Για το μυθιστόρημα Expo 58 του Jonathan Coe (μτφρ. Μαργαρίτα Ζαχαριάδου, εκδ. Πόλις).
Του Γιώργου Βέη
Ο μάλλον αρχετυπικός δημόσιος υπάλληλος, ο Τόμας Φόλεϊ, ταχύς αλλά σ΄εμφανή βαθμό εσωστρεφής, αυτοπειθαρχημένος, πάντως κατά βάθος λίαν φιλόδοξος, αποχαιρετά το γραφείο του στην Κεντρική Διεύθυνση Πληροφοριών στην Αγγλία και μαζί μ΄ αυτό τη σύζυγό του, καθωσπρέπει συμβία, και τη σχεδόν νεογέννητη κορούλα τους. Τοποθετείται, ουσιαστικά προαγόμενος, έξι μήνες στις Βρυξέλες, προκειμένου να επιβλέπει την «Μπριτάνια», την ολοκαίνουργια μπυραρία, πρότυπο της βρετανικής ευωχίας και όχι μόνον. Είναι εν ολίγοις το δημοφιλές σημείο αναφοράς, οιονεί έμβλημα, της όλης βρετανικής παρουσίας στο πλαίσιο της διοργάνωσης της περιβόητης «Expo 58», δηλαδή της διαρκώς αυτοεγκωμιαζόμενης, όντως επιβλητικής έως προκλητικής Έκθεσης του 1958, της μεγαλύτερης του είδους της, και δη σε παγκόσμια κλίμακα, κατά τη διάρκεια του καθόλα φονικού 20ου αιώνα. Μάλιστα είναι η πρώτη, η οποία στήνεται μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο.
Η Ευρώπη αλλάζει
Στην καρδιά του εντελώς περίεργου κι ανεδαφικού κατ΄ αυτόν Βελγίου, τόσο το τεχνολογικά προκλητικό «Ατόμιουμ», δηλαδή το γιγαντιαίο γλυπτό, αποθέωση του κιτς για τα σημερινά δεδομένα, αλλά όχι για τα συγκεκριμένα δεδομένα του 1958, όσο και η δεόντως ελκυστική Αννέκε, η ευειδής Φλαμανδή, προφανώς φιλελεύθερη σεξουαλικά, εκ καθήκοντος οικοδέσποινα, η οποία τον υποδέχεται στο αεροδρόμιο, υπεραρκούν για να παρασύρουν τον Τόμας Φόλεϊ, όντως εντελώς απροετοίμαστο για τέτοιους πολιτισμικούς κραδασμούς, σε μια δίνη ηθικών και άλλων συγκρούσεων. Το μυθιστόρημα είναι αυτή ακριβώς η αποδελτίωση των εξαιρετικά κρίσιμων εσωτερικών τριβών, οι οποίες απειλούν να καταστρέψουν ολοσχερώς τον εμφανώς περιδεή, άτυχο καταρχήν Τόμας Φόλεϊ. Αν στο τέλος θα διασωθεί μαζί με την υπόλοιπη οικογένειά του, η οποία αυξάνει στο μεταξύ αριθμητικά, αυτό θα οφείλεται περισσότερο σε ευνοϊκές, απρόσμενα θετικές συγκυρίες, παρά σε λυσιτελείς εμπεδώσεις μιας πρωτογενούς, προμηθεϊκής δηλαδή σύνεσης.
Μετρημένες δόσεις κάθαρσης, διάχυτος κλαυσίγελως, καίρια και αποφασιστική ανατομία της Ευρώπης προβολή των σκοτεινών πλευρών της ματαιόδοξης, επιχειρησιακά άμετρης σοβιετίας στα τέλη του 1960.
