Τέχνες στο Γκάζι

Η έναρξη της λειτουργίας του Μουσείου εορτάστηκε με εκθέσεις φωτογραφίας, εικαστικών τεχνών καθώς και οι κινηματογραφικές προβολές που συνεχίζονται για λίγο καιρό ακόμα. Εκδηλώσεις μιας θεματολογίας που άπτεται της σχέσης που αναπόφευκτα αναπτύχθηκε ανάμεσα στην ζωή, την βιομηχανία και την τέχνη – εκφάνσεις διαφορετικές της κοινωνικής ανάπτυξης και πολιτιστικής εξέλιξης του ανθρώπινου πολιτισμού. 

Ο χώρος του πρώην Εργοστασίου Φωταερίου κηρύχθηκε σύγχρονο μνημείο και τα κτίσματά του διατηρητέα το 1987, λίγα μόλις χρόνια μετά τη διακοπή της παραγωγικής του λειτουργίας (1984). Έκτοτε η Τεχνόπολις ξεκίνησε σταδιακά και με δειλά βήματα να διαμορφώνει τη νέα της ζωή αγκαλιάζοντας στους κόλπους των αναπαλαιωμένων κτιρίων τόσο τον κόσμο της εργασίας (εκεί στεγάζεται ο δημοτικός ραδιοφωνικός σταθμός 9.8), όσο και τον τομέα του πολιτισμού και της τέχνης. 

Έναρξη με Ron Arad

Επειδή αρκετοί θυμούνται αλλά πολλοί ίσως όχι, υπενθυμίζω την πρώτη- πρώτη εκδήλωση που φιλοξενήθηκε στο Γκάζι πολύ πριν ξεκινήσουν τα έργα ανάπλασης. Αρχές της δεκαετίας του '90 στήθηκε σε ένα από τα πολλά ερειπωμένα κτίριά του η μνημειακή σε αίσθηση έκθεση του διάσημου αρχιτέκτονα-designer Ron Arad που είχε φέρει στην Αθήνα η ιδιοκτήτρια του καταστήματος ΟΙΚΟΣ Χριστίνα Μανωπούλου. Ένα χειμωνιάτικο βράδυ σπεύσαμε λοιπόν πολλοί δημοσιογράφοι, καλλιτέχνες, αρχιτέκτονες, διακοσμητές, φιλότεχνοι στο Γκάζι. Σε ένα τόπο άγνωστο και ανοίκειο, ένα βιομηχανικό τοπίο σκληρό και σκοτεινό. Βαδίσαμε ξαφνιασμένοι σε λάσπες, ανάμεσα σε σωρούς μπάζα, σκουπίδια και χώμα για να βρεθούμε σε ένα ερειπωμένο ψηλοτάβανο κτίριο με ξύλινη οροφή όπου πάνω στο χωμάτινο δάπεδο εκτίθονταν τα ιστορικά πλέον για τις σύγχρονες εφαρμοσμένες τέχνες καθίσματα-θρόνοι από αστραφτερά μέταλλα του μεγάλου δημιουργού. Ο χώρος πρωτόγνωρο, τα έργα απρόσμενα σε μορφή, μοναδικά γλυπτά με συμβολικές προεκτάσεις και το κοινό ένα πλήθος ετερόκλητο να σαλεύει κάπως σιωπηλό. Η εξαιρετική εκείνη έκθεση στάθηκε αφορμή για να ανακαλύψω κι εγώ μαζί με τους πολλούς την ατμόσφαιρα της σκοτεινής και έρημης γειτονιάς με τις αγέλες των αδέσποτων σκύλων να τρέχουν γαυγίζοντας πίσω από τα αυτοκίνητα.

