Αντηχήσεις σε ένα χλιμίντρισμα (ΙΙΙ)

Σε αυτό το έργο του σπουδαίου θεατρικού συγγραφέα Μάριου Ποντίκα, με κέντρισε η βαθιά και διεισδυτική του ματιά στον ανθρώπινο ψυχισμό, καθώς και το διάχυτο στο κείμενο αντι-ουμανιστικό του πνεύμα. Όμως, αυτός ο αντι-ουμανισμός του συγγραφέα στην κυριολεξία τσακίζει κόκκαλα και δημιουργεί εφιάλτες. Εδώ δεν υπάρχει ο μίτος της Αριάδνης για να μας βοηθήσει να βγούμε από τούτο το Λαβύρινθο. Αμέσως μετά την ανάγνωση του έργου «Χλιμίντρισμα», σκεφτόμουν κάποιες διάχυτες εικόνες απ’ τα έργα του Ούγγρου σκηνοθέτη Μπέλα Ταρ. Στα έργα του Ταρ, η κόλαση είναι πάντοτε μια εσωτερική υπόθεση που την κουβαλάει ο καθένας μέσα του όπου βρεθεί κι όπου σταθεί. Κάπως έτσι, μεταβάλει την κάμερά του σε νυστέρι ψυχής, αλλά το ίδιο κάνει και ο Μάριος Ποντίκας με αυτό το βαθιά αντι-ουμανιστικό έργο στο οποίο μεταβάλει την πένα του σε νυστέρι ψυχής, μέσα από ένα δύστροπο και δύσκολο κείμενο που καταδεικνύει το πόσο ταπεινή είναι η ύπαρξή μας. Ένα έργο λοιπόν μπελαταρικής υφής.

Η σιωπή των διανοουμένων είναι ο καθρέφτης μιας ιστορικής ήττας, ήττας μιας ουτοπίας. Ο Κένταυρος είναι ένας διανοούμενος που σιωπά, θέλει να χάσει τη λαλιά του, να σταματήσει να διαφωτίζει τους ανθρώπους, ηττήθηκε οικτρά:

«Tων διαφωτισμών δηλαδή εφευρέτης, και δι’ αυτών εσαεί αταπείνωτος, νους υβριστής του παντός, της Νεμέσεως εκπορνευτής επιτήδειος, βελτιώνεται ο άνθρωπος, θα βελτιωθεί, προχωρεί. Πρόοδος, προοδεύει, εγγυημένα, ελπίδα εγγυημένη, σίγουρα, ανυπερθέτως, αναπόφευκτα, ότι σκοτώνει ο άνθρωπος, ρημάζει, αφανίζει, ότι ο τρόπος του αυτός είναι».

Βρισκόμαστε όντως μακριά απ’ την εποχή των Σαρτρ, των Φουκό ή των Μπουρντιέ, είμαστε ορφανοί από διανοούμενους, η ίδια η λέξη έχει ευτελιστεί στην εποχή μας. Στις μέρες μας, ο διανοούμενος υποτάσσεται στις απαιτήσεις της αγοράς και του αναγνωστικού κοινού. 

