Άγγελος Δεληβορριάς: 41 χρόνια στο «Μουσείο που αγαπάει ο Θεός»

Η είδηση της παραίτησής του προκάλεσε μακροσκελή άρθρα όπου με πληρότητα σκιαγραφήθηκε ο άνθρωπος, ο Διευθυντής, ο Επιστήμονας που παρέλαβε το 1973 μια ουσιαστικά ιδιωτική συλλογή – βεβαίως με θησαυρούς από τη μακρά παράδοση της ελληνικής πολιτιστικής κληρονομιάς. Και σήμερα ετοιμάζεται να παραδώσει στο διάδοχό του (που θα αναδειχθεί από διεθνή διαγωνισμό) ολόκληρο σύμπλεγμα θεματικών μουσείων και αρχείων πολιτισμού καθώς και αμέτρητες συλλογές μοναδικής αξίας.

Μελανόμορφος σκύφος, έργο του Αθηναίου ζωγράφου     που φέρει το συμβατικό όνομα «Επιτηδευμένος».     Γύρω στα 540 π.Χ., από την έκθεση στην Μελβούρνη.

Αναντικατάστατη προσωπικότητα

Μέσα από τη βιωματική μου σχέση με τον διευθυντή του Μουσείου Μπενάκη θα προσπαθήσω να αποτιμήσω κι εγώ το έργο μιας από τις σημαντικότερες φυσιογνωμίες της σύγχρονης διανόησης (γιατί το ουδείς αναντικατάστατος ισχύει μεν αλλά αφορά πάντα την χρυσή μετριότητα). Έναν προικισμένο επιστήμονα (αρχαιολόγο, ομότιμο καθηγητή της Ιστορίας της τέχνης στο Πανεπιστήμιο Αθηνών), έναν οραματιστή που είχε την ευτυχία να υλοποιήσει τα όνειρά του σε σχέση με την οργάνωση και ανάπτυξη του Μουσείου Μπενάκη παίζοντας μάλιστα με επιτυχία και το ρόλο του μάνατζερ. Εναν διανοούμενο αφοσιωμένο ψυχή και σώμα στον πολιτισμό, μια ευγενική προσωπικότητα με απλότητα στην επικοινωνία, που δούλεψε σκληρά για να στήσει επάνω σε γερά θεμέλια ένα μουσείο εθνικής εμβέλειας από το οποίο το κράτος μπορούσε να επωφεληθεί ανάγοντάς το σε πρεσβευτή του προς Ανατολή και Δύση. Αντί γι' αυτό πότισε... φαρμάκι διεύθυνση και προσωπικό αναγκάζοντας σε απομάκρυνση πάρα πολλούς εργαζόμενους καθώς και σε δραστική μείωση την λειτουργία του. Εξέλιξη που σίγουρα αποτέλεσε αγκάθι για τον Αγγελο Δεληβοριά και πιθανώς συνέβαλε στην απόφασή του.

Ελαιογραφία του Διονύσιου Τσόκου (1814/20-1862)     «Η δολοφονία του Καποδίστρια»     Από την εκθεση στο «μικρό» Μπενάκη στην Μελβούρνη.

Το λαμπρό Μουσείο Μπενάκη και η διαχρονία της Ελλάδας 

Η εικόνα που μου έχει μείνει αξέχαστη από τον Αγγελο Δεληβορριά είναι από την δημοσιογραφική παρουσίαση του ριζικά ανακαινισμένου κεντρικού νεοκλασσικού κτιρίου στο Κολωνάκι (2000). Κλειστό για περισσότερο από δέκα χρόνια, ένα λαμπρό Μουσείο άνοιξε τότε τις πόρτες του πλήρως αναπλασμένο με μια ανεπάναληπτης ομορφιάς επανέκθεση των κατά πολύ εμπλουτισμένων συλλογών του. Εκείνη την εορταστική για όλους μέρα με ανεξάντλητη ενεργητικότητα μας ξενάγησε ο ίδιος σε όλες τις αίθουσες, σε όλους τους ορόφους. Ακούραστος, μας ξεναγούσε στα εντυπωσιακά εκθέματα αποκαλύπτωντας συγχρόνως την κοινή συνισταμένη που διατρέχει την παρουσίαση των συλλογών κι η οποία εστιάζεται στην ανάγλυφη αφήγηση της “διαχρονίας της Ελλάδας”.

Από το 1973 (αρχαιολόγος τότε στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο), όταν κλήθηκε από τον Μαρίνο Καλλιγά να αναλάβει τη διεύθυνση του Μουσείου πρόσφερε στην Αθήνα ένα μουσείο νέας αντίληψης, ένα κόσμημα υψηλής αισθητικής.

