Noël Coward στο Εθνικό, Dennis Kelly στο «Θέατρο 104» και Στέφανος Παπατρέχας στο Θέατρο «Άβατον». Κεντρική εικόνα: Η Αμαλία Μουτούση στην παράσταση του Εθνικού.
Του Νίκου Ξένιου
«Το πονηρό πνεύμα» του Noël Coward, σε σκηνοθεσία Γιάννη Χουβαρδά, στο Εθνικό Θέατρο
Η ξεκαρδιστική τρίπρακτη κωμωδία «Πονηρό πνεύμα» (“Βlithe spirit”) του Νόελ Κάουαρντ στη ζωντανή μετάφραση της Έρης Κύργια ανεβαίνει στην κεντρική σκηνή του Εθνικού Θεάτρου σε ενδιαφέρουσα σκηνοθεσία του Γιάννη Χουβαρδά, προτείνοντας γυναίκες ηθοποιούς με μεγάλο εκτόπισμα για τους κεντρικούς ρόλους. Ο Κάουαρντ εντυπωσίασε εξαρχής με το έργο του αυτό (ένα από τα πιο γρήγορα γραμμένα έργα της ιστορίας του παγκόσμιου θεάτρου), που αναζητά την κωμική πλευρά στην ανθρώπινη μοίρα, στη συνύπαρξη με την ιδέα του θανάτου, στη συνοίκηση με τις μνήμες μας, στη δραματικότητα των απωλειών μας. Επίκαιρο όσο ποτέ με τον πόλεμο στην Ουκρανία, το έργο γράφτηκε υπό το φάσμα των βομβαρδισμών του Λονδίνου, το 1941. Το «μαύρο» χιούμορ του συγγραφέα, που φέρνει επί σκηνής τα φαντάσματα μιας ξεπερασμένης εδουαρδιανής εποχής και τα εκσυγχρονίζει, που συντονίζεται με τον Εντουάρντο ντα Φιλίππο και με τον μαγικό ρεαλισμό για να παραγάγει γέλιο, αυτό το βρετανικό φλέγμα είναι το κατάλληλο αντίδοτο, πιστεύω, για την εφιαλτική περίοδο που διανύουμε.
...αναζητά την κωμική πλευρά στην ανθρώπινη μοίρα, στη συνύπαρξη με την ιδέα του θανάτου, στη συνοίκηση με τις μνήμες μας, στη δραματικότητα των απωλειών μας. Επίκαιρο όσο ποτέ με τον πόλεμο στην Ουκρανία, το έργο γράφτηκε υπό το φάσμα των βομβαρδισμών του Λονδίνου, το 1941.
Ο Κάουαρντ υπήρξε ο συγγραφέας πληθώρας κωμωδιών, δραμάτων και μουσικών έργων, υπήρξε τραγουδοποιός και σεναριογράφος, σαρκαστικός σχολιαστής της μεσοπολεμικής Βρετανίας, προκλητικός ως προς τη θεματολογία και τολμηρός ως προς το ύφος. Πνευματώδεις, σνομπ, υπερόπτες και κακομαθημένοι, πάνω απ’ όλα όμως μεταφυσικά ανήσυχοι, οι ήρωες των έργων του διακρίνονται για το σαρκαστικό τους χιούμορ και για τις νευρωτικές τους αντιδράσεις. Στο συγκεκριμένο έργο, η υπόθεση είναι εξωφρενική: ο συγγραφέας Τσαρλς Κόντομιν (πολύ πειστικός στον ρόλο ο Αργύρης Ξάφης, που αποδίδει όλες τις αμφιλεγόμενες πτυχές ενός τρωτού χαρακτήρα) είναι χήρος, σχεδόν αλκοολικός και ξαναπαντρεμένος με τη Ρουθ (Εξίσου ευπροσάρμοστη στην κωμωδία, η Κωνσταντίνα Τάκαλου περνά με άνεση από την κατάσταση της απόλυτης βαμπ στην ψυχοσύνθεση της απατημένης συζύγου, που αδυνατεί να συνειδητοποιήσει τι της συμβαίνει, κι αμέσως μετά στην κατάσταση του φαντάσματος που αντιμετωπίζει πραγματιστικά και με χιούμορ την κατάστασή του).
