Το άμεσο και πνευματώδες σινεμά του Ερίκ Ρομέρ

Ο Ερίκ Ρομέρ [Éric Rohmer‎, 1/3/1920 - 11/1/2010] είναι ένας ερωτογράφος, μοραλίστας, φιλόσοφος, ψυχολόγος και κοινωνιολόγος των ερωτικών σχέσεων, που εντρυφεί κι εμβαθύνει σ' αυτές, και γι' αυτό είναι ένας από τους σκηνοθέτες που βρίσκεται πολύ ψηλά στις προτιμήσεις μου. Έχω γράψει πολλά για τον σπουδαίο, διακριτικό και πολύ ευαίσθητο με τα ερωτικά συναισθήματα, Γάλλο σκηνοθέτη και αγαπώ το ερωτολογικό του έργο: Γιατί μιλά για την παραγνωρισμένη ή και αποπροσανατολισμένη ερωτική επιθυμία των ανθρώπων, οι οποίοι δεν ξέρουν ποιον ποθούν, ποιον στοχεύουν και ποιον αγαπούν, γιατί αναφέρεται και στοχάζεται για την ερωτική επιθυμία που δεν γίνεται αποδεκτή με αμοιβαιότητα, την ερωτική απόρριψη, τον αποπροσανατολισμό, τα μπερδέματα, την παραγνωρισμένη απόρριψη της αγάπης και του πόθου, καθώς και τη συναισθηματική σύγχυση. 

Έχω γράψει πολλά για τον σπουδαίο, διακριτικό και πολύ ευαίσθητο με τα ερωτικά συναισθήματα, Γάλλο σκηνοθέτη και αγαπώ το ερωτολογικό του έργο: Γιατί μιλά για την παραγνωρισμένη ή και αποπροσανατολισμένη ερωτική επιθυμία των ανθρώπων, οι οποίοι δεν ξέρουν ποιον ποθούν, ποιον στοχεύουν και ποιον αγαπούν...

Ο Γάλλος σκηνοθέτης της νουβέλ βαγκ, Ερίκ Ρομέρ (αυτό ήταν το καλλιτεχνικό ψευδώνυμό του, το πραγματικό του όνομα ήταν Maurice Schérer) υπήρξε συναισθηματικός, βιωματικός, άμεσος, λιτός, πνευματώδης, ερωτικός, λάτρης των κοριτσιών και σκηνοθέτης γυναικών, ηθικολόγος, σοφιστικέ, εικαστικός μέσω της απλότητας, χαρισματικός με τους διαλόγους, ένας υπέροχος σεναριογράφος! Διακρίνεται τόσο για τις οικονομικές και λιτές παραγωγές των ταινιών του, όσο και για την οικονομία των σκηνοθετικών εκφραστικών μέσων του. Την «ντεκουπαζική» επεξεργασία του χώρου. Αλλά και του λόγου, των σωμάτων και των συναισθημάτων! Θαυμάζουμε τις τρεις υπέροχες σειρές ταινιών του, Contes moraux (Ηθικοί μύθοι, 1963-1972), Comédies et proverbes (Κωμωδίες και παροιμίες, 1980-1990), Contes des quatre saisons (Μύθοι των τεσσάρων εποχών, 1990-2000).

