Ιδιαίτερη συμβολική αξία έχει η ημερομηνία κυκλοφορίας από τις εκδόσεις Διόπτρα του μυθιστορήματός του «Ο Ανήφορος», του μοναδικού ανέκδοτου έργου του Νίκου Καζαντζάκη, καθώς συμπίπτει με την ημερομηνία θανάτου του, στις 26 Οκτωβρίου του 1957. Στην κεντρική εικόνα, ο Νίκος Καζαντζάκης στο γραφείο του στην Αντίμπ, το 1956 (φωτογραφία του Henri Chaillet).
Επιμέλεια: Book Press
Στις 26 Οκτωβρίου του 1957, στις 22:20, ο Νίκος Καζαντζάκης φεύγει από τη ζωή. Και στις 26 Οκτωβρίου του 2022 κυκλοφορεί το μοναδικό ανέκδοτο μυθιστόρημά του, ο Ανήφορος, σε όλα τα βιβλιοπωλεία της Ελλάδας. Η παράδοσή του στους αναγνώστες και στους μελετητές, μετά από 75 και πλέον χρόνια από τη συγγραφή του, δεν αποτελεί απλώς μια πολύ μεγάλη λογοτεχνική στιγμή για τη χώρα μας αλλά και ένα πολιτιστικό γεγονός.
«Δε με νοιάζει ο θάνατος, με νοιάζει η φθορά· αυτή εξευτελίζει τον άνθρωπο. Αυτήν πρέπει να νικήσω…» Νίκος Καζαντζάκης, Ο Ανήφορος
Ο θάνατος και η κηδεία του Νίκου Καζαντζάκη
Μετά από ένα ταξίδι στην Κίνα, ο Καζαντζάκης επιστρέφει με κλονισμένη την υγεία του και πεθαίνει στις 26 Οκτωβρίου του 1957, σε ηλικία 74 ετών, στο Φράιμπουργκ. Η σορός του μεταφέρεται στο στρατιωτικό αεροδρόμιο της Ελευσίνας στις 3 Νοεμβρίου. Η Ελένη Καζαντζάκη ζητά από την Εκκλησία της Ελλάδος να τεθεί η σορός του σε λαϊκό προσκύνημα, αλλά ο αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος Θεόκλητος αρνείται. Άλλωστε δεν έχουν περάσει πολλά χρόνια από τότε που η Εκκλησία της Ελλάδος είχε ζητήσει τον «διωγμό» του Καζαντζάκη για μερικές σελίδες του Καπετάν Μιχάλη και για την όλη σύλληψη του Τελευταίου πειρασμού.
Άκαρπες απέβησαν οι προσπάθειες που κατέβαλαν ο Γεώργιος Παπανδρέου και ο κυβερνητικός επίτροπος Θ. Σπεράντζας, φίλοι και οι δύο του Καζαντζάκη, να μείνει η σορός του σε ναό της Αθήνας μέχρι την αναχώρησή της για την Κρήτη.
Η Ελένη και ο Πρεβελάκης λοιπόν τον παραλαμβάνουν από την Ελευσίνα και η σορός του Καζαντζάκη παραμένει στον νεκρικό θάλαμο του Α΄ Νεκροταφείου Αθηνών, απόντος ιερέα. Άκαρπες απέβησαν οι προσπάθειες που κατέβαλαν ο Γεώργιος Παπανδρέου και ο κυβερνητικός επίτροπος Θ. Σπεράντζας, φίλοι και οι δύο του Καζαντζάκη, να μείνει η σορός του σε ναό της Αθήνας μέχρι την αναχώρησή της για την Κρήτη. Την επομένη τον συνοδεύουν στο Ηράκλειο και ο νεκρός εκτίθεται σε δημόσιο προσκύνημα στον μητροπολιτικό ναό. Στις 5 Νοεμβρίου, στις 11 το πρωί, αρχίζει η νεκρώσιμος ακολουθία, παρουσία του Αρχιεπισκόπου Κρήτης Ευγενίου και 17 ακόμη ιερέων.
Ακολούθως γίνεται η ταφή, στην οποία όμως οι ιερείς δεν συμμετέχουν κατόπιν απαγόρευσης του Αρχιεπισκόπου Αθηνών. Η ταφή έγινε στην ντάπια Μαρτινέγκο, πάνω στα Βενετσάνικα τείχη. Στον τάφο του Νίκου Καζαντζάκη χαράχθηκε, όπως το θέλησε ο ίδιος, η επιγραφή: Δεν ελπίζω τίποτα, δε φοβούμαι τίποτα, είμαι λέφτερος.
