: τα ευφάνταστα κοστούμια του Γιώργου Σεργεδάκη δημιουργούν ένα σύνολο εναρμονισμένο που ευσταθεί και πλαισιώνει επιτυχημένα την ποικιλία κοινωνικών τύπων του έργου.

Πολύ συγκινητικός, επίσης, ο χορός της «Καλίνκα» από τον νεκραναστημένο Μαρμελάντοφ και τη Σόνια.

Πολύ καλή προσπάθεια έγινε στη σκηνή του εγκλήματος υπό τον ήχο –και την αισθητική– του Dies Irae από το ρέκβιεμ του Μότσαρτ (όμως οι κουκουλοφόροι/μασκοφόροι είναι δανεισμένοι από το «Αμαντέους» του Μίλος Φόρμαν και δυστυχώς έτσι κομίζονται επί σκηνής, κινούμενοι με αμηχανία). Πολύ συγκινητικός, επίσης, ο χορός της «Καλίνκα» από τον νεκραναστημένο Μαρμελάντοφ και τη Σόνια: σ’αυτό το σημείο να σημειώσω πως επί συνόλω ήταν εξαιρετικός ο Τσέζαρις Γκραουζίνις ως Σεμιόν Ζαχάριτς Μαρμελάντοφ και συγκινητική η Έρρικα Μπίγιου στον ρόλο της Σόνια (παρά το γλυκανάλατο κείμενο που είχε να ερμηνεύσει). Πολύ καλός, επίσης, ο Βασίλης Μπισμπίκης ως Επιθεωρητής Πορφύριος Πέτροβιτς (Πορφύρης Πετρίδης), αυτός ο στοχοπροσηλωμένος ντετέκτιβ που εντοπίζει τον Σχίζα/Ρασκόλνικοφ μέσα από το κανάλι του δεύτερου στο you tube. Η Μπέτυ Βακαλίδου παραμένει μια πολύ εύστοχη επιλογή του σκηνοθέτη. Εξαιρετική η Ιώβη Φραγκάτου στον ρόλο της Ντούνια και καλός ο Γιώργος Σιδέρης στον ρόλο του Ηλία. Επίσης, τον θίασο πλαισιώνουν θαυμάσια με τη σκηνική τους παρουσία ο Λευτέρης Αγουρίδας, ο Γιαμμάζ Ερντάλ, ο Διονύσης Κοκκοτάκης, ο Edgen Lame, ο Φοίβος Παπακώστας, η Νατάσα Παπανδρέου, ο Στέλιος Τυριάκης και η Νικολέτα Χαρατζόγλου.

Παρά τα παραπάνω, πολλές κεντρικές ερμηνείες του έργου ήταν ανεπαρκέστατες, πολλά στοιχεία δομής έκαναν «κοιλιά», το σύνολο της σύνθεσης δεν συνιστούσε καινοτομία και απουσίαζε μια αρθρωμένη δραματουργική πρόταση. Η σκηνοθετική ματιά ήταν σε μεγάλο βαθμό προσηλωμένη στον ρόλο του ντετέκτιβ και αυτόν, βεβαίως, αναδείκνυε, ενώ άφηνε τον «Αθηναίο» Ρασκόλνικοφ να κινείται ανεξέλεγκτα σε ερμηνευτικές περιοχές εκτός πεδίου. Οι πολύ καλοί συνεργάτες (κα Μάσχα, κος Γκραουζίνις, κα Φραγκάτου, κα Βακαλίδου, κα Μπίγιου) εκτέθηκαν έτσι σε μιαν ασυνάρτητη, θεματολογικά και υφολογικά έκκεντρη παράσταση, που απλά τούς επέτρεψε να εκδιπλώσουν το ταλέντο τους με κόπο.