Βρισκόμαστε όντως μακριά απ’ την εποχή των Σαρτρ, των Φουκό ή των Μπουρντιέ, είμαστε ορφανοί από διανοούμενους, η ίδια η λέξη έχει ευτελιστεί στην εποχή μας. Στις μέρες μας, ο διανοούμενος υποτάσσεται στις απαιτήσεις της αγοράς και του αναγνωστικού κοινού. Ας θυμηθούμε τον Τόμας Μαν, σύμβολο του αντιναζισμού, που ονόμαζε με περιφρόνηση στους Στοχασμούς ενός απολιτικού (1918) τον διανοούμενο ως «φιλόλογο του πολιτισμού» και «φιλόλογο καφενείου» (Cafehaus-Literat). Έπρεπε να έρθει ο μεσοπόλεμος, για να ταυτιστεί ο διανοούμενος σταδιακά με την Αριστερά. Στην αρχή ο όρος ταυτιζόταν με τον πασιφιστή, που μετά το τέλος του Α’ Μεγάλου Πολέμου διεκήρυττε παντού την επιτακτική ανάγκη για ειρήνη, και εδώ μορφές όπως ο Άλμπερτ Αϊνστάιν ή ο Έριχ Μαρία Ρεμάρκ και ο Ρομέν Ρολάν ήταν κατά κάποιο τρόπο οι εμβληματικότεροι πασιφιστές διανοούμενοι του μεσοπολέμου. Όμως ο πασιφισμός ξεψύχησε με την άνοδο του ναζισμού, δημιουργήθηκε ο διαχωρισμός ανάμεσα στους αντιστασιακούς διανοούμενους και τους συγγραφείς που επέλεξαν τη συνεργασία με τους ναζί, το σχίσμα στους κόλπους της διανόησης ήταν ριζικό. Μεταπολεμικά, ο Ζαν Πολ Σαρτρ ταυτίστηκε όσο κανείς με το ιδεατό πρότυπο του διανοούμενου που έθεσε εαυτόν στην υπηρεσία μιας πολιτικής σκοπιμότητας, εκφράζοντάς το ο ίδιος εύστοχα: «Ο διανοούμενος πρέπει να είναι σε κατάσταση ετοιμότητας, αφού κάθε λέξη και σιωπή έχουν συνέπειες πάνω στο παρόν, δηλαδή πάνω στην ιστορία που ξετυλίγεται την ίδια στιγμή». Έτσι, παίρνει θέση ενάντια στην γαλλική αποικιοκρατία, ενάντια στον πόλεμο της Αλγερίας, τοποθετείται δημοσίως μετέπειτα υπέρ της απελευθέρωσης των πολιτικών κρατουμένων της Μπαάντερ Μάινχοφ, και μάλιστα συνάντησε τον Αντρέα Μπαάντερ στις φυλακές το 1974, σε μια συνάντηση που κατά πολλούς απέτυχε οικτρά: O Σαρτρ προσπάθησε να πείσει τον Μπάαντερ για το αδιέξοδο και την αναποτελεσματικότητα των πολιτικών εκτελέσεων, ο δε ηγέτης της ένοπλης οργάνωσης «Φράξια Κόκκινος Στρατός» (RAF) προσπάθησε να πείσει τον φιλόσοφο ότι η ένοπλη δράση ήταν απαραίτητη τόσο στη Γαλλία όσο και σε άλλες χώρες. Ο σαρτρικός ορισμός λοιπόν του διανοούμενου που ανακατεύεται σε ό,τι δεν τον αφορά, τη στιγμή που ο ίδιος ο Σαρτρ είχε αρκετές σκοτεινές ζώνες τις οποίες δεν είναι η στιγμή να αναλύσω εδώ. Όλα και όλοι υπόκεινται στην πραγματική κριτική ιστορικοποίηση.[1]

Γιατί τα αναφέρω όλα αυτά; Ο Ποντίκας, σε ένα απαισιόδοξο για την ανθρώπινη φύση και την εξέλιξή της κείμενο, μέσα από έναν αρχαίο ελληνικό μύθο, δημιουργεί ένα βαθιά πολιτικό κείμενο, που εμένα με μετέφερε στο σήμερα και στα όσα βιώνουμε, ενώ παράλληλα μου υπενθύμιζε συνεχώς όσο το διάβαζα όλα όσα έχουμε μάθει μέσα απ’ την ιστορία, ιδίως τη σύγχρονη, για τη φύση του ανθρώπου και την οδυνηρή απώλεια ψύχραιμων και σοφών φωνών σε συνθήκες κρίσης και υπαρξιακού κενού. Σκεφτόμουν διαβάζοντας το έργο αυτό, ότι σήμερα ο διανοούμενος έχει μετονομαστεί σε «εμπειρογνώμονα», σε έναν ειδικό που θέτει εαυτόν στην υπηρεσία των υπουργικών συμβουλίων. Με την ανάπτυξη της πολιτιστικής βιομηχανίας, ο διανοούμενος έγινε εργαζόμενος, είναι πανταχού παρών, προσανατολίστηκε σε κόμματα που κυρίως χρειάζονται μάνατζερ επικοινωνίας σε μια εποχή μετα-ιδεολογική. Ο Ποντίκας προειδοποιεί για όλα αυτά, μας κρούει την θύρα της χαμένης μας ηθικής με μη ηθικοπλαστικό τρόπο, μας προειδοποιεί για τη γιγάντωση του κακού μέσα στους ανθρώπους:

ΑΛΗΚΤΩ: δύναμη, επιβολή, εξουσία, αυτός είναι ο στόχος

ΤΙΣΙΦΟΝΗ: πότε στο όνομα ενός θεού, μιας βούλησης υπέρτατης άλλες φόρες και αορίστως

ΑΛΗΚΤΩ: ή μιας αναγκαιότητας ιστορικής που λέει ο λόγος.

Η μορφή λοιπόν του διανοούμενου, ειδικά μετά το 1989 και το τέλος των ουτοπιών, αυτού που λέει την αλήθεια ενάντια στην εξουσία, γίνεται μια απαρχαιωμένη και αναχρονιστική φιγούρα:

«Κένταυρος Χίρων ο ενδιάμεσος ! Το βαποράκι των ελπίδων. Μη χάσεις την ανθρωπιά σου τον συμβούλευε η μανά του, μωρό ακόμα, χαριτωμένο Κενταυράκι, Από μιαν άποψη καλυτέρα, όπως κατάντησε, ένας μεσάζων της ελπίδας, promoter, κακώς, ένας διανοούμενος», χλευάζει η Μέγαιρα.

Ο ίδιος ο Μάριος Ποντίκας, σε ένα σημείωμά του στην πρώτη έκδοση του έργου του «Εσωτερικαί ειδήσεις», αποκαλύπτει τις προθέσεις του:

«Ξεκινώντας από τα κωμικοτραγικά βιώματα ενός απάνθρωπα αποσπασματικού αγώνα για επιβίωση, φτάνω να διαπιστώσω ότι αυτό που ονομάζουμε ζωή, δεν είναι άλλο από την απομίμησή της. Μέρα με τη μέρα απομακρυνόμαστε από την ελπίδα να δούμε το αληθινό μας πρόσωπο, μέρα με τη μέρα συνηθίζουμε να κρυβόμαστε πίσω από κάποιο άλλο που δεν είναι το δικό μας. Παίζουμε ρόλους που, ίσως, δε μας ταιριάζουν. Αποχτάμε συνήθειες που δεν είχαμε την ψυχραιμία να κριτικάρουμε και σκέψεις που δεν είχαμε το χρόνο να φωτίσουμε. Τρέχουμε πίσω από στόχους που άλλοι μας όρισαν και θεωρούμε αναμφισβήτητα (ποιος ξέρει από πόσες και ποιές ανασφάλειες) εκείνα για τα οποία θα έπρεπε ίσως να αμφιβάλουμε. Δεχόμαστε μόνο και δε ρωτάμε πια. Δεν αμφιβάλουμε».[2] Πόσο βαθιά αληθινά λόγια, και σε πόσο μεγάλο βαθμό ισχύουν στην εποχή μας, όπου κυριαρχεί η διγλωσσία στις ανθρώπινες σχέσεις.