Σε ατμόσφαιρα πνευματικής ανάτασης μας οδήγησε εκείνο το φωτεινό πρωϊνό από το παρελθόν στο σήμερα, από την αρχαία Έλλάδα (στο ισόγειο), έως και τα ιστορικά συμβάντα του 20ου αιώνα που συνυπάρχουν με τις μεγάλες στιγμές των Γραμμάτων και των Τεχνών της ίδιας περιόδου (στον τελευταίο όροφο). Διανύοντας αιώνες ελληνικής γλώσσας, τέχνης και παράδοσης όπως προβάλλουν μοναδικά μέσα από τον συνδυασμό της καλλιτεχνίας στην καθημερινή ζωή με τη θρησκευτική λατρεία και την τέχνη.

Το Μουσείο, ούτε αρχαιολογικό ούτε βυζαντινό ούτε μοντέρνας τέχνης, αποτελεί το πανόραμα του ελληνικού πολιτισμού σε όλες τις εκφάνσεις. Ο χαρακτήρας αυτός αναδείχτηκε μέσα από την βαθιά μελέτη του Άγγελου Δεληβορριά επί των συλλογών του Αντώνη Μπενάκη και την ιχνηλάτηση της προσωπικότητάς του δωρητή μέσα από αυτές. Ετσι διαμόρφωσε το προσωπικό του όραμα το οποίο υλοποιήθηκε 25 χρόνια αργότερα! Από το 1973 (αρχαιολόγος τότε στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο), όταν κλήθηκε από τον Μαρίνο Καλλιγά να αναλάβει τη διεύθυνση του Μουσείου, έως το 2000 που πρόσφερε στην Αθήνα ένα μουσείο νέας αντίληψης, ένα κόσμημα υψηλής αισθητικής.

Θεματικά μουσεία: Νέο Μουσείο Μπενάκη και Μουσείο Ισλαμικής Τέχνης 

Εκτοτε η πορεία ήταν ανεμπόδιστη για πολλά χρόνια. Το 2003 εγκαινιάζεται το νέο Μουσείο Μπενάκη στην οδό Πειραιώς, ένα σύγχρονης αρχιτεκτονικής κτίριο (αρχιτέκτονες Ανδρέας Κούρκουλας, Μαρία Κοκκίνου), και ακολουθεί το 2004, πριν από τους Ολυμπιακούς Αγώνες, το Μουσείο Ισλαμικής Τέχνης. Ενα σύμπλεγμα νεοκλασικών κτιρίων δίπλα στην Πλατεία Ασωμάτων στο Μοναστηράκι, όπου στεγάστηκαν επιλεκτικά οι πλούσιες και μοναδικής αξίας συλλογές Ισλαμικής Τέχνης - από τις πιο σπάνιες και σημαντικότερες στην υφήλιο. Στα τρία αυτόνομα θεματικά Μουσεία, πρέπει να προστεθούν τα αρχεία του Μουσείου από την αξιοποίηση των οποίων έχουν προκύψει μείζονος σημασίας εκθέσεις φωτογραφίας, αρχιτεκτονικής, πλαστικών τεχνών.

Φωτογραφία του Κώστα Μπαλάφα     “Στο δρόμο για τη χειμαδιά”, Πίνδος 1959,     έκθεση στο Λονδίνο.

Κτίρια από δωρεές - νέα παραρτήματα

Επιπλέον, υπάρχουν τα κτίρια από δωρεές που όλα αναπλάστηκαν, όπως: η οικία της Πηνελόπης Δέλτα στην Κηφισιά (στεγάζει αρχεία), το εργαστήριο του γλύπτη Γιάννη Παππά – παράρτημα του Μουσείου στου Ζωγράφου. Και το σημαντικότερο όλων, το Μουσείο του μεγάλου ζωγράφου Χατζηκυριάκου- Γκίκα στο κέντρο της Αθήνας στο οποίο στεγάζεται η τέχνη του Μεσοπολέμου με έμφαση στην Γενιά του '30 (2012). Για όλα αυτά εργάστηκε προσωπικά ο ίδιος, επιμελήθηκε μέχρι και την παραμικρή λεπτομέρεια αλλά και τα στήριξε επιστημονικά. Κερδίζοντας με το έργο του την εμπιστοσύνη του κοινού αλλά και των φιλότεχνων, συλλεκτών και δωρητών, που δεν έπαψαν να αφήνουν συλλογές και αρχεία στο Μουσείο που αγαπάει ο Θεός, όπως αποκαλεί ο ίδιος το Μπενάκη.