Οι δεύτερες –κακές– εντυπώσεις

Ο δραματικός χώρος είναι κατακερματισμένος (το σπίτι του Μιχάλη/Ρασκόλνικοφ, το σπίτι της τοκογλύφου Αλιόνα Ιβάνοβα, το κυλιόμενο new age δωμάτιο της Σόνια, η ρεσεψιόν του φτηνού ξενοδοχείου, το παρακμιακό στέκι/μπαρ και το αστυνομικό τμήμα, τέλος ένα τραπεζάκι στο μέσο της πλατείας απ’όπου η μητέρα του Ρασκόλνικοφ του μιλά από το skype ενώ το τρανζίστορ μεταδίδει τη Θεία Λειτουργία), με αποτέλεσμα το εξημμένο αισθητικό ενδιαφέρον του θεατή. Ατυχώς, κάποια κινηματογραφημένα πλάνα από την πλατεία Ομονοίας φιλοδοξούν να δώσουν την ατμόσφαιρα της σκληρής μητρόπολης, κάποια κακόφημα μπαρ και ξενοδοχεία περιβάλλονται τον μανδύα του νουάρ, ένας κραυγάζων ρεαλισμός προσπαθεί να προσδώσει αισθητική αυτοτέλεια σε μεμονωμένες παρακμιακές όψεις της νυκτερινής Αθήνας.

Ενώ στον υγρό, ανεπεξέργαστο χώρο του Cartel, υπό συνθήκες δυσχερείς για ηθοποιούς και θεατές, είχα την αίσθηση ότι τεκταίνεται κάτι σημαντικό, κάτι διαφορετικό, εδώ (με τέτοια πληρότητα τεχνικής υποστήριξης και με τη συγκεκριμένη σύνθεση του κοινού) αισθάνθηκα τον επαρχιωτισμό της αθηναϊκής θεατρικής σκηνής. Να φταίει το ασυμβίβαστο της underground ταυτότητας του κύριου Μπισμπίκη προς τον καινούργιο αυτόν χώρο; Να φταίει η έντονη προσπάθεια αναγωγής κάποιων απολύτως στερεοτυπικών συμπεριφορών του υποκόσμου σε λογοτεχνικές αξίες; Να φταίει η μέτρια καταγραφή τους σε κείμενο; Μήπως η προσπάθεια να αγιοποιηθεί ο ήρωας της συγκεκριμένης σύνθεσης (ένας κοινός εγκληματίας της Αθήνας του σήμερα), κατ’αναλογίαν με το πρότυπό του, τον Ρασκόλνικοφ; Ή μήπως η σκηνή αποτυχημένης από σκηνής φιλοσοφίας περί δικαίου «τύπου» Ντοστογιέβσκι (με γυρίσματα σε κάποια υπόγεια διάβαση της Συγγρού που θυμίζει Νέο Δελχί) δεν θα ’πρεπε είναι η συμπερασματική φράση του έργου;

Ατυχής επικαιροποίηση

Θεωρώ πως το πρόβλημα των ψευδών πεποιθήσεων, που τίθεται στο μυθιστόρημα, είναι επίκαιρο αλλά έχει προσλάβει διαφορετικές διαστάσεις στην εποχή μας. Ως ψυχολογικό και -ταυτόχρονα- φιλοσοφικό μυθιστόρημα, το «Έγκλημα και Τιμωρία» αντιπροτείνει την οδό της θρησκευτικής μετάνοιας και αυταπάρνησης. Η οδός προς το έγκλημα στρώνεται από τον Ντοστογιέβσκι με τα υλικά της κοινωνικής υποβάθμισης, της ανέχειας και του συμβιβασμού, και όχι με τα συστατικά της ιδεολογίας - τουλάχιστον αυτή είναι η δική μου ανάγνωση. Ως εκ τούτου, κάθε πιθανή ταύτιση με ιδεοληπτικές τοποθετήσεις περί «εξυγίανσης» της κοινωνίας μέσω της εξασφάλισης ηθικής ακεραιότητας έρχεται σε καταφανή αντίθεση με την ίδια τη φύση του εγκλήματος. Μια δεύτερη αντιδιαστολή πρέπει να γίνει ανάμεσα στην ηθική φύση του ανθρώπινου όντος και στον ευτελισμό της συνείδησης που επιφέρουν η φτώχεια και η εξαθλίωση.