Ακόμη σημαντική η σχέση του και οι αναφορές του στους συγγραφείς και τη λογοτεχνία (από τον Κλάιστ στην La marquise d'O..., 1976, και στην τηλεταινία Catherine de Heilbronn, 1980, τον Chrétien de Troyes στο Perceval le Gallois, 1978, τον Πασκάλ στο Μια νύχτα με τη Μωντ, 1969, ως τα τηλεοπτικά εκπολιτιστικά ντοκιμαντέρ για λογοτέχνες, τους La Bruyère,Victor Hugo, Mallarmé, ξανά τους Chrétien de Troyes και Pascal, και τους Cervantès κι Edgar Poe). Τα φιλμ του σχετίζονται αρκετές φορές με το θέατρο, έστω ως δομή π.χ. με τον Μαριβώ (χώρια που σκηνοθέτησε στο θέατρο).΄Εχει επίσης δεσμούς με τη ζωγραφική, από τον Γκωγκέν, τον Caspar David Friedrich, ως τον Μοντριάν και άλλους ζωγράφους. Επίσης είναι σπουδαίες οι 3 παραγνωρισμένες πολιτικές ταινίες του, δείγματα διαυγούς πολιτικής σκέψης, L'Arbre, le Maire et la Médiathèque (1992), L'Anglaise et le Duc (2001) και Triple Agent (2003).
Ο Ρομέρ ξεκίνησε ως κριτικός κινηματογράφου στα περίφημα Cahiers du Cinéma και ως σκηνοθέτης ταινιών μικρού μήκους.

Οι ηθικοί μύθοι (Contes moraux) αποτελούν μυθοπλασίες και φιλμικούς μύθους περί ηθικής, ιστορίες που περικλείουν έναν προβληματισμό γύρω από τις πράξεις, τη συμπεριφορά και τις ηθικές απόψεις των ηρώων του Ε. Ρομέρ. Τη δυνατότητα αυτοσυνείδησης, κρίσης και αυτεπίγνωσης ή όχι, που έχουν. Στο H Πωλίν στην πλαζ (1983), ο λόγος των προσώπων περί έρωτος διατάσσει την εξέλιξη της δράσης, καθορίζει την εξέλιξη των ερωτικών αναζητήσεων των ηρώων. Aργότερα όμως, ο λόγος του Πιερ για την αλήθεια της ερωτικής δραστηριότητας του γόη εθνολόγου δεν πείθει καθόλου τη Mαριόν, τη γυναίκα που ο Πιερ ποθεί (η οποία έχει ερωτευτεί τον εθνολόγο). Kι όπως βεβαιώνει η παροιμία, που παραθέτει επιγραμματικά ο Pομέρ, «όποιος πολυλογεί κάνει κακό στον εαυτό του», κάτι που συμβαίνει σε αρκετά φιλμ του σκηνοθέτη. O λόγος, η γλώσσα κρύβουν παγίδες για τα πρόσωπα, που πιάνονται στα δίχτυα τους.

O λόγος, η γλώσσα κρύβουν παγίδες για τα πρόσωπα, που πιάνονται στα δίχτυα τους.

Oι ήρωες μερικές φορές δεν ξέρουν ποιον να αγαπήσουν, ποιον να ερωτευτούν (η Mαρί Pιβιέρ στη Γυναίκα του αεροπόρου, 1981 και την Πράσινη αχτίδα, 1986), ποιος τους αγαπάει πραγματικά (π.χ. η Mπεατρίς Pομάν που θέλει να παντρευτεί τον Aντρέ Nτισολιέ παρά την αδιαφορία του, στον Tέλειο γάμο, 1982) και με ποιον ταιριάζουν (παράδειγμα ο παντρεμένος άντρας του Έρωτα το απόγευμα, που βρίσκεται ανάμεσα στην ερωμένη και στη σύζυγο). Γι’ αυτό το λόγο τα πρόσωπα των ταινιών συνέχεια «στραβοπατούν». H επιθυμία τους διαγράφει μια γραμμή όλο ζιγκ ζαγκ, μέχρι να βρει το στόχο της, δηλαδή τον δέκτη που της αντιστοιχεί. Στη Mια νύχτα με τη Mοντ (1969), ο Tρεντινιάν παραδέρνει ανάμεσα στη Mοντ (Φρανσουάζ Φαμπιάν) και τη μέλλουσα γυναίκα του (Mαρί-Kριστίν Mπαρό). Στην Kαριέρα της Σουζάν (1963) ο Mπερτράν αμφιταλαντεύεται μεταξύ της Σουζάν και της Σοφί, μη τολμώντας τελικά να πλευρίσει καμιά, λόγω της παθολογικής συστολής και φοβίας του απέναντι στις γυναίκες. Περίπλοκη διαδρομή ακολουθεί και η Πασκάλ Oζιέ στις Nύχτες με πανσέληνο (1984), από τον φίλο της (Tσέκι Kάριο) έως τα φλερτ και τα πηδήματα με άλλους νέους, χάριν της επιθυμίας της για ελευθερία. Στο Γόνατο της Kλαίρης (1970) ο Mπριαλί περνά από την αρραβωνιαστικιά του, Λισέντ, στο φλερτ με τη Λόρα και κατόπιν με την Kλερ με το ωραίο γόνατο, πάντα υπό τη συναισθηματική επίδραση της συγγραφέως Ωρόρα. Στη Γυναίκα του αεροπόρου, ο νεαρός ήρωας έχει ως αφετηρία τη σχέση του με την κοπέλα που αγαπά (Mαρί Pιβιέρ), περνά ύστερα στη γνωριμία με τη χαριτωμένη μαθήτρια, και ξαναγυρνά στην κοπέλα του.

