Για τη νουβέλα του Don DeLillo «Η σιωπή» (μτφρ. Ζωή Μπέλλα-Αρμάου, εκδ. Gutenberg). Στην εικόνα στο κέντρο του άρθρου, η εικαστικός © Stefania Infante αποτύπωσε εύστοχα την υπαρξιακή αγωνία των ηρώων του βιβλίου.
Του Παναγιώτη Γούτα
Ο Ντον ΝτεΛίλο, ο μεταμοντερνιστής Αμερικανός συγγραφέας, μεταξύ άλλων, και των βιβλίων Υπόγειος κόσμος, Άνθρωπος σε πτώση και Σημείο Ωμέγα (ο Χάρολντ Μπλουμ συμπεριλαμβάνει τον Υπόγειο κόσμο στον Δυτικό Κανόνα του, ως ένα από τα αρτιότερα μυθιστορήματα της αμερικανικής λογοτεχνίας του εικοστού αιώνα), επανέρχεται με μια πυκνή και ελλειπτική μελλοντολογική νουβέλα, που την τιτλοφορεί Η σιωπή. Ένα ολιγοσέλιδο κείμενο μόλις 115 σελίδων, στο οποίο πέτυχε θαυμάσια να αποτυπώσει όλη την ένταση και την υπαρξιακή αγωνία των ανθρώπων, σε κάποιο σημείο της γης, όταν για αδιευκρίνιστους λόγους (βιολογικός πόλεμος, χακάρισμα άγνωστης υπερδύναμης, εκτεταμένος αποσυντονισμός τηλεπικοινωνιών, εξωγενείς παράγοντες, εισβολή εξωγήινων κλπ.) νεκρώνουν τα πάντα.
Κενή οθόνη
Οι ήρωες της νουβέλας είναι πέντε τον αριθμό: Ο Τζιμ, η Τέσα, ο Μαξ, η Ντάιαν και ο Μάρτιν. Αφηγηματικός τόπος στο μεγαλύτερο τμήμα της νουβέλας ένα διαμέρισμα στο Μανχάταν. Οι δύο πρώτοι, ο Τζιμ και η Τέσα (πρόκειται για ζευγάρι) μόλις έχουν κάνει αναγκαστική προσγείωση σε πτήση τους από το Παρίσι στη Νέα Υόρκη, ενώ σε όλη την επικράτεια οι υπολογιστές και οι ψηφιακές συσκευές έχουν νεκρωθεί. Το ζεύγος, προτού οδηγηθεί στο διαμέρισμα για να παρακολουθήσουν όλοι μαζί έναν αγώνα αμερικανικού ποδοσφαίρου (τον τελικό του Σούπερ Μπόουλ), περνά πρώτα από ένα νοσοκομείο της περιοχής για να περιποιηθούν οι γιατροί το τραύμα του Τζιμ στο κεφάλι, το οποίο απέκτησε εξαιτίας της ανώμαλης, υποχρεωτικής προσγείωσης του αεροσκάφους. Στο νοσοκομείο επικρατεί χάος, γιατροί και νοσοκόμοι παραληρούν μη γνωρίζοντας τι έχει συμβεί στη χώρα, μια ουρά ανθρώπων (μεταξύ αυτών και επιβάτες της πτήσης) περιμένουν να εξεταστούν για μικροτραυματισμούς.
Η σιωπή που καλύπτει τα πάντα δεν διευκρινίζεται αν είναι απόρροια του τρόμου και της αγωνίας που περιβάλλει τα πρόσωπα ή αν είναι μια νέα παγιωμένη κατάσταση ζωής που επιβάλλεται στους ανθρώπους από μια άνωθεν δύναμη, που τους δοκιμάζει και τους υποβάλλει σε κάτι ανεξήγητο και πρωτόγνωρο.
Παράλληλα, στο διαμέρισμα, οι τρεις υπόλοιποι ήρωες αδυνατούν να παρακολουθήσουν τον αγώνα, αφού η οθόνη μένει κενή, μαύρη. Ο Μαξ (φαινομενικά ο πιο προσκολλημένος από τους άλλους στην τεχνολογία) παραληρεί αθλητικού περιεχομένου σκέψεις ανάμεικτες με τετριμμένα διαφημιστικά σποτ, ο Μάρτιν στο δικό του υπαρξιακό ντελίριο μνημονεύει σημεία της «Ειδικής θεωρίας της σχετικότητας» του Αϊνστάιν, από επιστημονικό σύγγραμμα του 1912, η Ντάιαν παρατηρώντας τους δύο άντρες (ο Μαξ είναι ο άνδρας της και ο Μάρτιν, για τον οποίον κάποια στιγμή κάνει σεξουαλικές σκέψεις, μαθητής της στο πανεπιστήμιο) προσπαθεί να καταλάβει τι έχει συμβεί μέσα της αλλά και σ’ αυτούς τους δύο ανθρώπους. Τζιμ και Τέσα επιστρέφουν κάποια στιγμή στο διαμέρισμα, όμως η όλη κατάσταση εξακολουθεί να παραμένει ασαφής και συγκεχυμένη.
