Μουσείο Ακρόπολης: «ΝοΗΜΑΤΑ – Προσωποποιήσεις και αλληγορίες από την αρχαιότητα έως σήμερα»

«Ο τρόπος του να μιλάμε [ἀγορεύων] για άλλα πράγματα [ἄλλα], ενώ υπονοούμε πράγματα διαφορετικά από αυτά που λέγονται, καλείται δικαίως αλληγορία [ἀλληγορία]». Ηράκλειτος Γραμματικός, Oμηρικά Προβλήματα 5.2

Eντυπωσιακή περιοδική έκθεση του Μουσείου Ακρόπολης που φέρει τον αμφίσημο τίτλο «ΝοΗΜΑΤΑ – Προσωποποιήσεις και Αλληγορίες από την Αρχαιότητα έως Σήμερα» διεξάγεται με τη σύλληψη και την πρωτοβουλία του γενικού διευθυντή κ. Νικόλαου Χρ. Σταμπολίδη. Περιλαμβάνει έξι ενότητες στον ισόγειο χώρο των περιοδικών εκθέσεων, με δάνεια από τριάντα μουσεία του εξωτερικού [1]. Για τον υπότιτλο ο ίδιος ο κύριος Σταμπολίδης εξηγεί: «Αφορά τις προσωποποιήσεις και τις αλληγορίες, τους συμβολισμούς, τις ειρωνείες, τα υπονοούμενα, τις μεταφορές που δίνουν το στίγμα ενός πολιτισμού με κέντρο τον άνθρωπο», επικεντρώνοντας στον ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα της έκθεσης.

Σύμβολα και αλληγορίες στις εικαστικές τέχνες

Αποκαλύπτομαι μπροστά στο ευγενές της προθέσεως και στην εκπεφρασμένη απέχθεια του κ. Σταμπολίδη προς κάθε επιφανειακό «κουλτουρογεγονός» που θα είχε περιορισμένη παιδευτική αξία. Αντιλαμβάνομαι τη σοβαρότητα του εγχειρήματος και, κυρίως, τη δυσκολία πραγμάτωσής του. Αισθάνομαι πως η ξενάγηση από αρχαιολόγο που μου έγινε ήταν υψηλού επιπέδου, παρά τον επιλεκτικό χαρακτήρα των εκθεμάτων που σχολιάστηκαν. Η έκθεση περιλαμβάνει τοιχογραφίες, αγγεία, γλυπτά και ανάγλυφα, ψηφιδωτά, πίνακες ζωγραφικής και θρησκευτικές εικόνες, νομίσματα, όστρακα και κοσμήματα, τοποθετημένα κατά τρόπον ώστε ο περιηγούμενος να μην υποφέρει από την αποσπασματικότητα της παράθεσης, έχοντας στη διάθεσή του «οπτική δραπέτευση» προς συγγενείς ενότητες και υποενότητες. Αυτή είναι, λοιπόν, μια θετική αξιολόγηση της έκθεσης από κάποιον που δεν είναι ειδικός, όπως ο υποφαινόμενος.

Η έκθεση περιλαμβάνει τοιχογραφίες, αγγεία, γλυπτά και ανάγλυφα, ψηφιδωτά, πίνακες ζωγραφικής και θρησκευτικές εικόνες, νομίσματα, όστρακα και κοσμήματα, τοποθετημένα κατά τρόπον ώστε ο περιηγούμενος να μην υποφέρει από την αποσπασματικότητα της παράθεσης, έχοντας στη διάθεσή του «οπτική δραπέτευση» προς συγγενείς ενότητες και υποενότητες.

