Του Νίκου Ξένιου
Στο μυθιστόρημα Έκλειψη του Τζων Μπάνβιλ, ο ηθοποιός Άλεξ Κλιβ, που πάσχει από καταστροφικό τρακ πάνω στη σκηνή, απομονώνεται με τη γυναίκα του στο εγκαταλελειμμένο σπίτι που κληρονόμησε από τους γονείς του κι επιχειρεί να συμβιβαστεί με τα φαντάσματα της παιδικής του ηλικίας.
Στο επόμενο μυθιστόρημα του Μπάνβιλ, το Σάβανο (2002), ο αφηγητής δέχεται, ως καταιγισμό πένθους, την είδηση για την αυτοκτονία της κόρης του Κας στο ιταλικό θέρετρο Πόρτο Βένερε. Ο βραβευμένος με Μπούκερ ιρλανδός συγγραφέας[1] θα επανέλθει με μια εφηβική μνήμη-φαντασίωση που ανακαλεί ένας συνταξιούχος ηθοποιός λίγο πριν ανεβεί για μιαν ακόμη φορά στο παλκοσένικο[2]. Στο Αρχαίο Φως, δημοσιευμένο δέκα χρόνια μετά, ο Άλεξ Κλιβ αρχίζει να καταγράφει τις μνήμες του από την ασαφή αλλά συγκλονιστική σχέση που είχε στα δεκαπέντε του με την κυρία Γκρέι, κατά είκοσι χρόνια μεγαλύτερή του και μητέρα του παιδικού του φίλου.
Η επινόηση του παρελθόντος
Απομονωμένος στη στενόχωρη σοφίτα του, ο αφηγητής αφήνει τη σύζυγό του Λυδία στο βασίλειο της σκοτεινής της κουζίνας. Μονάχος αναπολεί τα εφηβικά σκιρτήματα και την ανακάλυψη του σαρκικού έρωτα, πάντα συνοδευμένα από τις ενοχές της διάπραξης ενός αμαρτήματος. Η αφήγηση κινείται ανάμεσα στη μνήμη της εφηβικής αφύπνισης του έρωτα και στο πένθος που μοιράζεται με τη γυναίκα του για την απώλεια της κόρης τους. Πένθος που διακόπτεται από την πρόταση να πρωταγωνιστήσει σε ένα φιλμ με τον διόλου τυχαίο τίτλο: Η επινόηση του παρελθόντος. Το σεναριακό σχέδιο είναι βασισμένο στη βιογραφία του λογοτεχνικού κριτικού Άξελ Βάντερ από ένα συγγραφέα με τα αρχικά «Τζέι» και «Μπι»[3]. Στο μυθιστόρημα του Μπάνβιλ ο παροπλισμένος ηθοποιός βρίσκει προσποιητή τη βιογραφία που διαβάζει[4]. Κατηγορεί το «άλλο εγώ» του για την παθολογική αναζήτηση της mot juste, της ακριβούς λέξεως. Τον κατηγορεί ως γελοίο αποδομιστή, ως μεταστρουκτουραλιστή της κακιάς ώρας. Το τεχνητού ύφους αυτό βιβλίο είναι η βιογραφία του Άξελ Βάντερ, που υιοθέτησε την ταυτότητα ενός άλλου ανθρώπου. Ο Άλεξ λοιπόν πρόκειται να υποδυθεί ένα χαρακτήρα του οποίου το όνομα είναι αναγραμματισμός του δικού του[5]. Διπλοπροσωπία. Διπλασιασμός χαρακτήρων. Ανάγκη για συμμετρία και φόβος του κενού. Πάνω απ’ όλα, φροντίδα και αγάπη του Μπάνβιλ για τους χαρακτήρες που πλάθει.
Ολοκλήρωση μιας τριλογίας
Στην ουσία, η αναφορά στην ερωτική εμπλοκή με την κυρία Γκρέι, πενήντα χρόνια πριν, είναι η εξιστόρηση μιας αποπλάνησης. Μια αμφιθυμική κυρία Γκρέι, έρμαιο του καταλυτικού πάθους που η αποκάλυψή του είναι ζήτημα χρόνου. Νοσταλγία για τα παλιά σπίτια της εξοχής, τα παλιά έπιπλα, τα παλιά λιμάνια και τα τραίνα κυριαρχεί στο ρομάντζο αυτό που διήρκεσε από κάποιον Μάιο έως κάποιον Σεπτέμβριο. Το παράνομο ζευγάρι συναντιέται σε μυστικά ραντεβού, πίσω από θάμνους, σε σπίτια κηπουρών.