Μετρημένες δόσεις κάθαρσης, διάχυτος κλαυσίγελως, καίρια και αποφασιστική ανατομία της Ευρώπης, η οποία αναγεννάται ραγδαία, αλλά και ασύμμετρα, από τις στάχτες της μετά την πανωλεθρία του Γ! Ράιχ σ΄ όλα ανεξαιρέτως τα μέτωπα, προβολή των σκοτεινών πλευρών της ματαιόδοξης, επιχειρησιακά άμετρης σοβιετίας στα τέλη του 1960, αλλά και δεινή, συνειδητά εξ αντικειμένου αυτοκριτική του μάλλον αντιφατικού τρόπου σκέπτεσθαι και ενεργείν των νεοβρετανών, σκώμματα αλλεπάλληλα για τη χρόνια ερωτική αβελτηρία σε ατομική και συλλογική βάση και βεβαίως σχόλια έμμεσα πλην σαφέστατα για την τρέλα, η οποία συνείχε τότε και εξακολουθεί -φευ- να συνέχει την καθημερινότητά μας στο σύνολό της: ο Τζόναθαν Κόου παίζει εν τέλει μπάλα στο καθόλα γνωστό του γήπεδο, μπροστά σε υποψιασμένους και ανυποψίαστους θεατές-δέκτες του. Κύριος αντίπαλός του η αναγνωστική ανία, την οποία, περιττό να το τονίσω περαιτέρω, νικά κατά κράτος. Έχει άλλωστε, μεταξύ άλλων, νουν, πείρα, ήπια αυτοπεποίθηση και ασκημένη στο έπακρο παρατηρητικότητα.
Οι Βρετανοί και η Expo 58
Ο Jonathan Coe
|
Ο κόσμος δεν είναι ασφαλώς αυτό που θέλει πεισμόνως να φαίνεται, αλλά αυτό που ιεροκρυφίως είναι. Από την άποψη αυτή, ο συγγραφέας από το Μπέρμιγχαμ του Ηνωμένου Βασιλείου (1961 - ) ανήκει στους πλέον πιστούς μαθητές της μεγάλης Σχολής του λάτρη του όποιου αυθεντικού βρετανικού πνεύματος, του μονήρη της Δρέσδης και της Φραγκφούρτης, του καθόλα επαρκούς κι άλλο τόσο απρόοπτου Αρθούρου Σοπενχάουερ – το θεμελιώδες έργο του οποίου Die Welt als Wille und Vorstellung, δηλαδή Ο Κόσμος ως Βούληση και ως Παράσταση (1818), εικάζω ότι ο Τζόναθαν Κόου θα το είχε ξεψαχνίσει ως συνεπής φοιτητής φιλολογίας στο Trinity College του Πανεπιστημίου του Καίμπριτζ. Σύμφωνα μάλιστα με παλαιότερη δήλωση του συγγραφέα, το Expo 58 «μπορεί να διαβαστεί με πολλούς τρόπους: σαν ένα κλασικό «κωμικό μυθιστόρημα» στην παράδοση του Χένρι Φίλντινγκ, του Μάικλ Φρέιν και του Κίνγκσλεϋ Έιμις. Σαν ένα homage [δηλαδή: αφιέρωμα] στις βρετανικές κωμικές ταινίες από τις δεκαετίες του 1930, του 1940 και του 1950, σαν μια παρωδία των βιβλίων κατασκοπείας του Ψυχρού Πολέμου και σαν το τελευταίο κεφάλαιο σε ένα δίκτυο από μυθιστορήματα και διηγήματα τα οποία γράφω τις τελευταίες δυο δεκαετίες». Δεν είμαστε υποχρεωμένοι να πιστεύουμε απολύτως τι μας προωθούν οι συγγραφείς για το τάδε έργο τους. Συνήθως υπερβάλλουν, ωραιοποιούν ή στρογγυλεύουν με τις δηλώσεις τους το παν κατά το δοκούν. Στη συγκεκριμένη όμως περίπτωση ο πολυσχιδής, χαλκέντερος Τζόναθαν Κόου δεν υποδύεται την καρικατούρα του εαυτού του, δεν παίζει δηλαδή κρυφτούλι με τους πάμπολλους ανά τον κόσμο αναγνώστες του. Αποφεύγοντας τους αυτοεπαίνους, παραδέχεται επιρροές, καταβολές και τα συναφή. Πλην όμως, αυτάρκης υφολογικά, καταθέτει ένα ακόμη έργο λυσιτελούς χαρακτηριολογικής επεξεργασίας, όπου οι προσωπογραφίες των ηρώων συνθέτουν ένα διαλεκτικά αρμονικό μωσαϊκό αξιοπερίεργων, προβληματικών, πάντως σε μεγάλο βαθμό κατανοητών ψυχοσυνθέσεων.