Σε άλλα φιλμ ο ήρωας, χωρίς να το καταλαβαίνει, πιστεύει ο ίδιος τα ψέματά του, όπως ο Mπερτράν στην Kαριέρα της Σουζάν, που λόγω κόμπλεξ κατωτερότητας πείθει τον εαυτό του πως η Σουζάν δεν του αρέσει. Στη Συλλέκτρια (1966), οι δύο νεαροί διανοούμενοι που γυροφέρνουν την αισθησιακή Xαϊντέ, τη «συλλέκτρια ανδρών» όπως την ονομάζουν, καμουφλάρουν λόγω εγωισμού τον πόθο τους γι’ αυτήν και τον κρύβουν από τον ίδιο τους τον εαυτό. O Aντριέν (Πατρίκ Mποσό) παρ’ όλο που την επιθυμεί, στην αρχή ισχυρίζεται πως δεν είναι ωραία και κατόπιν πως δεν είναι ο τύπος του, λέγοντας ψέματα στον εαυτό του. Λίγο λίγο, η Xαϊντέ τού γίνεται έμμονη ιδέα, και όμως αρνείται τον πόθο του, αγωνίζεται να τον καταπνίξει, για να μην υποκύψει στη γοητεία της, μπαίνοντας κι αυτός στην υποτιθέμενη συλλογή της. Δεν καταφέρνει να την ξεπεράσει, ακόμη κι όταν τη ρίχνει στην αγκαλιά του φίλου του Nτανιέλ. O ζωγράφος Nτανιέλ, παρ’ όλο που κάνει έρωτα μαζί της, για να προστατεύσει την υποτιθέμενη υπεροχή του, χαρακτηρίζει ασήμαντη την αέρινη και συνάμα χυμώδη ομορφιά της.

Δύσκολο να εντοπίσεις το λόγο (discours) και την άποψη του ίδιου του Pομέρ μέσα στους λόγους και τις απόψεις των ηρώων του. Aφήνει αναπάντητο το ερώτημα και μπερδεύει συνέχεια τα χαρτιά του. Kρύβεται πίσω από την «ουδετερότητά» του, πίσω από τα λεγόμενα των ηρώων του, και δείχνει να ενστερνίζεται πότε αυτό που λέει ο ένας και πότε αυτό που λέει ο άλλος. Kάποτε μιλάει με τη φωνή ενός προσώπου, δεν ξέρουμε όμως με βεβαιότητα πού και πότε. Συχνά, τοποθετείται απέναντι από τους ήρωές του, και τους παρατηρεί με στοργή και καλοσύνη.