Ο Κένταυρος λοιπόν εξανθρωπίστηκε, και επομένως εξαχρειώθηκε, απώλεσε τη ζωϊκή του φύση και είναι ανεπαρκώς ανθρώπινος. Έτσι, αποτάσσεται την ανθρώπινη φύση του, καταφεύγει στο μόνο που του απομένει, στην αυτολύπηση, ο λόγος χρεωκόπησε, εκφυλίστηκε, όπως τόσο εύστοχα αναφέρει ο Βάϊος Λιαπής στο επίμετρο του βιβλίου. Ο Κένταυρος Χείρων ηττημένος, παραδέχεται: «Δεν επιθυμώ να διαφωτίσω. Η πρόθεση να εξεγείρω διασύρθηκε, δεν αποσκοπώ στη μεταβολή της κατάστασης». Καυστικά λόγια, με διάχυτο πεσιμισμό. Πρέπει επίσης να προσθέσω ότι τον Μάριο συγκινεί πολύ η αρχετυπική μορφή της Κασσάνδρας. Το ανακάλεσα από συζητήσεις μας, και ήταν κάτι στο οποίο συμφωνούσα απολύτως. Η τραγική Κασσάνδρα, που τα γνωρίζει όλα, που προλέγει τα επερχόμενα ολέθρια και φρικτά δεινά και καταφεύγει σε άναρθρες σπαρακτικές κραυγές σε μια ύστατη προσπάθεια προειδοποίησης των ανθρώπων για επαναφορά του μέτρου στις σκέψεις και τις πράξεις τους, όπως σημειώνει ο ίδιος στη σύνοψη του έργου. Ο Όμηρος ήταν ο μόνος που ενδιαφέρθηκε να τονίσει την ομορφιά της Κασσάνδρας και δεν έκανε κάποια σαφή αναφορά ότι η Κασσάνδρα διέθετε προφητικές ικανότητες. Το ρόλο αυτό προσθέτει στην Κασσάνδρα ο Πίνδαρος. Θυμάμαι από μικρή στις διάφορες παραδόσεις στο σχολείο, όποτε αναφερόμασταν στην μυθική Κασσάνδρα να ακούω με προσοχή και με ενδιαφέρον για αυτή την τραγική μορφή στις αρχαίες τραγωδίες.

Ο Μάριος Ποντίκας ανήκει μαζί με τη Λούλα Αναγνωστάκη, τον Γιώργο Σκούρτη, τον Ιάκωβο Καμπανέλλη, τον Δημήτρη Κεχαίδη και τον Γιώργο Διαλεγμένο στους θεατρικούς συγγραφείς που σημάδευσαν το νεοελληνικό θέατρο στα χρόνια της Μεταπολίτευσης. Στα έργα του παρατηρεί με παιγνιώδες ύφος και σαρκαστική ματιά, τα τρωτά της ελληνικής κοινωνίας και της πολιτικές παλινδρομήσεις της σύγχρονης Ελλάδας. Στο παρελθόν έχει γράψει έργα-ορόσημα του μεταπολιτευτικού ελληνικού θεάτρου, με αναπαραστάσεις φονικών, αυτοκτονιών, εφιαλτικών οικογενειακών στιγμών πολύ πριν εμφανιστεί ο ριζοσπαστικός νεοελληνικός κινηματογράφος που ασχολείται με θέματα ταμπού της νεοελληνικής κοινωνίας (βλ. Λάνθιμος, Σύλλας Τζουμέρκας κλπ). Στόχος του πάντα ήταν να καταγγείλει την τηλεοπτική πρόσληψη των γεγονότων, την αδρανοποίηση των αντιδράσεων, ο ίδιος έχει δηλώσει σε μια συνέντευξή του το 2013, όταν παίζονταν στο Εθνικό οι «Θεατές», ότι θα μπορούσε να γράψει ένα έργο μόνο με στεναγμούς, ανάσες, κραυγές άναρθρες, ρόγχους, γέλια, κλάματα, χωρίς την παραμικρή λέξη.[3] Τον πιστεύω!

Θα κλείσω με τα λόγια του Θόδωρου Τερζόπουλου, αυτά που συναντούμε μόλις ανοίξουμε την καλαίσθητη αυτή έκδοση:

«Ο Μάριος Ποντίκας δυναμιτίζει τους ορισμούς και τις βεβαιότητες, οικτίρει το πρόβλημα-άνθρωπος, διασύρει τις ματαιωμένες λύσεις του, αποποιείται τους ευαγγελισμούς, χλευάζει και αυτό-χλευάζεται. Ο Μάριος Ποντίκας οξύς, ακραίος, διαβολικός και καταχθόνιος, εμπαίζει, αποδομεί, καταλύει θρηνώντας για την εσαεί χρεωκοπία του κόσμου ετούτου και, συνοδοιπόρος της απελπισίας, σπαράσσει και αυτό-σπαράσσεται».

* Η Άννα-Μαρία Δρουμπούκη είναι ιστορικός, υποφήφια διδάκτορας του Πανεπιστημίου Αθηνών.