Στην πόλη επικρατεί συσκότιση, κινητά και συσκευές απενεργοποιημένα, ο κόσμος επιδεικνύει τρομώδη συμπεριφορά, σκότος, ένταση, απορία, αναρχία, αγωνία παντού για το μέλλον. Οι ήρωες μας, παροδικά, φαίνεται να έχουν απώλεια μνήμης και διαταραχή συνείδησης. Η μνήμη σταδιακά επανέρχεται. Ωστόσο η τηλεόραση στην οθόνη παραμένει μαύρη και ο Μαξ, κοιτώντας ολόισια μπροστά, αδημονεί για τη συνέχεια του ματς. Η σιωπή που καλύπτει τα πάντα δεν διευκρινίζεται αν είναι απόρροια του τρόμου και της αγωνίας που περιβάλλει τα πρόσωπα ή αν είναι μια νέα παγιωμένη κατάσταση ζωής που επιβάλλεται στους ανθρώπους από μια άνωθεν δύναμη, που τους δοκιμάζει και τους υποβάλλει σε κάτι ανεξήγητο και πρωτόγνωρο: στο να ζουν δίχως να απομυζούν τα οφέλη της τεχνολογίας, κάτι δηλαδή που έκαναν με ευκολία και δίχως ιδιαίτερη περίσκεψη μέχρι τότε.
Υπαρξιακό παραλήρημα των ηρώων
Το υπαρξιακό λεκτικό ντελίριο των ηρώων –σαν σε μια μικρή σύγχρονη Βαβέλ, κάποιοι εξ αυτών μιλούν (παραληρούν καλύτερα) και σε άλλες γλώσσες πλην της αγγλικής· σπάνιο σύμπτωμα σε εγκεφαλικές διαταραχές– είναι εμφανές σε φράσεις κυρίως του δεύτερου μέρους της νουβέλας. Σταχυολογώ μερικές τέτοιες φράσεις-προτάσεις με φόβους και εναγώνιες αναρωτήσεις για το μέλλον: «Κανείς δεν θέλει να το αποκαλέσει Γ΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, αλλά είναι αυτό ακριβώς» λέει ο Μάρτιν. Αλλού (σκέψεις της Τέσα): «Έχει γίνει άλμα στον χρόνο, καθώς μας λέει ο νεαρός μας, ή ο χρόνος έχει καταρρεύσει; Και οι άνθρωποι στους δρόμους θα γίνουν όχλος, τρέχοντας εδώ κι εκεί, καταστρέφοντας και ληστεύοντας, παντού, σε όλον τον πλανήτη, αρνούμενοι το παρελθόν, εντελώς αποσυνδεδεμένοι από όλα τα ήθη και τα έθιμα;». Και παρακάτω: «Τι συμβαίνει; Ποιος το κάνει αυτό; Μήπως τα μυαλά μας επανεγγράφηκαν ψηφιακά; Είμαστε κάποιο πείραμα που τυχαίνει να καταρρέει, ένα σχέδιο που κινείται από δυνάμεις έξω από τον έλεγχό μας;».
