Το μεγάλο αμερικανικό μυθιστόρημα είναι εδώ

Έργα που δεν περιορίζουν την οπτική τους στη μερική ιστορία των ηρώων, αλλά προσπαθούν να συμπυκνώσουν το όλον της αμερικανικής Ιστορίας. Τουτέστιν: να αναδιατάξουν, με τη δύναμη του λεκτικού καμβά τους, τους ιστορικούς όρους, την εμπειρική γνώση, τη λαϊκή κουλτούρα, αλλά και την υψηλή αισθητική. Αν πρέπει να μιλήσουμε με όρους μεγέθους, τότε, ναι, όλα αυτά τα μυθιστορήματα εκτείνονται σε επικών διαστάσεων εκδόσεις. Πώς θα μπορούσε να είναι διαφορετικά; Επί της ουσίας έχουμε να κάνουμε με βιβλία που συνιστούν τον Κανόνα της αμερικανικής λογοτεχνίας και λόγω της συνολικής επιδραστικότητάς τους κατέχουν εμβληματική θέση και στην παγκόσμια λογοτεχνική παράδοση. 

O Πολ Όστερ, σεπτός και δεδηλωμένα σημαντικός συγγραφέας των καιρών μας, δεν είχε μπει ποτέ στον πειρασμό να κονταροχτυπηθεί με το «τέρας» του μεγάλου μυθιστορήματος.

Γεγονός: ο Πολ Όστερ, σεπτός και δεδηλωμένα σημαντικός συγγραφέας των καιρών μας, δεν είχε μπει ποτέ στον πειρασμό να κονταροχτυπηθεί με το «τέρας» του μεγάλου μυθιστορήματος. Ακόμη και η Τριλογία της Νέας Υόρκης, κορυφαίο έργο στην εργογραφία του, δεν πληρούσε τους αναγκαίους και ικανούς όρους για να καταχωρηθεί στα σημεία καμπής της αμερικανικής λογοτεχνίας.

Προσκολλημένος στο μητροπολιτικό κέντρο της Νέας Υόρκης (και πέριξ αυτής) και με επιρροές από τον ευρωπαϊκό μοντερνισμό, ο Όστερ επιδόθηκε επί πολλά χρόνια σε μυθιστορήματα «μεσαίας» πνοής όπου ο μέγας θαυμασμός προερχόταν από τον διακηρυγμένο βαθμό επινοητικότητάς του (ναι, οι ιστορίες του Όστερ είναι σαν μαγικά κουτιά) και λιγότερο για τις βαθιές ανάσες που προοιωνίζονται βουτιές σε μεγάλα βάθη. Κανένα έργο του, ακόμη και τα ήσσονος αξίας, δεν στερούνται επιδεξιότητας και συγγραφικής πιστότητας, ωστόσο δεν ήταν αυτό που θα έλεγε κανείς «masterpiece». 

Πώς λοιπόν, στα στερνά του, μετεβλήθη εντός του ο ρυθμός του κόσμου που ως τώρα είχε επινοήσει; Να είναι, άραγε, το κρυμμένο magnum opus που ανασύρθηκε στον αφρό όταν οι συνθήκες ωρίμασαν; Να ήταν η ανάγκη του να αφήσει μια παρακαταθήκη στην οποία άπαντες θα καταφεύγουν όταν εκείνος δεν θα ήταν παρών; 

Για πολλούς συγγραφείς, ακόμη και του διαμετρήματος του Όστερ, το πλήρωμα του χρόνου έρχεται έπειτα από δεκαετίες κοπιώδους προσπάθειας. Μπορεί για πολλούς συγγραφείς η αναγνωρισιμότητα, το δέος που προκαλούν και η φήμη που λαμβάνουν να είναι απαραίτητες συνθήκες «επιβίωσης», για τον Όστερ αποδεικνύεται εν τοις πράγμασι ότι ήταν μια αναγκαία προπόνηση έως τη στιγμή που θα αισθανόταν έτοιμος να εισέλθει στον κυρίως «ναό». Και το έπραξε τώρα. 

Κάπως έτσι φτάσαμε στο ντικενσιανών διαστάσεων 4 3 2 1, το οποίο κανονικά θα έπρεπε να ονομάζεται «Φέργκιουσον» από το επώνυμο του κεντρικού ήρωα (ή ηρώων, αλλά τούτο θα το αναπτύξουμε στη συνέχεια), όμως τα δραματικά γεγονότα στο Φέργκιουσον του Μισούρι το 2014 τον ανάγκασαν να ανακρούσει πρύμναν και αναγκαστικά να αλλάξει τον τίτλο του επικού μυθιστορήματός του, για να μην το ταυτίσει κανείς με τη ρατσιστική εξαλλοσύνη που είχε αρχίσει ήδη να πλήττει τις ΗΠΑ. 