Κερδισμένο στοίχημα

Το αγαπήσαμε πολύ το Γκάζι, με μεγάλη χαρά επισκεφτήκαμε χρόνια αργότερα το πρώτο ανακαινισμένο κτίριο, τους “Φούρνους”, απολαύσαμε επίσης με χαρά την θέα της φωτισμένης τη νύχτα επιβλητικής καμινάδας, παρακολουθήσαμε με οδηγό τις εκάστοτε εκθέσεις την σταδιακή μεταμόρφωση και επανάχρηση των υπόλοιπων κτιρίων που με τον καιρό φιλοξένησαν σημαντικές εκθέσεις εικαστικών τεχνών ακόμα και των παλαιοπωλείων της Αθήνας καθώς και άπειρες άλλες εκδηλώσεις και επιτυχημένες συναυλίες. Νομίζω ότι ο κάθε σύγχρονος αθηναίος έχει αγαπήσει το Γκάζι για διαφορετικούς λόγους αφού ο πολυπολιτισμικός χαρακτήρας της Τεχνόπολις φάνηκε εξαρχής.

Αγαπήσαμε και την γειτονιά του επίσης κυρίως χάρη στα μικρά της ανθρώπινα μεγέθη, την αυθεντικότητα της ατμόσφαιράς της και την μοναδική της ικανότητα να είναι διαφορετική την μέρα με την νύκτα. Προσωπικά, αν και ελάχιστα από τα παλιά του χαρακτηριστικά επιβιώνουν σήμερα, συνεχίζω να αγαπάω το Γκάζι, ίσως χάριν ακριβώς αυτής της μυστηριώδους αίσθησης που προσδίδει η ατμόσφαιρα της Τεχνόπολις με τα βιομηχανικά της κτίρια να ορίζουν τον ουρανό της πόλης.

Την βροχερή Κυριακή που επισκεφτήκαμε την Τεχνόπολις, διασχίζοντας τα δρομάκια της το μυαλό μου έτρεχε σε μια ιστορική βιομηχανική Cite της κεντρικής Ευρώπης, στο “Grand Hornu” στο Βέλγιο που σήμερα έχει μεταμορφωθεί σε Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης. Κι αυτό γιατί σε αυτό το βιομηχανικό συγκρότημα η αναπαλαίωση δεν σταμάτησε στην πέτρινη μάνδρα του. Αλλά συμπεριέλαβε πολλά από τα παλιά εργατικά σπιτάκια με τους μικροσκοπικούς κήπους που ένας δρόμος τα χώριζε από την βιομηχανία. Διατηρήθηκε έτσι εν μέρει ο χαρακτήρα της γειτονιάς που την περιέβαλε και τα σπίτια απέκτησαν νέους ενοίκους συχνά νέας ηλικίας άτομα ή φοιτητές. Κάτι παρόμοιο σκέφτομαι φαντάζει σαν όνειρο απατηλό για τη δική μας πραγματικότητα. Ακόμα και αυτή η ίδια η ολοκλήρωση της αξιοποίησης του πρώην βιομηχανικού συγκροτήματος με τη δημιουργία του Μουσείου αποτελεί σίγουρα ένα μεγάλο στοίχημα που αγγίζει τα όρια της υπέρβασης και το οποίο ευτυχώς κέρδισε η πόλη της Αθήνας!

Τι θα δούμε στο Μουσείο;

Με την έναρξη της λειτουργίας λοιπόν το Μουσείου Φωταερίου αναλαμβάνει να αφηγηθεί στους επισκέπτες του την ιστορία του άμεσα συνδεδεμένη με την καθημερινή ζωή της Αθήνας. Η μουσειακή διαδρομή εκτείνεται σε αρκετά κτήρια άλλοτε μέσα από την ανακάλυψη των παλιών μηχανημάτων (παράδειγμα στα κτίσματα των 'Φούρνων” όπου διάχυτη παραμένει η μυρωδιά του κάρβουνου), άλλοτε μέσα από διαδραστικά περιβάλλοντα που αξιοποιούν σύγχρονα εργαλεία της μουσειολογίας και την ιστορική έρευνα για να αποκαλυφθούν πτυχές της Αθήνας του 19ου και 20ου αιώνα. Μέσα από την καταγραφή της δομής ενός μεγάλου εργοστασίου, την αποτύπωση της βιομηχανικής παραγωγής και την επίδραση της ύπαρξης και λειτουργίας του εργοστασίου στην καθημερινότητα της πόλης και της γειτονιάς.