Η άφιξη μιας μέντιουμ στη ζωή του ζευγαριού (εδώ είναι η σειρά της Αμαλίας Μουτούση να δώσει το δικό της ρεσιτάλ, ξεκαρδιστικά υποδυόμενη αυτή τη σουρεαλιστική προσωπικότητα πνευματίστριας και παράγοντας πραγματικά πολύ γέλιο) ανατρέπει τη βαρετή τους καθημερινότητα και φέρνει στο προσκήνιο μια κρυφή επικοινωνιακή επιθυμία καλώντας μια μεταφυσική παρουσία: η νεκρή πρώην σύζυγος (την Ελβίρα υποδύεται με αισθησιασμό, εκνευριστική παιδική αθωότητα, πείσμα και νεύρο η Άννα Μάσχα) βρίσκεται στο ίδιο δωμάτιο ως φάντασμα παγιδευμένη στο συζυγικό της σπίτι από λάθος επικοινωνιακό με τον άλλο κόσμο. Το φιλικό ζεύγος Μπράντμαν υποδύονται με μεγάλη επιτυχία η Κατερίνα Λέχου και ο Γιώργος Γλάστρας, ενώ τον ρόλο της κωμικής (και κομβικής για την υπόθεση) υπηρέτριας φέρνει εις πέρας η Ειρήνη Λαφαζάνη.
...πρόκειται για μιαν άρτια παράσταση και για μια πλήρη σκηνοθετική πρόταση.
Παρά το γεγονός ότι βρήκα το «κούρδισμα» των ηθοποιών αρκετά καρτουνίστικο, συχνά δεσμευτικό για την ερμηνευτική τους ελευθερία (κατά σημεία παρατήρησα ότι «μπλόκαρε» και κάποιες χιουμοριστικές ατάκες, στυλιζάροντάς τες υπέρ το δέον), πρέπει να παραδεχτώ ότι πρόκειται για μιαν άρτια παράσταση και για μια πλήρη σκηνοθετική πρόταση. Τα κοστούμια της Ιωάννας Τσάμη είναι αριστοτεχνικά, παίζουν δε με αποχρώσεις του άσπρου, του κρεμ, του χρυσού και του μαύρου. Η Εύα Μανιδάκη έχει φτιάξει ένα αφαιρετικό σκηνικό αχανές, που υπαινίσσεται έναν μεγαλοαστικό εσωτερικό χώρο με αυλή «πάτιο» και τεράστιες πόρτες, ενώ μοναδική επίπλωση είναι ένα κυλιόμενο μπαρ: το εμπνευσμένο σκηνικό της απλώνει, μεγεθύνεται κι άλλο εκτός σκηνής, ενσωματώνει οργανικά και τους διαδρόμους εισόδου του Εθνικού, τα θεωρεία και την πλατεία, ενώ μεταμορφώνεται σε χώρο υπερφυσικής παρουσίας που παραπέμπει σε βομβαρδισμένο τοπίο.
Όλα αυτά εναρμονίζονται με την κάπως σουρεαλιστική προσέγγιση. Στο μεταξύ η εμπνευσμένη χορογράφος Μαρκέλλα Μανωλιάδη έχει επεξεργαστεί λεπτομερώς ολόκληρο το έργο, αξιοποιώντας τη μουσική του Θοδωρή Οικονόμου και ακολουθώντας τη σύλληψη του κύριου Χουβαρδά για μια απόλυτα ενορχηστρωμένη παράσταση, με μανιέρα μπουφόνικη. Η επιλογή των μονότονων, επαναληπτικών κινήσεων ενός βαριεστημένου αστού στους ήχους του πιάνου, σε εναλλαγή με «νευρωτικές» εκρήξεις τσάρλεστον και συνεχή τινάγματα ποδιών και χεριών, υπογραμμίζουν το σαρκαστικό, αυτοϋπονομευόμενο ύφος του κειμένου.