Στο σύμπαν οφθαλμαπάτης (trompe l’oeil) του Μπάνβιλ τα πράγματα επαναλαμβάνονται, το γεγονός του παρόντος δεν είναι παρά επανάληψη αντίστοιχων συγκυριών του παρελθόντος. Είναι αμφίβολο αν η μεγάλη ερωμένη που αναπολεί ο αφηγητής πρωτοεμφανίστηκε στα μάτια του πάνω στο αυτοκίνητό της ή όχι. Η μνήμη του τον απατά. Όμως παραμένει αμετανόητα ερωτευμένος μαζί της. Χωρίς να μπορεί να υπερβεί τον ρόλο του γιου. Με μικρά πείσματα, με κλάματα. Με ανάγκη για τη μητρική αγκαλιά. Με βαθμιαία υποκατάσταση της μητέρας. Φυσιολογική ενηλικίωση, ή απώλεια της παιδικότητας; Και τα δύο, φυσικά, σ’ ένα λυρικό αμάλγαμα που συνιστά ολοληρωτική αντίθεση προς την επίπεδη συζυγική ζωή του παρόντος. Σαν το παρελθόν να είναι πολύ πιο εναργές, γεμάτο μυρωδιές, αφές και χρώματα.
Διηγήματα ενσωματωμένα
Διαισθάνομαι πως κάποια σημεία του βιβλίου δεν εντάσσονται εύκολα στον κύριο κορμό της αφήγησης, παρά το γεγονός ότι είναι τα πιο ενδιαφέροντα από λογοτεχνική άποψη. Και, με μια περίεργη συνενοχή, τρέφω την ενδόμυχη υποψία ότι ο Μπάνβιλ κατά τόπους ενσωματώνει, στο εκτενές αφήγημα που το μυθιστόρημα εξ ορισμού συνιστά, μικρές ιστορίες που αρχικά προορίζονταν για αλλού. Ένα τέτοιο χαρακτηριστικό σημείο είναι η συνάντηση του αφηγητή με τον ζητιάνο Τρέβορ του Τρίνιτυ[6]. Αυτό το κείμενο, εμβόλιμο, ενδοσκοπικό, στη φόρμα του short story, ξεκινά με την κλισέ φράση: «Μου αρέσει το περπάτημα», για να εξελιχθεί σε προοίμιο μιας επίμονης παρατήρησης του συγγραφέα. Είναι μια από τις σπάνιες στιγμές ετεροαναφορικότητας του βιβλίου, από μόνη της δε το προικίζει με μια σπάνια ρεαλιστική αύρα.
Η αντιπαράθεση παρελθόντος-παρόντος και συγκεκριμένα της νεανικής ηλικίας του ίδιου ήρωα με την ωριμότητά του είναι κλισέ στον Μπάνβιλ[7]. Στη διάρκεια των γυρισμάτων της Επινόησης του Παρελθόντος ο Κλιβ σχετίζεται με την Ντάουν Ντέβενπορτ, μια ενζενί που θρηνεί τον θάνατο του πατέρα της. Η Ντάουν Ντέβενπορτ είναι αμφίβολο αν του θυμίζει ή όχι τη χαμένη του κόρη. Η ιδιότητα του ηθοποιού, καθεαυτήν, είναι ταύτιση με κάποια άλλα πρόσωπα. Αναπόφευκτα μεταξύ τους αναπτύσσεται μια σχέση πατέρα-κόρης. Και σ’αυτό το σημείο ο ρεαλισμός εξαφανίζεται, ως δια μαγείας, για να παραχωρήσει τη θέση του στον αισθητισμό. Στις συνεντεύξεις του ο συγγραφέας ισχυρίζεται ότι οφείλει πολλά στον Χένρι Τζέημς, αυτό όμως δεν εμπόδισε τους κριτικούς να εντοπίσουν επιρροές από τον Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ.