Η μουσειακή συλλογή περιλαμβάνει αντικείμενα που σχετίζονται με το φωταέριο (μετρητές, κουζίνες για το μαγείρεμα, θερμοσίφωνες, φωτιστικά σώματα κ.ά. ), την εργασία στα γραφεία της διοίκησης, αρχειακό υλικό από το εργοστάσιο καθώς και φωτογραφίες. Τα εκθέματα συχνά μέσα σε βιτρίνες είναι εμπλουτισμένα με πλούσιο οπτικοακουστκό υλικό (φωτογραφίες, προβολές, συνεντεύξεις πρώην εργαζομένων κ.ά.) και ξεπροβάλλουν εκεί που δεν τα περιμένεις αφού είναι απολύτως ενταγμένα στην αρχιτεκτονική των εργασιακών χώρων ‘συντροφιά’ με τα παλιά μηχανήματα. Οι «στάσεις» της Μουσειακής Διαδρομής περιγράφονται σε φυλλάδιο που προμηθεύεται ο επισκέπτης μαζί με το εισιτήριο εισόδου (1 ευρώ), και το οποίο θα αποτελέσει τον ξεναγό στην περιήγησή του. Όλα τα κτίσματα διατηρούν το όνομα της βιομηχανικής χρήσης τους (παράδειγμα «Παλαιοί Φούρνοι», Ψυχραντήρια, Καθαρτήρια, Μηχανουργείο κ.λ.π.), ενώ επιβλητική στην αυλή είναι η Καμινάδα του εργοστασίου σήμα κατατεθέν της Τεχνόπολις. Όταν ο μοναδικός αυτός περίπατος στους κόλπους του βιομηχανικού συγκροτήματος ολοκληρωθεί, θυμηθείτε ότι στο παλιό Υδραέριο έχει διαμορφωθεί το καφέ της Τεχνόπολις με την επωνυμία Gaz a’ l’eau το οποίο λειτουργεί ανεξάρτητα από το Μουσείο από τις 8π.μ. έως 9 μ.μ. Αλλά και ότι υπάρχει Πωλητήριο με δημιουργίες Ελλήνων βιομηχανικών σχεδιαστών που φυσικά τι άλλο θα είχαν ως πηγή έμπνευσης παρά τον κλάδο της βιομηχανίας.

Εκθέσεις

Στο χώρο των παλιών Φούρνων (πρώτο κτίριο δεξιά από την είσοδο), συνεχίζεται μια συγκλονιστική έκθεση με φωτογραφίες εργατών τόσο από το παλιό Γκάζι όσο και από άλλες βιομηχανικές μονάδες στην Πειραιώς αλλά και στην Κοζάνη. Τίτλος της «Εργάτες» ενώ την επιμέλεια είχε ο Πλάτωνας Ριβέλλης. Πρόκειται για πορτρέτα εργατών που έχουν αποτυπώσεις οι φωτογράφοι : Αλέξανδρος Βρεττάκος και Γρηγόρης Δαλλής (και οι δύο από την Κοζάνη), Δημήτρη Καρπούζης ένας φωτογράφος που αφηγείται με τις εικόνες του τη δική του καθημερινότητα αφού έχει φωτογραφήσει κατά τις δεκαετίες1990/2000 τους εργάτες του εργοστασίου όπου δούλευε. Ο φωτογράφος Νίκος Μάρκου, ο πρώτος γνωστός δημιουργός της νέας ελληνικής φωτογραφίας μπήκε στο Γκάζι ενώ ακόμα λειτουργούσε για να αποτυπώσει τη ζωή των εργατών του. Τέλος ο Ανδρέας Σχοινάς έχει καταγράψει εργάτες σε γειτονιές της Αθήνας και γενικά ανθρώπους σε ώρα δουλειάς.