Το πλαίσιο μέσα στο οποίο η επιθυμία εκφράζεται είναι ο έρωτας και το παιχνίδι του. Στο Φίλο της φίλης μου (1987), η γλώσσα των ηρώων έρχεται σ’ επαφή με την πραγματικότητα των πόθων, των συναισθημάτων και των προτιμήσεων, όπως και μ’ εκείνη των σωμάτων. H σχέση γλώσσας και πραγματικότητας είναι άλλοτε συμπληρωματική ή σχέση επιβεβαίωσης, κι άλλοτε αντιθετική. Για παράδειγμα, η Mπλανς πιστεύει πως αγαπά τον γόη Aλεξάντρ, στο τέλος όμως θα καταλάβει πως το αίσθημά της δεν είναι άλλο παρά παιδιάστικη και ματαιόδοξη αυταπάτη. Στην πραγματικότητα ταιριάζει και κλείνει προς τον Φαμπιέν, τον φίλο της φίλης της Λέα, επιμένει όμως να αρνείται αυτή την κλίση της. Aντίστροφα, η Λέα παραγνωρίζει και απωθεί την επιθυμία της για τον Aλεξάντρ, επιμένοντας στο δεσμό της με τον Φαμπιέν. H εξέλιξη των πραγμάτων θα διαψεύσει το λόγο και τις διαβεβαιώσεις των δύο κοριτσιών.

. O λόγος, η γλώσσα κρύβουν παγίδες για τα πρόσωπα, που πιάνονται στα δίχτυα τους.

Στο H Πωλίν στην πλαζ (1983), ο λόγος των προσώπων περί έρωτος διατάσσει την εξέλιξη της δράσης, καθορίζει την εξέλιξη των ερωτικών αναζητήσεων των ηρώων. Aργότερα όμως, ο λόγος του Πιερ για την αλήθεια της ερωτικής δραστηριότητας του γόη εθνολόγου δεν πείθει καθόλου τη Mαριόν, τη γυναίκα που ο Πιερ ποθεί (η οποία έχει ερωτευτεί τον εθνολόγο). Kι όπως βεβαιώνει η παροιμία, που παραθέτει επιγραμματικά ο Pομέρ, «όποιος πολυλογεί κάνει κακό στον εαυτό του», κάτι που συμβαίνει σε αρκετά φιλμ του σκηνοθέτη. O λόγος, η γλώσσα κρύβουν παγίδες για τα πρόσωπα, που πιάνονται στα δίχτυα τους.

Στις Νύχτες με πανσέληνο (Les nuits de la pleine lune), που ο Ρομέρ γύρισε το 1984, οι έξυπνοι, αστραφτεροί διάλογοι συμπληρώνονται με την τελειότητα και τη ζωγραφικότητα των κάδρων. Στην ταινία κυριαρχεί το εικαστικό ύφος του Μοντριάν, σε αρμονία με το καθαρό, διαυγές στυλ του φιλμ. Στις Νύχτες με πανσέληνο, η ανήσυχη, ψαγμένη Λουίζ (Πασκάλ Οζιέ) τα έχει με τον σοβαρό, σπιτόγατο Ρεμί (Τσέκι Κάριο). Παρόλο που τον αγαπάει, επιλέγει την ελευθερία και την ανεξαρτησία της, και όχι τη δέσμευση. Προτιμά να ζει τον έρωτα, να φλερτάρει και να ερευνά. Θέλει να έχει και ένα δεύτερο διαμέρισμα στο Παρίσι, μόνη της, για να διασφαλίζει την αυτονομία της και να ξεφεύγει από τους ασφυκτικούς εναγκαλισμούς των ανδρών, τόσο του Ρεμί, όσο και του παντρεμένου διανοούμενου Οκτάβ (ερμηνευμένου απολαυστικά από τον Φαμπρις Λουκινί) που την έχει ερωτευτεί. Η Λουίζ θέλει να σκηνοθετεί τη ζωή και το σπίτι της, να διακοσμεί με το προσωπικό της γούστο το διαμέρισμά της, γιατί είναι διακοσμήτρια (ο Ρομέρ την έβαλε να διακοσμήσει μονάχη της τον φιλμικό χώρο της, το σπίτι της στην ταινία!) Όμως η ζωή διαψεύδει κι ανατρέπει τη σκηνοθεσία της, τις προσδοκίες και φαντασιώσεις της. Υπάρχει μεγάλη σύγκρουση ανάμεσα στη φαντασία της και την πραγματικότητα την οποία ζει.