Ο Ανήφορος
«Μια λέξη πάντα, σε όλη μου τη ζωή, με τυραννούσε και με μαστίγωνε: η λέξη Ανήφορος. Τον ανήφορο αυτό θα ’θελα εδώ, με αλήθεια μαζί και φαντασία, να παραστήσω και τις κόκκινες πατημασιές που άφηκε το ανηφόρισμα», έγραφε ο Νίκος Καζαντζάκης στην αυτοβιογραφική Αναφορά στον Γκρέκο.
65 χρόνια μετά τον θάνατο του μεγαλύτερου Έλληνα συγγραφέα, οι εκδόσεις Διόπτρα, με αίσθημα ευθύνης, αλλά και συγκίνηση, παραδίδουν στους αναγνώστες τον Ανήφορο, το χειρόγραφο του οποίου φυλασσόταν στο Μουσείο Καζαντζάκη, στην ιδιαίτερη πατρίδα του συγγραφέα, τους Βαρβάρους (σημερινή Μυρτιά).
Η συγγραφή του, το 1946, συμπίπτει με την αναχώρηση του συγγραφέα για την Αγγλία· μια αναχώρηση που αποδεικνύεται μόνιμη, καθώς ο Καζαντζάκης δεν γύρισε ποτέ ξανά στην Ελλάδα παρά μόνο για να ταφεί.
Ο Ανήφορος είναι ένα μυθιστόρημα με σαφέστατο αντιπολεμικό χαρακτήρα, που συνδυάζει ένα ισχυρό πολιτικό μήνυμα και μια εσωτερικότητα, μια μελαγχολία βαθιά και λυτρωτική. Είναι ένα βιβλίο που αναμφισβήτητα ανήκει στο λογοτεχνικό σύμπαν του μεγάλου δημιουργού, ενώ παράλληλα θέτει ερωτήματα τα οποία διαρκώς κατατρύχουν τον άνθρωπο. Ο Καζαντζάκης γράφει με ένταση και αγωνία υπαρξιακή. Στοχάζεται πάνω σε όλες τις ανθρώπινες αντινομίες και δίνει διέξοδο –ίσως σήμερα περισσότερο από ποτέ– σε μια σκέψη που αναμετριέται με το χάος του σύγχρονου κόσμου, ο οποίος μεταβάλλεται ταχύτατα. Οι σκέψεις του προβληματίζουν τον αναγνώστη σε κάθε σελίδα και τον προσκαλούν να ψάξει βαθιά μέσα του.
Αυτή η ανάβαση, αυτός ο ανήφορος, εγγυάται μια διαχρονικότητα που μόνο οι σπουδαίοι συγγραφείς μπορούν να προσφέρουν.
O Συγγραφέας
Ο Νίκος Καζαντζάκης γεννήθηκε στις 18 Φεβρουαρίου 1883 στο Ηράκλειο της τουρκοκρατούμενης τότε Κρήτης, Παρασκευή, ημέρα των ψυχών. Για δικηγόρο τον προόριζε ο πατέρας του, ο καπετάν Μιχάλης, αφού πρώτα τον μύησε στην αγάπη και στο δέος της λευτεριάς. Στα Γράμματα εμφανίστηκε με δοκίμια και άλλα κείμενα το 1906, έτος αποφοίτησής του (με άριστα) από τη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Το πτυχίο φέρει και την υπογραφή του Κωστή Παλαμά ως Γενικού Γραμματέως του Πανεπιστημίου.
Ο Καζαντζάκης ταξίδεψε πολύ στην Ελλάδα για να γνωρίσει τη συνείδηση της γης και της φυλής μας, όπως έλεγε ο ίδιος. Βρέθηκε και σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, καθώς και σε τόπους της Ανατολής. Με την Κύπρο, την οποίαν επισκέφθηκε με την Ελένη, συνδέθηκε ιδιαίτερα και τάχθηκε σταθερά υπέρ των αγώνων της για ελευθερία.
Παρά το γεγονός ότι ήταν ένας ασκητής, ο Νίκος Καζαντζάκης αναμείχθηκε και στα κοινά. Το 1945 και για 40 ημέρες διετέλεσε υπουργός άνευ χαρτοφυλακίου, αλλά παραιτήθηκε, κυρίως μην αντέχοντας τα αιτήματα για ρουσφέτια. Το 1947-48 διετέλεσε τμηματάρχης της UNESCO στο Παρίσι, από όπου και πάλι παραιτήθηκε –και ας ήταν σπουδαία εκείνη η θέση– για να μπορέσει απερίσπαστα να επιδοθεί στην αγνή και αφιλόκερδη πνευματική δουλειά.