Το Expo 58 «μπορεί να διαβαστεί με πολλούς τρόπους: σαν ένα κλασικό «κωμικό μυθιστόρημα». Σαν ένα homage στις βρετανικές κωμικές ταινίες από τις δεκαετίες του 1930, του 1940 και του 1950, σαν μια παρωδία των βιβλίων κατασκοπείας του Ψυχρού Πολέμου».
Το κύριο ερμηνευτικό κλειδί για τη βαθύτερη κατανόηση των αιτίων και των αιτιατών, τα οποία μνημονεύονται διαδοχικά σ΄ αυτό το καλώς συγκερασμένο μυθιστόρημα, μας το δίνει μια εξαιρετικά βραχεία στιχομυθία στην κρίσιμη 114η σελίδα. Παραθέτω κατά λέξη τα εξής: «Και οι Βρετανοί ανήκουν στην Ευρώπη, αν δεν κάνω λάθος». «Ναι, αλλά εμείς προτιμάμε τα πράγματα κάπως πιο στέρεα απ΄ ό,τι οι ηπειρωτικοί μας σύμμαχοι». Εδώ κατατίθεται με περισσή λεκτική συνέπεια, αλλά και ομολογούμενη συνθετική επάρκεια η απορία του λεγομένου μέσου Βρετανού για την Ευρώπη, την Continent, όπως εμφανώς αποστασιοποιούμενος αποκαλεί επιμόνως την Ευρώπη των πολλών ταχυτήτων, των διαβρωτικών ασαφειών, των απρόβλεπτων ή ακατάληπτων μεταπτώσεων και βεβαίως των ποικίλων ιδιαιτεροτήτων της, ενίοτε επικίνδυνα ανατρεπτικών για τα δικά τους, οίκοθεν νοείται, δεδομένα. Το δε πήγαινε - έλα των αφορισμών, των ιδεοληπτικών θεωρημάτων, αλλά και των πεπραγμένων μιας ανηλεούς, συχνά πυκνά άκρως εκβιαστικής δράσης λογής μίσθαρνων χαφιέδων ή κατά το ευπρεπέστερον «κατασκόπων» ή και «αρχικατασκόπων», εδράζεται στην κινητικότητα διφορουμένων σημαινόντων και σκοτεινών ή ημιδιαφανών σημαινομένων. Ίσως το ρηθέν πριν πενήντα περίπου χρόνια στη γείτονα Γαλλία, και μάλιστα στις πλέον περίβλεπτες ακαδημαϊκές αίθουσες της πρωτεύουσάς της, να προσδιορίζει ακριβέστερα τα τεκταινόμενα στις ενδότερες πτυχές της περιώνυμης Expo 58, ήτοι: «Το σημαίνον, παραγόμενο στο πεδίο του Άλλου, κάνει να αναδύεται το υποκείμενο της σημειοδότησής του. Αλλά δεν λειτουργεί ως σημαίνον παρά μόνο [ . . .] με την ίδια κίνηση που το καλεί να λειτουργήσει, να μιλήσει, ως υποκείμενο». (Βλ. Ζακ Λακάν, Το σεμινάριο του Ζακ Λακάν, Βιβλίο ΧΙ, Οι τέσσερις θεμελιακές έννοιες της Ψυχανάλυσης (1964) (μεταγραφή κειμένου: Ζακ - Αλαίν Μιλλέρ, μετάφραση: Ανδρομάχη Σκαρπαλέζου, τελική ανάγνωση: Γιώργος Χειμωνάς, Εκδόσεις Ράππα, 1982, σελ. 264).
* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΗΣ είναι ποιητής.
Expo 58
Jonathan Coe
Μτφρ. Μαργαρίτα Ζαχαριάδου
Πόλις 2014
Σελ. 368, τιμή € 16,00