Στο πλαίσιο αυτών των αδόκιμων αντιθέσεων, βρήκα τελείως ξεκάρφωτη την απαγγελία αποσπάσματος από τον «Θείο Βάνια» του Τσέχωφ ενώ η οθόνη έδειχνε πορνό σκηνές. Τελείως εκτός τόπου και χρόνου, επίσης, ήταν η εκδήλωση πένθους της χήρας Μαρμελάντοβα, όπως και το (ραπ; σκυλάδικο;) τραγούδι για το «τέλος της σιωπής» της Ιώβης Φραγκάτου – που γενικότερα ήταν εξαιρετική στον ρόλο της Ντούνια, της αδελφής του Ρασκόλνικοφ, ενώ η Νίκη Σερέτη απέδωσε πολύ μέτρια τον ρόλο της Κατερίνα Μαρμελάντοβα. Ανεπαρκής, κατά την άποψή μου, ήταν ο Θοδωρής Σκυφτούλης στον ρόλο του Μιχάλη Σχίζα/Ρόντια Ρασκόλνικοφ, καθώς η κίνησή του στον χώρο και η συνεχής επανάληψη των λέξεων «λεφτά! Λεφτάααα!» έδινε μια κωμική διάσταση στον καθόλα σοβαρό ρόλο του. Η καθόλα άξια ηθοποιός Άννα Μάσχα έμοιαζε πολύ νέα για να παραπέμπει στη μητέρα Πουλχερία Σχίζα. Άχρωμος και άγευστος ήταν ο Κώστας Φαλελάκης στον ρόλο του Αρκάδη Πονηρίδη/Σβιντριγκάιλοφ και πραγματικά εκνευριστικός (ίσως εκ προθέσεως του σκηνοθέτη) ο Μάνος Καζαμίας στον ρόλο του Πιότρ Πέτροβιτς Λούτζιν/Πέτρου Λούτζη. Τέλος, ο Δημήτρης Παπάζογλου ήταν μετριότατος στον ρόλο του ρεσεψιονίστ Μαρικόν.

Να προσθέσω, δε, το εξής περί βωμολοχίας: όταν έρθει η πολυπόθητη στιγμή όπου οι εκφράσεις τύπου «σου γαμ...το μ....που σε πέταξ...πουτ...άντε γαμ...ρε πούστ...στ’ αρχίδ..γάμ...μας ρε αρχ...» θα πάψουν να εκλαμβάνονται ως εχέγγυα ρεαλισμού και στιλ και θα απαλειφθούν από την παλέτα του θεατρικού μας λεξιλογίου, θα έχει γίνει μια επαναστατική ενέργεια που θα λυτρώσει τις αθηναϊκές σκηνές από τον οικονομίδειο συρμό. Περιέργως όμως, παρά το γεγονός ότι τα μπινελίκια δεν εντυπωσιάζουν πλέον κανέναν –αντιθέτως, κουράζουν το κοινό–, η ερμηνεία της Μπέττυ Βακαλίδου στον ρόλο της ενεχυροδανείστριας Αλιόνα Ιβάνοβα είναι απόλυτα εναρμονισμένη προς τη σύλληψη του «λαϊκού νουάρ» – μάλλον γιατί η κυρία Βακαλίδου είναι η μόνη που μπορεί να εκφέρει πειστικά αυτό το καλιαρντό λεξιλόγιο.

 ＊ Ο ΝΙΚΟΣ ΞΕΝΙΟΣ είναι εκπαιδευτικός και συγγραφέας. Τελευταίο βιβλίο του, το μυθιστόρημα «Τα σπλάχνα» (εκδ. Κριτική).