Βασικός άξονας των καζαντζακικών έργων είναι η εσωτερική ελευθερία και αξιοπρέπεια του ανθρώπου, η κοινωνική δικαιοσύνη, η τόλμη, όπως εκφράζεται στον φιλοσοφικό του όρο «Η Κρητική Ματιά»: να κοιτάζεις άφοβα τον φόβο, να ζεις τη ζωή των θνητών και να συμπεριφέρεσαι σαν να είσαι αθάνατος...
Βασικός άξονας των καζαντζακικών έργων είναι η εσωτερική ελευθερία και αξιοπρέπεια του ανθρώπου, η κοινωνική δικαιοσύνη, η τόλμη, όπως εκφράζεται στον φιλοσοφικό του όρο «Η Κρητική Ματιά»: να κοιτάζεις άφοβα τον φόβο, να ζεις τη ζωή των θνητών και να συμπεριφέρεσαι σαν να είσαι αθάνατος, να αγωνίζεσαι για την καταξίωση της ψυχής, μιας ψυχής διαρκώς πεινασμένης και ανικανοποίητης, που κατατρώγει τη σάρκα και οδηγεί σε πνευματική υπέρβαση και λύτρωση.
Για την ακέραιη και άφοβη παρουσία του ο μεγάλος Κρητικός καταπολεμήθηκε και από την Πολιτεία και από την Εκκλησία, που με τις παρεμβάσεις τους ματαίωσαν τη σίγουρη απονομή σ’ αυτόν του Βραβείου Νόμπελ. Τη δεκαετία του ’50 η Εκκλησία της Ελλάδος άρχισε διαδικασία αφορισμού του, αλλά δεν τόλμησε να προχωρήσει στην πράξη. Το Βατικανό το 1954 ανέγραψε το μυθιστόρημά του Ο τελευταίος πειρασμός στον Κατάλογο Απαγορευμένων Βιβλίων.
Μυθιστορήματά του έγιναν πολυβραβευμένες ταινίες, όπως το Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά, που σκηνοθέτησε ο Μιχάλης Κακογιάννης, και Ο τελευταίος πειρασμός, που σκηνοθέτησε ο Μάρτιν Σκορσέζε.
Ο Νίκος Καζαντζάκης ασχολήθηκε με όλα τα είδη του λόγου: ποίηση, θέατρο, φιλοσοφία, ταξιδιωτική αφήγηση, μυθιστόρημα. Έκανε επίσης πολλές μεταφράσεις και διασκεύασε στα ελληνικά μεγάλο αριθμό παιδικών βιβλίων. Μυθιστορήματά του έγιναν πολυβραβευμένες ταινίες, όπως το Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά, που σκηνοθέτησε ο Μιχάλης Κακογιάννης, με πρωταγωνιστές τον Άντονι Κουίν και την Ειρήνη Παπά, και Ο τελευταίος πειρασμός, που σκηνοθέτησε ο Μάρτιν Σκορσέζε.
Κατά το ταξίδι της επιστροφής του από την Κίνα, εισήχθη στην Πανεπιστημιακή Κλινική του Φράιμπουργκ της Γερμανίας, όπου πέθανε στις 26 Οκτωβρίου 1957, στις 10:20 το βράδυ. Νεκρός μεταφέρθηκε στην Αθήνα και μετά στην Κρήτη. Τάφηκε στην Τάπια Μαρτινέγκο, πάνω στα βενετσιάνικα τείχη του Ηρακλείου.
Σήμερα θεωρείται διεθνώς ένας οικουμενικός συγγραφέας και στοχαστής, ένας κλασικός. Είναι ο πιο πολυμεταφρασμένος Νεοέλληνας συγγραφέας και σχεδόν δεν υπάρχει άνθρωπος που ξέρει να διαβάζει και δεν θα μπορέσει σε κάποια γλώσσα να διαβάσει Καζαντζάκη.
Δείτε τα βίντεο:
Ο Νίκος Καζαντζάκης στην ιστορία: https://www.youtube.com/watch?v=1Qe7MRIokGI
Ο Ανήφορος: https://www.youtube.com/watch?v=iY0ul0257RY