Τι είναι, άραγε, το 4 3 2 1; Είναι, μήπως, ένα βιβλίο εντελώς διαφορετικό από όσα έχει γράψει ως τώρα ο Όστερ; Μοιάζει να είναι φτιαγμένο σε εντελώς διαφορετικό «εργαστήριο»; Όσο κι αν ακούγεται παράδοξο, η απάντηση μπορεί να είναι ομοίως θετική και αρνητική. Ναι, έχουμε να κάνουμε με ένα μυθιστόρημα φτιαγμένο από τα γνωστά υλικά (τα λες και εμμονές) του Όστερ, όμως, ο τρόπος διαχείρισης διαφέρει σημαντικά από ό,τι είχε κάνει ως τώρα. 

Φυσικά, η Νέα Υόρκη δεν λείπει. Ούτε και το Παρίσι. Όπως δεν έχει εξαχνωθεί η αγάπη του για το μπέιζμπολ, το μπάσκετ, τα βιβλία (άπειροι τόνοι τίτλων), τη μουσική, τον κινηματογράφο και τη δημοσιογραφία. Επίσης, δεν λείπει και η οντολογική σήμανση του Οστερικού κόσμου: η επινόηση της μοίρας και της μοναξιάς και στο 4 3 2 1 υπάρχει ως κεντρικός πυρήνας που κινητοποιεί όλο το μυθιστόρημα. 

Αυτό που διαφοροποιεί αισθητά τούτο το μυθιστόρημα είναι το ανάπτυγμα μιας ολόκληρης γενεαλογίας, αυτής των Φέργκιουσον. Όμως και πάλι δεν έχουμε να κάνουμε με μιαν τυπική σάγκα, η οποία λειτουργεί ερήμην της εποχής της. Αντιθέτως, ο Όστερ παράλληλα με τις γενιές των Φέργκιουσον (ή τις εκδοχές των Φέργκιουσον – κάτι που θα εξηγήσουμε επίσης στη συνέχεια) αναπτύσσει και εισάγει στην προβληματική του τις ταραγμένες δεκαετίες του ’50 και του ’60 όπου οι ΗΠΑ ταρακουνήθηκαν συθέμελα από πολιτικής, κοινωνικής και πολιτιστικής άποψης. Αυτές οι δύο δεκαετίες, ενεργές ακόμη στο συνολικό φαντασιακό των Αμερικανών, προκάλεσαν ρίγη συγκίνησης, αιχμές ενοχών και αποτέλεσαν τον καταλύτη πολλαπλών εξελίξεων τα κατοπινά χρόνια. 

Το συμβατό θα ήταν ο ‘Όστερ να ορίσει ένα σημείο εκκίνησης κι από αυτό με τρόπο γραμμικό να φτάσει στο όποιο τέρμα, και στη διάρκεια της μακράς πορείας του μυθιστορήματος να εγκιβωτίσει όλα τα παρένθετα ιστορικά και πολιτικά στοιχεία. Ναι, αλλά μάλλον αυτό δεν θα ήταν ένα βιβλίο του πολυμήχανου Όστερ, αλλά ενός Όστερ κουτσουρεμένης επινοητικότητας. 

Μπορεί να μοιάζουν οι ζωές των τεσσάρων Φέργκιουσον, μπορεί κάποιες στιγμές να ακολουθούν παρόμοιες περιελίξεις, εντούτοις δεν τους μπερδεύεις, δεν έχουν ίδια ειμαρμένη, αν και το τέλος τους είναι ομοίως τετελεσμένο. 

Αυτό που έκανε ήταν να μετασχηματίσει το κλασικό σχήμα του διπλότυπου ήρωα (όπως έκανε ο Ντοστογιέφσκι, ο Μπόρχες ή ο Κορτάσαρ) και να το πολλαπλασιάσει επί δύο. Αίφνης, έχουμε μια τετραπροσωπία ηρώων που είναι οι εκδοχές του ενός. Η μήτρα είναι ο Άρτσιμπαλντ (Άρτσι) Ισαάκ Φέργκιουσον. Γιος του Στάνλεϊ και της Ρόουζ Φέργκιουσον. Ένα παιδί της Νέας Υόρκης με ρίζες που ξεκινούν από τη Ρωσία, διαπερνούν το εβραϊκό στοιχείο και φτάνουν ως το σημείο όπου δυνητικά ο καθένας, άρα και ο Φέργκιουσον, πρέπει να πάρει μια συγκεκριμένη κατεύθυνση στη ζωή του. Ο Όστερ –μέσω του Άρτσι– το κάνει με πληθωρικό τρόπο. Δεν ακολουθεί μια εκδοχή, αλλά τέσσερις. Μπορεί ένας να είναι ο ήρωας, όμως, τα πιθανά αναπτύγματα της μοίρας του συντάσσονται από τον Όστερ με τρόπο ολοκάθαρο. Μπορεί να μοιάζουν οι ζωές των τεσσάρων Φέργκιουσον, μπορεί κάποιες στιγμές να ακολουθούν παρόμοιες περιελίξεις, εντούτοις δεν τους μπερδεύεις, δεν έχουν ίδια ειμαρμένη, αν και το τέλος τους είναι ομοίως τετελεσμένο. 