Νοσταλγία ενός καθολικού για τον έρωτα
Ο εσωτερικός μονόλογος του Κλιβ συχνά εξελίσσεται σε μίνι δοκίμιο, με ελεγειακό τόνο, που θέμα του έχει τη δακρύβρεχτη απώλεια, τον αποχωρισμό, την απομάκρυνση μέσα στον χρόνο[8]. Ο Άλεξ Κλιβ έχει επανεμφανιστεί στα δυο προηγούμενα μυθιστορήματα του Μπάνβιλ και η αφηγηματική φωνή είναι η ίδια. Ο λόγος είναι ποιητικός, με σχήματα λόγου, ο ρυθμός είναι επίσης ποιητικότατος, είτε το κείμενο αναφέρεται στα λουλούδια της άνοιξης, είτε αναφέρεται στο σεξ[9], είτε στην περιγραφή του δρόμου όπου κατοικεί το αντικείμενο του πόθου του, η κυρία Γκρέι. Το κείμενο γίνεται κοινότοπο στο σημείο όπου ο έφηβος εξομολογείται στον ιερέα το σωματικό του αμάρτημα. Ο εγκαταλελειμμένος παράδεισος των Καθολικών και πάλι πρωταγωνιστεί, αναδεικνύει δε τα γυμνά κορμιά των εραστών μέσα από δέσμες φωτός που περνούν από ψηλά παράθυρα.
Να ποιο είναι το αρχαίο φως[10] και πού εντοπίζεται η αναζήτηση του αρχετυπικού από ένα σύγχρονο συγγραφέα. Θέμα του; Η αντιστροφή των φύλων για τη συγγραφή μιας νέας «Λολίτας», αρσενικής αυτή τη φορά. Η απογοήτευση του εφήβου μπροστά στις φωτοσκιάσεις του γυμνού γυναικείου σώματος, αλλά και η έκσταση στην αφή και στην ένωση μαζί του[11]. Τέλος, μια εκκρεμούσα πρόθεση πατρότητας, εξίσου θλιβερή με το πένθος για την απώλεια της κόρης, που τελικά αναβιβάζει τη Μνήμη στον θρόνο της αδιαμφισβήτητης, δόλιας κυριάρχου[12].
Αρχαίο φωςΤζων Μπάνβιλ
Μτφρ: Τόνια Κοβαλένκο
Εκδόσεις Καστανιώτη 2013
Σελ. 285, τιμή € 17,04
[1] Το Μπούκερ κέρδισε για το μυθιστόρημα «Θάλασσα».
[2] Η πρώτη του οπτική επαφή με το γυμνό γυναικείο σώμα γίνεται μέσα από την καταμέτωπο συνάντηση με το είδωλο της μελλοντικής του ερωμένης σ’ένα καθρέφτη μπουντουάρ.
[3] Το όνομα του βιογράφου αυτού έχει τα αρχικά J.B. (συντομογραφία του John Banville)
[4] Ο Μπάνβιλ αυτοσαρκάζεται σε αυτό το σημείο, αναφερόμενος στις αρνητικές κριτικές που έχει δεχθεί ο ίδιος.
[5] “I am not Axel Vander, nor anything like him. Am I?”
[6] Ονομασία που ο ίδιος ο Μπάνβιλ έχει αποδώσει στην άκρως ρεαλιστική αυτή μορφή.
[7] «Since it seems that nothing in creation is ever destroyed, only disassembled and dispersed, might not the same be true of individual consciousness? Where when we die does it go to, all that we have been?»
[8] Η ίδια η λέξη cleave, στην αγγλοσαξονική ετυμολόγησή της, παραπέμπει στον «χωρισμό του σταχυού από τον καρπό», στη «θραύση των δεσμών », αλλά και, με μια παράξενη, οξύμωρη νοηματική μετάπτωση, στην «προσκόλληση».
[9] «a momentary glimpse of taut suspenders and pearly-white satin knickers».
[10] «Το αρχαίο φως γαλαξιών που ταξιδεύει ένα εκατομμύριο, ένα δισεκατομμύριο, ένα τρισεκατομμύριο χρόνια μέχρι να μας φτάσει»
[11] "Φυσικά μου άφησε απόλυτη πρόσβαση στο κορμί της, αυτόν τον μυστικό κήπο ηδονών όπου γλιστρούσα, ρουφούσα, έμενα να κοιτώ και ν’αποθαυμάζω, σαν μια μέλισσα στην ακμή της γύρης των λουλουδιών».
[12] "Some say that without realising it we make it all up as we go along, and I am inclined to credit it, for Madame Memory (κατά το Madame Bovary) is a great and subtle dissembler…": ο λεκτικός περφεξιονισμός του Μπάνβιλ έχει τους προκατόχους του: τον Φλωμπέρ, επί παραδείγματι. Ο Μπάνβιλ είναι ένας γνήσιος ésthète.