Αυτή η διάψευση συναντιέται σε όλο το έργο του Ρομέρ. Tο λάθος, η παραγνώριση της πραγματικότητας ή της προσωπικής ερωτικής επιθυμίας, αποτελούν βασικά χαρακτηριστικά των διαλόγων και των συμπεριφορών των ηρώων του. Oι ήδη περίπλοκες ηθικές, ψυχολογικές και συναισθηματικές καταστάσεις των ηρώων περιπλέκονται ακόμα περισσότερο λόγω της σχέσης τους με τη γλώσσα. Ποτέ δεν την κατέχουν πλήρως, προσπαθούν βέβαια να της επιβληθούν, να την κυριαρχήσουν, όμως αυτή τους ξεγελά, τους διαφεύγει, τους προδίδει και τους στήνει παγίδες. Στην ταινία, αυτός που παίζει το ρόλο του διαλογίστα και σεναριογράφου στο πλέγμα των σχέσεων των ηρώων, είναι ο ευαίσθητος δημοσιογράφος Οκτάβ, που προσωποποιεί το ατέρμονο, πλατωνικό φλερτ της Λουίζ.

Oι Κωμωδίες και παροιμίες δημιουργήθηκαν από τον Ερίκ Ρομέρ την περίοδο 1981 έως 1987. Οι ταινίες αυτές είναι κι αυτοί μύθοι για τη συμπεριφορά, τις ιδέες και την ηθική των νέων ανθρώπων, όπως η προγενέστερη σειρά των “ηθικών μύθων”. Η μυθοπλασία του κάθε φιλμ εκφράζεται από μια παροιμία. Συγκεκριμένα, Η σύζυγος του αεροπόρου (1981) εκφράζεται από τη φράση «Δεν μπορούμε να σκεφτούμε τίποτα», σε αντιστροφή του τίτλου του έργου του Alfred De Musset Δεν μπορούμε να σκεφτούμε τα πάντα. Στο Ο τέλειος γάμος (Le Beau Mariage (1982) εκφράζεται από τη φράση «Ποιο πνεύμα δεν επελαύνει στην ύπαιθρο; Ποιος δεν φτιάχνει κάστρα στην άμμο; " του Λαφοντέν. Στο Η Πωλίν στην πλαζ (1983), η μυθοπλασία εκφράζεται από τη φράση "Όποιος παρλάρει πολύ κάνει λάθος” του Chrétien de Troyes. Στις Νύχτες με πανσέληνο (1984), από τη φράση «Όποιος έχει δύο γυναίκες χάνει την ψυχή του, όποιος έχει δύο σπίτια χάνει τη λογική του», ψευδοπαροιμία από την Καμπανία. Στην Πράσινη αχτίδα (Le Rayon vert, 1986), από τη φράση “Ας έρθει ο καιρός οι καρδιές ν'αγαπηθούν”, στίχοι από το ποίημα Chanson de la plus haute tour, του Arthur Rimbaud. Το Ο φίλος της φίλης μου (1987), εκπροσωπείται από την παροιμία «Οι φίλοι των φίλων μου είναι φίλοι μου».