Όμως, διϋλίζοντας τον κώνωπα, και δεδομένου του αμιγώς εικαστικού χαρακτήρα της έκθεσης, θα ήθελα μεγαλύτερη ακρίβεια στην απόδοση των όρων, και δη του όρου «αλληγορία», που εξ ορισμού συνδέεται με την εξεικόνιση της ανθρώπινης μορφής ως περιέχουσας νοήματα «κοινά» για τους Έλληνες, για τους Ρωμαίους, για τους Βυζαντινούς, για τους ανθρώπους της αναγεννησιακής Δύσης και για τους σύγχρονους ανθρώπους. Κατά την άποψή μου, θα ‘πρεπε εξαρχής να αντιδιασταλεί η σημασία του όρου «αλληγορία» προς τη σημασία του όρου «σύμβολο»: υπό το φως αυτής της διάκρισης, κάλλιστα μπορεί κανείς να χαρακτηρίσει τα «Κεριά» του Μποκόρου ως σύμβολα, ιδιαίτερα εάν τα συνδέσει αυτόματα με τα «Κεριά» του Καβάφη – όμως ένα κερί επ’ουδενί θα μπορούσε να λειτουργεί δίκην αλληγορίας, εφόσον ένα κερί δεν συγκεντρώνει τον πλούτο γνωρισμάτων που συγκεντρώνει η ανθρώπινη μορφή.

Επίσης κρίνω πως, άμα τη εισηγήσει της έκθεσης αυτής, θα έπρεπε να διακριθεί η λογοτεχνική αλληγορία προς την εικαστική αλληγορία – που δεν είναι παρά η προσωποποίηση αφηρημένων πολιτιστικών νοημάτων, δηλαδή η προσωποποίηση εννοιών (της Φιλοσοφίας, των Τεχνών, των Επιστημών, των συναισθημάτων, των θεσμικών αξιών, των φυσικών ουράνιων φαινομένων, των αστέρων του ουράνιου θόλου κοκ). Εάν εξαρχής γινόταν αυτή η διάκριση, αυτομάτως θα περίττευε η διάκριση της Προσωποποίησης από την Αλληγορία, εφόσον ούτως ή άλλως κάθε εικαστική αλληγορία δεν είναι παρά μια εμψύχωση (animation) ζωόμορφη ή ανθρωπόμορφη ή επίμεικτη, που αποκτά το εύρος μιας κοινής πολιτισμικής παραδοχής.

Κεφαλή Νέμεσης, προσωποποίηση της απόδοσης της Δικαιοσύνης, 1ος αι. μ.Χ.
Αθήνα, Μουσείο Αρχαίας Αγοράς

Οι θεοί είναι ανθρωπόμορφες αλληγορίες

Έτσι κι αλλιώς οι μύθοι και οι θεότητες όλων των θρησκειών δεν είναι παρά αλληγορίες: η πλοκή κάθε μύθου είναι αλληγορία της κοινής μοίρας όλων των ανθρώπων (memento mori) και η εξεικόνιση της μορφής κάθε θεότητας μαζί με την περιβολή της είναι αλληγορία φυσικών φαινομένων που είναι κεφαλαιώδη για την ανθρώπινη μοίρα. Όλως περιέργως η αλληγορική εννοιοδότηση των θρησκειών από καταβολής Ελληνισμού απουσίαζε τελείως από την εν λόγω έκθεση, με μοναδική εξαίρεση μια βυζαντινή αλληγορία του Μυστικού Δείπνου, όπου τα νοήματα είναι εξώφθαλμα. Εφόσον, λοιπόν, κάθε εικονογραφική προσέγγιση αναγνωρίζει-ταυτοποιεί-περιγράφει και ερμηνεύει γενικευμένα σύμβολα των εικαστικών επιδόσεων του ανθρώπου [2], η διασάφηση των διαχρονικά εξελισσόμενων αντιστοιχίσεων εικόνων και εννοιών θα έπρεπε να είναι πιο διεξοδική. Και, οπωσδήποτε, δεν θα έπρεπε να παραλείπει τα θρησκειολογικά δεδομένα (πολλά εκ των οποίων ανιχνεύονται στις καταβολές των Τεχνών, εν γένει: φερ’ ειπείν, ο διθύρραμβος).