«Girls and Boys», του Dennis Kelly, σε σκηνοθεσία Άννας-Μαρίας Στεφαδούρου, στο «Θέατρο 104»
Σκηνοθετεί για πρώτη φορά, μεταφράζει το σωστό έργο, επιλέγει τη σωστή ηθοποιό και, φυσικά, εντυπωσιάζει: πρόκειται για την Άννα-Μαρία Στεφαδούρου, που στο «Θέατρο 104» ανεβάζει το «Girls and Boys» του Ντένις Κέλυ: μια παράσταση που κανείς δεν πρέπει να χάσει!
Η σύγχρονη κοινωνία, καθώς διέρχεται έντονη κρίση αξιών και ιεραρχήσεων, είναι γενεσιουργός βίας και κτηνωδίας. Η πορεία μιας γυναίκας από τη σεξουαλική ελευθεριότητα της νεότητας και χειραφέτηση έως τη σύμβαση του γάμου και την επέλαση της μητρότητας είναι μια γνωστή πορεία, που διέρχεται τη βάσανο του συνεχούς επανελέγχου για τη δόμηση ενός προσωπικού πορτρέτου και το στήσιμο ενός επαρκούς επαγγελματικού προφίλ. Η δόμηση των σχέσεων ανάμεσα στα δύο φύλα περιέχει εν σπέρματι τη σύγκρουση, εφόσον αποβλέπει στη διαιώνιση ανδροκρατικών στερεοτύπων: τα κλισέ αυτά εναποτίθενται σε σωρεία ρόλων αλληλοσυγκρουόμενων και διατρέχουν το φλερτ, τα πρότυπα ομορφιάς, τους τρόπους προσέγγισης και πραγμάτωσης του σεξ, την πατρότητα και μητρότητα, την επαγγελματική ανέλιξη και το συναίσθημα μειονεξίας του άνεργου άνδρα έναντι της «γυναίκας-κουβαλητή», που αντιστρέφει τους παραδοσιακούς ρόλους. Όλα αυτά εξετάζονται σε αναφορά με τη βαθύτερη πεποίθηση της ανδρικής υπεροχής, της πατριαρχίας που υποβόσκει σε κάθε θεσμό, σε οιανδήποτε αναλογία και αν ανιχνευθεί.
Στο έργο του Κέλυ ο ανδρισμός μπαίνει στο εδώλιο του κατηγορουμένου, ώστε να επανανοηματοδοτηθεί με τον πιο αποτελεσματικό τρόπο: να απομακρυνθεί από το κλισέ του «νικητή», του επικεφαλής, του «ιδιοκτήτη», του ανελισσόμενου, του πολεμιστή ή του κατακτητή και επιτέλους να περιλάβει στο νοηματικό του εύρος ακόμη και την τρωτότητα και την αποτυχία, γιατί όχι και την ήττα από μια νικήτρια γυναίκα...
Πρόκειται για ένα δοκίμιο πάνω στο εγγενές νόσημα του πολιτισμού μας, την εσφαλμένη αντίληψη περί ανδρισμού: και με τον ανδρισμό εννοώ το σύνολο των σχηματοποιήσεων και κριτηρίων που έχουν διαμορφωθεί τόσο στα μυαλά των ανδρών, όσο και στα μυαλά των γυναικών, σχηματοποιήσεων που αφορούν ακόμη και το παιδικό παιχνίδι και την οιονεί αθωότητα που υποτίθεται ότι το διαπνέει. Η ματαίωση των προσδοκιών ενός ενήλικου άνδρα, αυτό είναι το αιτιολογικό σχήμα που το έργο προτείνει στη βάση της ερμηνείας της κατάθλιψης, της οργής, της ωμής βίας. Στο έργο του Κέλυ ο ανδρισμός μπαίνει στο εδώλιο του κατηγορουμένου, ώστε να επανανοηματοδοτηθεί με τον πιο αποτελεσματικό τρόπο: να απομακρυνθεί από το κλισέ του «νικητή», του επικεφαλής, του «ιδιοκτήτη», του ανελισσόμενου, του πολεμιστή ή του κατακτητή και επιτέλους να περιλάβει στο νοηματικό του εύρος ακόμη και την τρωτότητα και την αποτυχία, γιατί όχι και την ήττα από μια νικήτρια γυναίκα...