«Ο κόσμος είναι το παν, το άτομο τίποτα. Το καταλαβαίνουμε όλοι;»
Πάλι η Τέσα (που είναι και ποιήτρια) αναρωτιέται λίγο παρακάτω: «Ποιος ξέρει τι σημαίνει οτιδήποτε από αυτά; Μήπως απλά η φυσιολογική μας εμπειρία έχει παγώσει; Γινόμαστε μάρτυρες μιας απόκλισης της ίδιας της φύσης; Ένα είδος εικονικής πραγματικότητας;» Ωστόσο, ο Μάρτιν, προσπαθώντας να δώσει λύση στο διαφαινόμενο αδιέξοδο, εκφράζεται, ίσως και λόγω του νεαρού της ηλικίας του, πιο συναισθητικά ως εξής: «Το μόνο που πρέπει να κάνουμε είναι να λογιστούμε την κατάστασή μας. Ό,τι κι αν είναι εκεί έξω, είμαστε ακόμη άνθρωποι, τα ανθρώπινα απομεινάρια του πολιτισμού». Για να προσθέσει καταληκτικά στον δικό του μονόλογο: «Ο κόσμος είναι το παν, το άτομο τίποτα. Το καταλαβαίνουμε όλοι;»
Ο Ντον ΝτεΛίλλο γεννήθηκε στο Μπρονξ της Νέας Υόρκης το 1936. Δημοσίευσε το πρώτο του διήγημα σε ηλικία είκοσι τριών ετών. Έκτοτε εξέδωσε δώδεκα μυθιστορήματα και δύο θεατρικά έργα. Είναι ο πρώτος Αμερικανός που τιμήθηκε με το Jerusalem Prize, το 1999, για το συνολικό του έργο. Το μνημειώδες μυθιστόρημά του Υπόγειος κόσμος, απέσπασε το Howells Medal της Αμερικανικής Ακαδημίας Γραμμάτων και Τεχνών ως το σημαντικότερο λογοτεχνικό έργο των τελευταίων ετών. |
Προφητικός ή όχι με την πανδημία;
Το αγωνιώδες ρητορικό ερώτημα που κατά τη γνώμη μου αποτελεί και την καρδιά αυτής της νουβέλας (διατυπώνεται άλλωστε και στις σελίδες της) είναι το παρακάτω: «Τι συμβαίνει στους ανθρώπους που ζουν μέσα στα τηλέφωνά τους;». Ο ΝτεΛίλο ξεκίνησε να γράφει τη Η σιωπή το 2018 και το βιβλίο κυκλοφόρησε στην Αμερική στην περίοδο πανδημίας, μέσα στο 2020. Ο συγγραφέας κατέγραψε εκ των προτέρων μια εκτεταμένη ψυχολογική κατάσταση στην οποία περιήλθαν οι άνθρωποι με τον ιό covid-19 σε όλον τον πλανήτη. Παρόλα αυτά, ας είμαστε λίγο επιφυλακτικοί με τον όρο «προφητικό βιβλίο», αφενός γιατί παρόμοια θέματα απασχολούσαν πάντα τον ΝτεΛίλο, αφετέρου οι δύο καταστάσεις (χάος λόγω διακοπής ηλεκτρισμού και επικοινωνιών από τη μία, πανδημία από την άλλη) διαφέρουν κυρίως στο ότι οι πολίτες που βρέθηκαν και βρίσκονται ακόμη σε καραντίνα και ηλεκτρικό ρεύμα έχουν και πολλαπλή επικοινωνία με συνανθρώπους τους χάρη στην τεχνολογία. Μόνο ο τρόμος είναι ο ίδιος, ή περίπου ο ίδιος, και στις δύο περιπτώσεις. Και η αβεβαιότητα για το μέλλον.
Με εντυπωσιακή πυκνότητα, έντονη θεατρικότητα και ανατριχιαστικά κοφτερή σαφήνεια στον λόγο του, ο ΝτεΛίλο καταγράφει το τέλος της τεχνολογίας, τον εφιάλτη της τεχνολογικής κατάρρευσης και μια μικρή γεύση, τρόπον τινά, του τι θα επακολουθήσει αυτών. Η αποτύπωση του ζοφερού κλίματος είναι αριστοτεχνική, αν αναλογιστεί κανείς τον περιορισμένο αριθμό λέξεων αυτού του βιβλίου. Μακάρι ο συγγραφέας να διαψευστεί στους αγωνιώδεις ενοραματισμούς του, ωστόσο βιβλία σαν τη Σιωπή –όπως άλλωστε και οι φιλοσοφικές και διανοητικές ενατενίσεις-ανησυχίες του ιστορικού Γιουβάλ Νόα Χαράρι, αναφορικά με τους αλγόριθμους του μέλλοντος και την οριστική υποδούλωση των ανθρώπων στις τεχνολογικές μηχανές– συγκλίνουν στην ίδια αγωνιώδη παρότρυνση: Δες τι μπορεί να συμβεί μελλοντικά και μην ξεπερνάς, άνθρωπε, το όριο, γιατί δεν είσαι σε θέση να γνωρίζεις πού θα οδηγηθείς. Μια παρότρυνση που δεν εκφράζεται, φυσικά, με διδακτισμό και μεγαλοστομίες, αλλά υπονοείται ή εξάγεται υπογείως – όπως οφείλει να κάνει δηλαδή η καλή λογοτεχνία.
* Ο ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΓΟΥΤΑΣ είναι συγγραφέας. Τελευταίο βιβλίο του, η συλλογή με νουβέλες «Μποέμ και Ρικάρντο» (εκδ. Κέδρος).
Η σιωπή
DON DELILLO
Mτφρ. ΖΩΗ ΜΠΕΛΛΑ-ΑΡΜΑΟΥ
GUTENBERG 2020
Σελ. 120, τιμή εκδότη €10,00