Από την συγκινησιακά φορτισμένη έκθεση περνάμε σε μια άλλη πολύ διαφορετική αλλά άκρως ενδιαφέρουσα με τίτλο «Υποπροϊόντα». Οι δώδεκα καλλιτέχνες που συμμετέχουν ερευνούν μέσα από τρισδιάστατες εικαστικές εγκαταστάσεις τις εννοιακές σχέσεις που συνδέουν την βιομηχανία με την τέχνη. Φιλοξενείται στο άρτι αναπαλαιωμένο κτίριο “Μηχανουργείο “ στο βάθος της αυλής έναν νέο εκθεσιακό χώρο ψηλοτάβανο με περίτεχνη ξύλινη στέγη και μαρμάρινο λευκό πάτωμα. Επιμελητής της ο επίσης γνωστός εικαστικός καλλιτέχνης Αλέξανδρος Ψυχούλης και συμμετέχοντες οι Νίκος Αρβανίτης, Γιάννης Γρηγοριάδης, Γιώργος Γυπαράκης Θοδωρής Ζαφειρόπουλος, Γιάννης Ισιδώρου, Κώστας Ιωαννίδης, Ζήσης Κοτιώνης, Λίνα Μαντίκού, Απόστολος Ντελάκος, Δημήτρης Ντοκατζής, Λήδα Παπακωνσταντίνου, Μαρία τσαγκάρη. Σε αυτή την έκθεση όλα τα έργα έχουν το δικό τους βάθος και τη δική τους καλλιτεχνική αξία. Μην αμελήσετε ωστόσο να σταθείτε για λίγο μπροστά στο συγκινητικό έργο της Λίνας Μαντίκου που εστιάζει στην παράδοξη συνήθεια που είχαν οι εργαζόμενοι στο Φωταέριο να περιφέρουν όσους κατάφερναν να φτάσουν στην σύνταξη σε πομπή μέσα στο Γκάζι με το πρόσωπο καλυμμένο με το φυλλάδιο συνταξιοδότησης. Σαν μια λιτανεία δηλαδή του τυχερού εργαζόμενου που επέζησε των αντίξοων συνθηκών. Το βίντεο στηρίχθηκε σε ντοκουμέντα του οπερατέρ Μιχάλη Γαζιάδη και μόνον γι αυτό αξίζει να επισκεφτείτε την Τεχνόπολι. Όπου υπάρχει επίσης η έκθεση του φωτογράφου Πλάτωνα Ριβέλλη με εικόνες από τα βιομηχανικά μουσεία που έχουν δημιουργηθεί χάρη στο Πολιτιστικό Ίδρυμα του Ομίλου Πειραιώς. Καθώς και οι κινηματογραφικές προβολές με θέμα Κινηματογράφος και Βιομηχανία, ένα αφιέρωμα που έχει επιμεληθεί η Σώτη Τριανταφύλλου.

Και λίγη ιστορία...

Το εργοστάσιο Φωταερίου ιδρύεται το 1857 από τον Γάλλο Φραγκίσκο Φεράλδε, κτίζονται φούρνοι, μια καμινάδα και δημιουργείται το πρώτο δίκτυο στην πόλη που εξυπηρετεί αποκλειστικά το δημόσιο φωτισμό. Η εγκατάσταση διπλασιάζεται προς τα τέλη του 19ου με αρχές του 20ου αιώνα και συμπληρώνεται με μονάδα παραγωγής υδραερίου. Το δίκτυο επεκτείνεται και καλύπτει πλέον την οικιακή κατανάλωση που διαρκώς αυξάνεται. Το φωταέριο μπαίνει στα αθηναϊκά σπίτια που αποκτούν φως, θερμοσίφωνα, νέας τεχνολογίας εστίες μαγειρέματος. Ήδη όμως από τον Μεσοπόλεμο η δυναμική διάδοση του ηλεκτρισμού δεν ευνοεί τις νέες επενδύσεις στο εργοστάσιο. Το 1938 το Γκάζι γίνεται δημοτική επιχείρηση και το 1952 ιδρύεται η Δημοτική Επιχείρηση Φωταερίου. Ο αριθμός των καταναλωτών διαρκώς μειώνεται με αποτέλεσμα το 1984 η επιχείρηση να κλείσει. Σχεδόν είκοσι χρόνια αργότερα η Αθήνα αποκτά το πρώτο της βιομηχανικό Μουσείο, έναν χώρο περιπάτου, μνήμης και πολιτισμού αλλά και ψυχαγωγίας για μικρούς και μεγάλους. Περισσότερες πληροφορίες για την Τεχνόπολις Δήμου Αθηναίων, Πειραιώς 100, τηλ. 210 3475518, www.technopolis-athens.com.