Το έργο του Ντένις Κέλυ δεν είναι φεμινιστικό. Είναι ένα έργο που, μέσα από τον ψυχισμό μιας βαθύτατα τραυματισμένης γυναίκας, μιας ματαιωμένης συζύγου και μιας μητέρας που πενθεί θανάσιμα, οικοδομεί μια πρόταση ανθρωπιάς που αφορά και τα δύο φύλα. Το βεληνεκές του έργου αυτού είναι πανανθρώπινο, κρούει τον κώδωνα του κινδύνου και μάς υπενθυμίζει την τρωτότητα των αντιλήψεών μας, την ευτέλεια των επιλογών μας, την ενδιάθετη βία που καιροφυλακτεί μέσα μας για να εκδηλωθεί σε κάθε περίπτωση, ιδίως όταν τα εμπόδια της ζωής μας φαντάζουν ανυπέρβλητα.
Η εύστοχη επιλογή ηθοποιού φέρνει στη σκηνή ως μεγάλη έκπληξη για όλους μας τη Δώρα Παρδάλη, που κινείται με άνεση από το κλίμα ελαφρότητας του πρώτου μέρους προς την κατεύθυνση του απόλυτου δράματος του δεύτερου μέρους του έργου, που ως κεντρικό άξονά του έχει τον κοινωνικό προσδιορισμό του φύλου και ως στόχευσή του την καταγγελία όσων άδηλων παραγόντων οδηγούν στη βία. Την έντονη συγκίνηση που ένιωσα την αποδίδω πρωτίστως στο σοκαριστικό περιεχόμενο του έργου. Τέλος, οφείλω να αποκαλυφθώ αφενός στη σκηνοθετική σοβαρότητα της κυρίας Στεφαδούρου κι αφετέρου στην ειλικρίνεια που αναδίδει η ερμηνεία της κυρίας Παρδάλη.
«Φροσύνη» & «Πασού», του Στέφανου Παπατρέχα, σε σκηνοθεσία Λάζαρου Βαρτάνη - Στέφανου Παπατρέχα, στο Θέατρο «Άβατον»
Ο Στέφανος Παπατρέχας πήρε πολλές θετικές κριτικές πέρυσι για τη «Φροσύνη» του, έργο νατουραλιστικό, εμπνευσμένο από τον μύθο της κυρα-Φροσύνης, της αρχόντισσας των Ιωαννίνων που εκτελέστηκε δια πνιγμού από τον Αλή Πασά μαζί με άλλες δεκαεπτά γυναίκες της πόλης. Είναι περιττό να πει κανείς ότι η έμπνευση του κύριου Παπατρέχα είναι αξιοπρόσεκτη, καθώς το κείμενό του αγγίζει ευαίσθητες πτυχές του γυναικείου ψυχισμού, και δη του ψυχισμού μιας γυναίκας άλλης εποχής. Δεν υποτιμώ καθόλου το προσωπικό δράμα αυτής της γυναίκας, που βρέθηκε να είναι χειραφετημένη σε ακατάλληλη εποχή.
Το σαλόνι της «περικαλλούς» κυρίας Ευφροσύνης προφανώς μετατράπηκε σε ερωτική φωλιά που, εν τη απουσία του συζύγου της, φιλοξένησε κατά καιρούς τον γιο του Αλή, τον Μουχτάρ πασά: μια τόσο σκανδαλιστική συμπεριφορά λογικά θα επέσυρε το μίσος, τον φθόνο, την εκδικητικότητα τόσο των συντοπιτών της, όσο και της συζύγου του Μουχτάρ. Συμμερίζομαι την τραγικότητα της περίστασης, ωστόσο δεν βλέπω πώς θα μπορούσε η μοιραία ερωμένη ενός φαλλοκράτη δυνάστη να γλιτώσει από την κακοδαιμονία που αφορούσε το φύλο της, την ερωτική της ταυτότητα και τη θέση της στην υποκριτική, ζηλόφθονη επαρχιακή κοινωνία των Ιωαννίνων του δέκατου ένατου αιώνα.
...ο συγγραφέας θα έπρεπε να το σκεφτεί σοβαρά πριν καταπιαστεί να γράψει και δεύτερο έργο με το ίδιο θέμα. Δεν αρκέσθηκε στις δάφνες του πρώτου του έργου, αλλά προέβη στη συγγραφή του... σίκουελ: ο άμοιρος θεατής του ensemble των δύο έργων ακούει, για δεύτερη φορά την ίδια βραδιά, την ίδια ηθοποιό να υποδύεται όχι πια την κυρα-Φροσύνη, αλλά την αντίζηλό της, την Πασού, κόρη του Πασά του Βερατίου.