Η ξενάγηση στα υπάρχοντα εκλεκτά εκθέματα ακολουθεί μια συνειρμική τακτική πολύ συγκεκριμένη, ελάχιστα επιστημονική κι εντούτοις πολύ ενδιαφέρουσα...

Πέραν τούτου, η ξενάγηση στα υπάρχοντα εκλεκτά εκθέματα ακολουθεί μια συνειρμική τακτική πολύ συγκεκριμένη, ελάχιστα επιστημονική κι εντούτοις πολύ ενδιαφέρουσα: ο Αριστοτέλης είχε γράψει πως η ανθρώπινη ψυχή δεν σκέφτεται χωρίς εικόνα (Περί ψυχής ΙΙΙ, 431a 14-17), άρα ο μετωνυμικός χαρακτήρας κάθε θρησκευτικής εικονοποιίας είναι δεδομένος γιατί όλοι μας μεγαλώσαμε με τέτοιο λεξιλόγιο, τέτοιο συμβολικό σύστημα, τέτοια νοηματοδότηση της ζωής μας.

Έτσι και το λεκτικό παιχνίδι με τα «ΝοΗΜΑΤΑ» που παραπέμπουν σε «νήματα» καθίσταται ενδιαφέρον και πρωτότυπο, είναι δε αναγνωρίσιμο/αποκρυπτογραφήσιμο από μια πλειάδα επισκεπτών της έκθεσης που ακολούθησαν τον «μίτο» της σύλληψης Σταμπολίδη. Όμως, κρίνω πως θα έπρεπε να δίνονται κάποια στοιχεία σχετικά με τη διαμόρφωση του αλληγορικού κώδικα των εικαστικών τεχνών από τους ουμανιστές της Αναγέννησης («Hieroglyphica» του Horapollo, «Emblemata» του Andrea Alciati, «Iconologia» του Cesare Ripa κοκ): έτσι θα καθίστατο πιο εύληπτος ο κρυπτικός, φορτισμένος συχνά με ηθικοπλαστική βαρύτητα χαρακτήρας κάποιων εξεικονίσεων του ύστερου Μεσαίωνα και της πρώιμης Αναγέννησης.

Κεφαλή θεάς Τύχης με τειχόμορφο στέμμα. Προσωποποίηση της πόλης Κορίνθου, τέλος 1ου αι. μ.Χ.
Αρχαία Κόρινθος, Αρχαιολογικό Μουσείο Αρχαίας Κορίνθου

Έννοιες κοινές Έλλησιν και ανθρώποισιν

Εφόσον, λοιπόν (αντίθετα προς ό,τι πρέσβευε η ξενάγηση) η καταγωγή της αλληγορίας είναι μάλλον φιλοσοφική και θεολογική, παρά λογοτεχνική, το εννοιολογικό της φορτίο (τα νοήματα που φέρει) δεν θα μπορούσαν να είναι απαλλαγμένα από την ανά εποχές θρησκευτική ηθική. Κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα: η αποκομιδή των πρώτων βλαστών και το θέρος, οι εποχές που είναι σύμφυτες με αυτά, η διάκριση σε Έλληνες και «βαρβάρους» και το φυλετικό ζήτημα, η οργάνωση της πόλης-κράτους και η διαφύλαξη των θεσμών, αλλά και το «ανήκειν» σε μια φυλή ή ένα έθνος, όλα μπορούν να αποδοθούν αλληγορικά από την Τέχνη.