Και κάπως έτσι αρχίζει το παιχνίδι των πιθανοτήτων. Ποιος είναι ο ένας Άρτσι και ποιος ο άλλος; Τι ζητάει ο ένας και τι χάνει ο άλλος; Τι πετυχαίνουν και τι χάνουν ο καθένας ξεχωριστά; Σε τούτο το κλασικότροπο μυθιστόρημα ενηλικίωσης, τα κάτοπτρα είναι τέσσερα. Τόσες είναι οι σκιές, οι εκδοχές, οι υπάρξεις και οι μοίρες τους. 

Ναι, είναι λογικό να υπάρξουν παρανοήσεις κατά την ανάγνωση, άλλωστε έχουμε να κάνουμε στην πραγματικότητα με τέσσερα βιβλία σε ένα corpus. Δύσκολα μπορεί να θυμηθεί κανείς ποιος Φέργκιουσον είναι αυτός που ερωτεύτηκε την ξαδέλφη του, ποιος κατάφερε να εκδώσει το πρώτο του βιβλίο και ποιος δέχθηκε σωρηδόν απορρίψεις από εκδότες, ποιος πειραματίστηκε σεξουαλικά και με τα δύο φύλλα και ποιος ήταν σταθερά προσηλωμένος στον ποδόγυρο. Και οι τέσσερις, όμως, αναζητούν τη θέση τους σε έναν κόσμο που διαστέλλεται και αλλάζει με ιλιγγιώδεις ρυθμούς. Και οι τέσσερις μοιάζουν να είναι φτιαγμένοι από άλλη πάστα – διαφορετική από την κοινωνία που τους περιβάλλει. 

Είναι νέοι, φλογεροί, γεμάτα μυστήριο και ερωτηματικά. Φλέγονται από τα πάθη της σάρκας, όμως, έχουν μέσα τους και το μέγα θαύμα της δημιουργίας. Το κοινό τους στοιχείο είναι η λογοτεχνία, η μουσική, η δημοσιογραφία και ο κινηματογράφος. Θα πειραματιστούν με αυτά, σε κάποια θα πετύχουν, σε άλλα θα αποτύχουν και συχνάκις θα απογοητευτούν. Και πάλι η εποχή θα παίξει καθοριστικό ρόλο στις ψυχολογικές τους μεταπτώσεις. 

Ας μην ξεχνάμε πως μιλάμε για την εποχή του Βιετνάμ, του τρικυμιώδους ’68 όπου οι φοιτητές θα βγουν μπροστά και θα συγκρουστούν με τα παλαιά ήθη, της ρατσιστικής βίας, της ουσιαστικής αλλαγής των ηθών, όπου η nouvelle vague έρχεται να ρίξει στα Τάρταρα τον κομφορμισμό των παλαιότερων και να αναζητήσει την ελευθεριότητα μέσω του έρωτα και των ναρκωτικών, όπου η γενιά του Μπιτ κάνει την ορμητική εμφάνισή της, όπου η τέχνη γίνεται ο πολιορκητικός κριός για να θρυμματιστούν κάμποσες βεβαιότητες.

Γενικώς, έχουμε να κάνουμε με μιαν σειρά από νεοτερισμούς που μετασχημάτισαν τον παλαιό κόσμο, ενέγραψαν υποθήκες για ουσιαστικές αλλαγές για να περιπέσουν κι αυτές (φευ, αδήριτος νόμος) στο πηγάδι της λήθης. 

Ο/Οι Φέργκιουσον μετέχουν στο παιχνίδι άλλοτε από τη θέση του πρωταγωνιστή κι άλλοτε από εκείνη του παρατηρητή. Είναι μέσα, έξω και επί τα αυτά. Ναι, προφανώς και διαρρηγνύεται μέσα τους η σχέση με τον υπόλοιπο κόσμο όταν δολοφονείται ο JFK και ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ. 