Μέτρια η σκηνοθετική προσέγγιση του Στέφανου Παπατρέχα και του Λάζαρου Βαρτάνη, συμβατικές οι σκηνογραφικές λύσεις, περιγραφικές και επεξηγηματικές: ακόμη και το «εύρημα» με το μπαούλο που μεταμορφώνεται σε Παμβώτιδα λίμνη, ακόμη και η σημειολογία των υφασμάτων, ήταν όλα τετριμμένα. Επίσης, βρήκα περιττά όλα τα κειμενικά σημεία με τη νεαρή ηθοποιό που καλείται να υποδυθεί τους συγκεκριμένους μονολόγους: θα μπορούσα κάλλιστα να δω τους μονολόγους να στέκουν αυτάρκεις, χωρίς να παρακολουθήσω επί σκηνής το στάδιο της δημιουργίας τους. Πέραν, όμως, του καλογραμμένου και ευαίσθητου κειμένου της «Φροσύνης», ο συγγραφέας θα έπρεπε να το σκεφτεί σοβαρά πριν καταπιαστεί να γράψει και δεύτερο έργο με το ίδιο θέμα. Δεν αρκέσθηκε στις δάφνες του πρώτου του έργου, αλλά προέβη στη συγγραφή του... σίκουελ: ο άμοιρος θεατής του ensemble των δύο έργων ακούει, για δεύτερη φορά την ίδια βραδιά, την ίδια ηθοποιό να υποδύεται όχι πια την κυρα-Φροσύνη, αλλά την αντίζηλό της, την Πασού, κόρη του Πασά του Βερατίου.
Το δεύτερο μονόπρακτο, με τον εύγλωττο τίτλο «Πασού», δεν προσθέτει ουσιαστικά το παραμικρό στις κάποιες υποδηλώσεις του πρώτου έργου, απλώς επαναλαμβάνει το ίδιο ακριβώς στόρι, τώρα από το στόμα μιας γυναίκας πολύ χαμηλού μορφωτικού και ψυχοσυναισθηματικού επιπέδου: εκείνης που έμελλε να εκδικηθεί την κυρα-Φροσύνη, πιέζοντας τον Αλή Πασά να προβεί στην εκτέλεσή της. Και ναι, μεν, αντιλαμβάνομαι πόσο η εποχή, ο περίγυρος, οι συγκυρίες, η θέση της γυναίκας, όλα συμβάλλουν στη μικρότητα και εκδικητικότητα της Πασούς, ωστόσο δεν μπορώ διόλου να ανιχνεύσω το παιδικό ψυχικό τραύμα (την απουσία ενός γονέα) που επιχειρεί να προτείνει ο συγγραφέας ως ψυχαναλυτικό background δύο τόσο διαφορετικών γυναικείων προσωπικοτήτων, εκ των οποίων η μία υπήρξε το θύμα και η άλλη ο θύτης. Βρήκα πολύ περιορισμένους τους ορίζοντες που διανοίγει ο σχετικός προβληματισμός και ενοχλήθηκα από την αφέλεια της σύλληψης.
Παρ’ όλα αυτά βρήκα απίστευτα λυρική, αισθησιακή, ευπροσάρμοστη στις σκηνικές συμβάσεις και γρήγορη στις συναισθηματικές της μεταβάσεις τη Σύνθια Μπατσή: η προικισμένη ηθοποιός επιτέλεσε πραγματικό άθλο, υποδυόμενη δυο τόσο διαφορετικές γυναικείες προσωπικότητες σε δύο συναπτούς μονολόγους μέσα στην ίδια βραδιά, χωρίς να χάσει το κουράγιο και τη σκηνική της ενέργεια.
* Ο ΝΙΚΟΣ ΞΕΝΙΟΣ είναι εκπαιδευτικός και συγγραφέας. Τελευταίο βιβλίο του, το μυθιστόρημα «Τα σπλάχνα» (εκδ. Κριτική).