«Δορυφορική» ανάπτυξη

Την ανάπτυξη του Μουσείου σε ένα αποκεντρωμένο δορυφορικό σύμπαν την συνέλαβε ως ιδέα ήδη από τα πρώτα χρόνια της διευθυντικής του θητείας και την επεξεργάστηκε παράλληλα με την “αφήγηση της ελληνικής ιστορίας ως διαχρονία” βάσει της οποίας αξιοποίησε τους θησαυρούς του Μπενάκη. Πίστευε ότι στο έργο αυτό θα εύρισκε πρόθυμους συμπαραστάτες πολιτική ηγεσία και πολιτικούς που θα αγκάλιαζαν τους στόχους του ως εθνική προσπάθεια. Αντίθετα, το κράτος του στέρησε τους αναγκαίους πόρους για να συνεχιστεί ο προγραμματισμός. (Ως κληροδότημα το Μουσείο έχει εξασφαλισμένη ανεξαρτησία και λειτουργεί υπό καθεστώς κρατικού οργανισμού ιδιωτικού δικαίου. Οφείλει να καλύπτει το ίδιο το 50% του προυπολογισμού και η κρατική επιχορήγηση το υπόλοιπο ποσοστό το οποίο έχει μειωθεί δραστικά).

Φωτογραφία του Κώστα Μπαλάφα    ”Αλυκές”, Λευκάδα 1963,     από την έκθεση στο Λονδίνο.

Επιτυχημένο άνοιγμα στο εξωτερικό: ΗΠΑ, Μελβούρνη, Λονδίνο

Για να καλύψει το κενό της κρατικής επιχορήγησης πραγματοποιήθηκε ένα οργανωμένο άνοιγμα στο εξωτερικό:

Στη Μελβούρνη δημιουργήθηκε ένα μικρό Μουσείο Μπενάκη για πέντε χρόνια με δυνατότητα παράτασης μέσα από την συνεργασία με το Hellenic Museum, το οποίο φιλοξενεί ήδη την έκθεση “Gods, Myths and Mostals”. Μια αναβίωση της διαδρομής της ελληνικής τέχνης μέσα από το πάντρεμα όψεων της καθημερινής ζωής με πτυχές θρησκευτικής έκφρασης.

Συγχρόνως συμμετέχει στην έκθεση “Ουρανός και Γη. Η τέχνη του Βυζαντίου από Ελληνικές Συλλογές” με 180 έργα βυζαντινής τέχνης προερχόμενα από μουσεία και συλλογές από ολόκληρη την Ελλάδα. Η έκθεση διοργανώνεται από το Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού και ήδη έχει παρουσιαστεί στην Εθνική Πινακοθήκη της Ουάσινγκτον, στο Μουσείο Ζαν Πολ Γκετί στο Μαλιμπού του Λος Αντζελες, ενώ μέχρι τον Φεβρουάριο θα βρίσκεται στο Σικάγο.

Τέλος, στο Ελληνικό Ινστιτούτο του Λονδίνου μόλις ολοκληρώθηκε η έκθεση “Κώστας Μπαλάφας, Φωτογραφικές Μνήμες από τη Σύγχρονη Ελλάδα”, με υλικό από τα αρχεία Μουσείου Μπενάκη στα οποία δώρησε τη δουλειά του ο καλλιτέχνης, ένας από τους σημαντικότερους Ελληνες ουμανιστές φωτογράφους της μεταπολεμικής περιόδου.

Εγχάρακτη εφυαλωμένη κούπα με παράσταση    χορεύτριας που κρατά κρόταλα, 13ος αι.

Συμπαραστάτης του ο Τύπος 

Ο Αγγελος Δεληβορριάς είχε συμπαραστατή του τις εφημερίδες, τα περιοδικά, τα ραδιόφωνα και τα τηλεοπτικά κανάλια. Ήταν ο δικός μας άνθρωπος, το πρώτο άτομο που χαιρετούσαμε στις συνεντεύξεις Τύπου, αφού μας περίμενε σχεδόν πάντα στην είσοδο σαν καλός οικοδεσπότης. Προικισμένος στο πνεύμα και τον λόγο μετέδιδε με την σύντομη σύνοψη της εκάστοτε παρουσιαζόμενης εκδήλωσης μαθήματα καλλιτεχνικής παιδείας. Διδάσκοντας συγχρόνως μέσα από την ειλικρίνεια της συμπεριφοράς του ότι η εκτίμηση δεν κερδίζεται ούτε με στόμφο ούτε με βαρύγδουπη σοβαροφάνεια.

Μετά το διορισμό του νέου διευθυντή που θα γνωρίσουμε τους επόμενους μήνες, ο Άγγελος Δεληβορριάς θα παραμείνει μέλος της Διοικητικής Επιτροπής του Μουσείου. 

* Η ΤΟΝΙΑ ΜΑΚΡΑ είναι δημοσιογράφος.