Προφανώς και δεν μένουν αδιάφοροι όταν βρίσκονται σε εξέλιξη οι μεγάλες ταραχές στο Πρίνστον, το Κολούμπια και σε άλλα Πανεπιστήμια της χώρας (κάποιοι από τους Φέργκιουσον φοιτούν σε Πανεπιστήμια της λεγόμενης Άϊβι Λιγκ). Όμως, την ίδια εσωτερική ταραχή βιώνουν όταν γράφουν το πρώτο ή το δεύτερο βιβλίο τους, μεταφράζουν γάλλους ποιητές, βλέπουν ταινίες στον κινηματογράφο (από τον Χοντρό και Λιγνό έως πειραματικές γαλλικές ταινίες), μετέχουν στο παίγνιο της κλινοπάλης με διάφορους παρτενέρ ή αποφασίζουν να ξεκόψουν από την οικογενειακή εστία και όχι πάντα με εύκολο τρόπο. 

Προφανέστατα έχουμε να κάνουμε με ένα μυθιστόρημα πλήρους άνθισης και ωρίμανσης – μαεστρικά δομημένο και με δραματουργικές κορυφές άξιες επαίνων. 

Για τον Όστερ, η μοίρα κάθε ανθρώπου είναι αποτέλεσμα τυχαίων συμβάντων, αλλά και απόφασης. Παίρνεις το ένα μονοπάτι γνωρίζοντας πως αφήνεις ανεκμετάλλευτες άλλες εκδοχές της μοίρας. Ποτέ δεν ξέρεις αν η απόφαση που έλαβες ήταν η ορθή και πού βρέθηκες κερδισμένος και πού κατάφορα ηττημένος. Κι επειδή οι πιθανότητες είναι πολλές, ωσαύτως πολλές μπορούν να είναι και οι δυνητικές ζωές που ανοίγονται μπροστά μας. Στην περίπτωσή μας, ο ένας Φέργκιουσον γέννησε άλλους τρεις κι αφού τους είδε να γίνονται πρωταγωνιστές στα δράματά τους στο τέλος τους θανάτωσε για να επιβιώσει ο ένας και μοναδικός. Ναι, είναι ένας αλλά φέρει μέσα τους και τους τέσσερις εν ταυτώ. 

Για το 4 3 2 1 ισχύει μέχρι κεραίας αυτό που είχε σημειώσει ο Οράτιος: «Materiam superabat opus» (σ.σ.: το έργο ξεπέρασε το υλικό). Και μπορεί το υλικό από το οποίο είναι φτιαγμένο να μην θεωρείται αμελητέο, το τελικό αποτέλεσμα, όμως, ξεπερνάει ακόμη και την αρχική σκέψη του Όστερ. Πρόκειται για ένα πλήρως αυτονομημένο μυθιστόρημα που αναπτύσσεται φυγόκεντρα, ενώ η πρόθεσή του να μείνει σε κεντρομόλα διάθεση δεν χάνεται. Σαν να λέμε: λειτουργεί άλλοτε από μέσα προς τα έξω κι άλλοτε με αντίρροπη διάθεση. Προφανέστατα έχουμε να κάνουμε με ένα μυθιστόρημα πλήρους άνθισης και ωρίμανσης – μαεστρικά δομημένο και με δραματουργικές κορυφές άξιες επαίνων. Ο Όστερ, ακόμη και αν προετοιμάζει τον εαυτό του για την έξοδο, το κάνει με τους δικούς του όρους. Είναι ένας δεξιοτέχνης και με τούτο το μυθιστόρημα έδειξε και στους πλέον δύσπιστους πως είναι άξιος μάστορας του métier. 

Η Μαρία Ξυλούρη ανέλαβε να φέρει εις πέρας όχι μια μετάφραση, αλλά ένα μαραθώνιο δρόμο. Θα περίμενε κανείς να κουραστεί στην πορεία, να χάσει τη ρότα της, να πνιγεί μέσα στον ποταμό των πληροφοριών και των ιστοριών. Μείνετε ήσυχοι: δεν συνέβη τίποτα τέτοιο. Από τον ωκεανό των λέξεων του Όστερ βγήκε στη στεριά δίχως «πνιγμούς» και μαζί της τράβηξε και τους αναγνώστες. 

* Ο ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΜΑΡΙΝΟΣ είναι συγγραφέας και δημοσιογράφος.

4 3 2 1
Paul Auster
Μτφρ. Μαρία Ξυλούρη
Μεταίχμιο 2018
Σελ. 1226, τιμή εκδότη €33,20

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ PAUL AUSTER