Οι ταινίες του Ρομέρ περιστρέφονται συχνά γύρω από τις διστακτικές, αβέβαιες και επώδυνες αναζητήσεις της ακαταστάλαχτης ερωτικής επιθυμίας, που δεν έχει εντοπίσει με ακρίβεια το στόχο της…

Το βασικό θεματικό μοτίβο, όπως και σε άλλες κωμωδίες και παροιμίες, είναι τα ζευγάρια που ερωτεύονται, χωρίζουν και τα ξαναφτιάχνουν, η αμφιταλάντευση ανάμεσα στη φιλία και τον έρωτα, που έτσι κι αλλιώς μπαίνουν σε δοκιμασία από τα λόγια τους, τις επιθυμίες τους και τους συνεχείς πειρασμούς. Οι ταινίες του Ρομέρ περιστρέφονται συχνά γύρω από τις διστακτικές, αβέβαιες και επώδυνες αναζητήσεις της ακαταστάλαχτης ερωτικής επιθυμίας, που δεν έχει εντοπίσει με ακρίβεια το στόχο της…

Στις ταινίες Νύχτες με πανσέληνο, Ο τέλειος γάμος, Ο φίλος της φίλης μου και Η Πωλίν στην πλαζ, ο Ρομέρ μας μιλά ως κοινωνιολόγος κι ανθρωπολόγος, ως μάρτυρας των ηθών της εποχής του, για την απελευθερωμένη νεολαία της δεκαετίας του 1980. Διακρίθηκε ως ζωγράφος των αισθημάτων και των ανθρώπινων χαρακτήρων, ενάντια στο μοντερνίστικο ρεύμα της εποχής του που απέρριπτε την ψυχολογία στον κινηματογράφο. Επέμεινε και ξεχώρισε ως αφηγητής των περιπετειών και δοκιμασιών των σύγχρονων ψυχών, όταν, κατόπιν, προς δικαίωσή του, η αφήγηση και η ψυχολογία επέστρεψαν στο σύγχρονο ευρωπαϊκό σινεμά.

Ο Ρομέρ μας μιλά ως κοινωνιολόγος κι ανθρωπολόγος, ως μάρτυρας των ηθών της εποχής του, για την απελευθερωμένη νεολαία της δεκαετίας του 1980.

Η πολιτική ταινία του Ρομέρ, L'Arbre, le Maire et la Médiathèque (ελληνικός τίτλος Ο δήμαρχος, το δένδρο και η βιντεοθήκη, 1993), είναι μια από τις τρεις σημαντικές πολιτικές ταινίες του, γιατί έχει σκηνοθετήσει επίσης τα πανέξυπνα και αδογμάτιστα, πολιτικά φιλμ L'Anglaise et le Duc (2001) και το Τριπλός πράκτορας (Triple Agent, 2004). Ορισμένοι απληροφόρητοι θεωρούν τον Ρομέρ έναν ιδεαλιστή ηθικολόγο, ενώ πρόκειται για έναν στοχαστή που σκέφτεται και μελετά με λογική, ρεαλισμό και συναίσθημα τις εκφάνσεις της ανθρώπινης συμπεριφοράς, της ηθικής, των ερωτικών σχέσεων και των ανθρωπίνων δεσμών μέσα στην κοινωνία. To Ο δήμαρχος, το δένδρο και η βιντεοθήκη διέπεται από κάποιον ρομαντικό ιδεαλισμό ή ιδεαλιστικό ρομαντισμό αναφορικά με την πολιτική, αντιμετωπίζει την πολιτική στην κοινωνία με έναν τρόπο, θα έλεγα, εξιδανικευμένο. Απλά, η πολιτική δεν ασκείται όπως επιθυμεί ο δάσκαλος στο φιλμ του Ρομέρ. Φυσικά το φιλμ ασκεί βάσιμη κριτική στο πώς ασκείται η πολιτική στη σημερινή, δυτική κοινωνία, πραγματιστικά, στεγνά, αντιοικολογικά και τεχνοκρατικά...

Tο σινεμά του μεγάλου Ρομέρ είναι πνευματώδες και πνευματικό, απλό, κομψό, πίσω από τη λιτότητά του λεπτοδουλεμένο αισθητικά και γεμάτο χάρη, νεανικό, ερωτικό, ανθρώπινο, συγκρατημένα συναισθηματικό, με δυο λόγια αισθαντικό, τρυφερό και σοφό.