Αντίστοιχα, όλα τα στάδια της ωρίμανσης του ανθρώπινου ατόμου: γέννηση, βάπτιση, ενηλικίωση, γάμος, τεκνοποιία, συγκρότηση οίκου, οικιακή οικονομία, θάνατος, καθώς και όλα τα συναισθήματα που συνοδεύουν τις επιμέρους εκφάνσεις της ανθρώπινης παρουσίας επί γης – όλα αυτά βρίσκουν πληθώρα αλληγορικών αποδόσεών τους: «οι φυλές, οι πόλεις, τα έθνη, η γέννηση, ο γάμος, ο θάνατος, οι ηθικοί νόμοι, το συναίσθημα της ανεπάρκειας ή της αποτυχίας και το συναίσθημα των δυνατοτήτων του ατόμου, συναισθήματα που χαρακτηρίζουν την πλειοψηφία του ανθρώπινου γένους» [3].

Άγαλμα που αποδίδει την Τύχης της Αντιόχειας, προσωποποίηση της ομώνυμης πόλης, η οποία πατά στην προσωποποίηση του ποταμού Ορόντη, 1ος-2ος αι. μ.Χ.
Città del Vaticano Musei Vaticani - Galleria Candelabra

Θεματικές ενότητες που αλληλοσυνδέονται

Έτσι, ο Κρόνος-Χρόνος που τρώει τα παιδιά του του Ρούμπενς είναι μια αλληγορία κατάλληλη στο να εισαγάγει τον επισκέπτη στην έννοια της χρονικότητας. Η έκθεση σε φέρνει σε επαφή με αλληγορίες για τις Εποχές, τους Μήνες, τη ροδοδάκτυλη Ηώ και τη Σελήνη, τουλάχιστον με βάση την ησιόδεια Θεογονία (Ησίοδος, Θεογονία 116, 124-125 [μτφρ. Στ. Γκιργκένης], τα ουράνια σώματα, τη Γαία, τους ανέμους, τον Ωκεανό, τους ποταμούς και τις θεότητες (αλληγορίες των φυσικών στοιχείων ή των φυσικών καταστάσεων της ύπαρξης): Ίμερο και (αμφίφυλο) Πόθο, Πειθώ που συνδέεται με την Πάνδημο Αφροδίτη, Έριδα και Πόνο, Τύχη και Πλούτο, Φιλότητα και Νείκος, Λήθη και Μνημοσύνη, Έρωτα και Αντέρωτα.

Η έκθεση σε φέρνει σε επαφή με αλληγορίες για τις Εποχές, τους Μήνες, τη ροδοδάκτυλη Ηώ και τη Σελήνη, τουλάχιστον με βάση την ησιόδεια Θεογονία...

Υπάρχουν αρκετές αλληγορίες για τις φάσεις της ανθρώπινης ζωής/καταστάσεις όπως η Ήβη και το Γήρας, ο Ύπνος και ο Θάνατος, η Αρετή και η Κακία, πάθη όπως ο Φθόνος και η Λύσσα, γραμματολογικές κατηγορίες όπως το Έπος και η Σάτιρα, πολιτειακές αρετές όπως η Ευνομία και η Ανομία, φαταλιστικές ολότητες όπως η Αίσα και η Νέμεσις. Τέλος, απρόσμενες εξεικονίσεις του Δήμου, της Γερουσίας, της Πομπής και της Τελετής, της Θείας Κοινωνίας, της Χίμαιρας κλπ., όλα αυτά ανευρίσκουν τα εικαστικά τους σύστοιχα.

[1] Ο αναλυτικός κατάλογος των μουσείων που συμμετέχουν με εκθέματα βρίσκεται ΕΔΩ.
[2] Βλ. τη «βίβλο» του Έρβιν Έ. Πανόφσκι Μελέτες εικονολογίας, μτφρ. Ανδρέας Παππάς, εκδ. Νεφέλη, Αθήνα 1991
[3] Τζον Μακ Κουήν Αλληγορία, μτφρ. Κώστας Ιορδανίδης, Ερμής, Αθήνα 1973

^＊ Ο ΝΙΚΟΣ ΞΕΝΙΟΣ είναι εκπαιδευτικός και συγγραφέας. Το νέο του μυθιστόρημα «Αλλοτεκοίτη – Εκεί που χάθηκε η βλάστηση» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κριτική.