Πινακοθήκη προσώπων, τοπίων και ιδεών

Στα τρία αυτά βιβλία ο όρος αντίστιξη, εκτός από το ειδικό περιεχόμενο, δηλαδή (σε μια επιγραμματική διατύπωση) τον συνδυασμό διαφορετικών/ποικίλων μελωδικών γραμμών, κυρίως προβάλλει μια πολυσήμαντη πολυφωνία που συνθέτουν πρωτίστως πολλές και ποικίλες μορφές μουσικών έργων, και περαιτέρω πολλές και ποικίλες ερμηνείες, ακροάσεις, κριτικές προσεγγίσεις, επίσης πολλές και ποικίλες μορφές διαλόγου ανάμεσα στη μουσική και σε άλλες εκφράσεις τέχνης (κυρίως λογοτεχνία και εικαστικές τέχνες).

Με βάση τα κείμενα των τριών βιβλίων ο Ευσταθιάδης συνθέτει μια ενιαία, εκτενή, πολυεπίπεδη πινακοθήκη προσώπων, τοπίων, ιδεών αποθησαυρισμένων και οργανωμένων με τη βαθειά γνώση και την υψηλή αισθητική του συγγραφέα.

Ο Ευσταθιάδης, με βάση τα κείμενα των τριών βιβλίων (ενενήντα ένα κείμενα σε ενιαία σειρά στο Βιβλίο με τις Αντιστίξεις, εκατόν ένα κείμενα ταξινομημένα σε οκτώ ενότητες στο Δεύτερο Βιβλίο με τις Αντιστίξεις, σαράντα τρία κείμενα κατανεμημένα σε τρεις ενότητες στο Τρίτο Βιβλίο με τις Αντιστίξεις), συνθέτει μια ενιαία, εκτενή, πολυεπίπεδη πινακοθήκη προσώπων, τοπίων, ιδεών αποθησαυρισμένων και οργανωμένων με τη βαθειά γνώση και την υψηλή αισθητική του συγγραφέα.

Κυριαρχεί το ευρύτατο φάσμα της μουσικής δημιουργίας από την εποχή των τροβαδούρων και το μπαρόκ μέχρι τη σύγχρονη μουσική σύνθεση, όπου συναντώνται με ποικίλες ευκαιρίες μέσα στις παλινδρομήσεις του πολιτισμικού (και όχι μόνον) χρόνου ο Σοπέν, ο Σκαλκώτας, ο Ξενάκης, ο Στραβίνσκι, ο Βιβάλντι, ο Στόκχαουζεν, ο Τζον Κέιτζ, ο Φίλιπ Γκλας, ο Χατζιδάκις, ο Γεώργιος Καζάσογλου, ο Χοακίν Ροντρίγκο, ο Τζον Άνταμς, ο Γιώργος Σισιλιάνος, ο Ντεμπυσσύ, ο Ντβόρζακ, ο Γιάνατσεκ, ο Εντγκάρ Βαρέζ, ο Ρίχαρντ Στράους, ο Σαίνμπεργκ, ο Βέρντι, ο Μότσαρτ, ο Μέντελσον, αλλά και ο Ζωρζ Μπρασσένς, ο Ζακ Μπρελ, ο Λεό Φερέ, ο Σαρλ Τρενέ, η Ζυλιέτ Γκρεκό.

Τα δεδομένα αυτά ενισχύονται με ποικίλες αναγνώσεις-προσλήψεις, που αντιστοιχούν αφενός στις ερμηνείες των μουσικών έργων και αφετέρου στις ακροάσεις, πράγμα που σημαίνει: δημιουργική συμπεριφορά τόσο των ερμηνευτών καλλιτεχνών όσο και των αποδεκτών ακροατών, ενώ σε άμεση συνάρτηση κατατίθενται αποτυπώσεις του μουσικού υλικού με τη μορφή των ηχογραφήσεων και τεκμηριώσεις αυτού (του υλικού) με τη μορφή των βιογραφιών και της μουσικής κριτικής.

Ο Ευσταθιάδης έχει εξασφαλίσει προβεβλημένη θέση στην οργάνωση της πινακοθήκης κυρίως στη διασταύρωση της μουσικής με την τέχνη του λόγου (π.χ. Όσκαρ Ουάιλντ, Έζρα Πάουντ, Μπέκετ, Νάσος Δετζώρτζης, Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, Κοσμάς Πολίτης, Μένης Κουμανταρέας, Σαίξπηρ, Μπωμαρσαί), αλλά και στη διασταύρωση της μουσικής με την εικαστική έκφραση (π.χ. Νταλί, Ρόθκο).

Προβεβλημένη θέση στην οργάνωση της πινακοθήκης με αυτές τις προϋποθέσεις έχει εξασφαλίσει ο Ευσταθιάδης κυρίως στη διασταύρωση της μουσικής με την τέχνη του λόγου (π.χ. Όσκαρ Ουάιλντ, Έζρα Πάουντ, Μπέκετ, Νάσος Δετζώρτζης, Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, Κοσμάς Πολίτης, Μένης Κουμανταρέας, Σαίξπηρ, Μπωμαρσαί), αλλά και στη διασταύρωση της μουσικής με την εικαστική έκφραση (π.χ. Νταλί, Ρόθκο). Τα προϊόντα αυτών των διασταυρώσεων εμπλέκονται μέσα στη δομή ποικιλόμορφων σημασιολογικών τοπίων.

Στο πλαίσιο αυτό ο Ευσταθιάδης αναπτύσσει εξαιρετικά ενδιαφέρουσα επιχειρηματολογία επάνω σε θέματα μείζονος ενδιαφέροντος με έμφαση πρωτίστως σε ό,τι αφορά τη μουσική, αλλά με εφαρμογή (τηρουμένων των αναλογιών) και σε άλλες μορφές τέχνης, όπως:

Η μνήμη ως διαχρονική, σταθερή γέφυρα ανάμεσα στον αποδέκτη και στο έργο τέχνης, το οποίο πάντως υπάρχει και χωρίς τη σχέση του με τον αποδέκτη. Η ζωή μέσα στην τέχνη. Η βιωματική πρόσληψη της τέχνης. Ο καλλιτέχνης ως δημιουργός έργων διαχρονικής αξίας και ως φυσικό πρόσωπο με ό,τι θετικό ή αρνητικό αυτό συνεπάγεται. Η μουσική ως θέμα και ως «τεχνική» δομής για τη λογοτεχνία. Η μουσική ως νόστος, με την έννοια της επιστροφής στην υπαρξιακή/οντολογική κοιτίδα του ανθρώπου. Η μουσική σε σχέση με τη φύση και με τη ροή του χρόνου μέσα στη φύση. Η αγοραία διάσταση στην κοινωνική διαχείριση του έργου τέχνης. Η οντολογία της (μουσικής, και όχι μόνον) κριτικής. Μύθοι και αλήθειες σχετικά με τη μουσική δημιουργία. Ο δημιουργός προς το τέλος του βίου. Η διελκυστίνδα ανάμεσα στον εθνικό χαρακτήρα των δημιουργών και στον γενικό χαρακτήρα της τέχνης. Η σχέση της τέχνης με τις πλευρές του καθημερινού (διαπροσωπικού, κοινωνικού, οικονομικού) βίου. Ημιτελή έργα στον χώρο της δημιουργίας. Χωροχρονικά όρια στην τέχνη. Σχέση εικόνας και μουσικής. Πρόσωπα και προσωπεία στη μουσική. Πολιτική απολυταρχία και μουσική εξουσία. Ολική/ολοκληρωτική και μερική/επιλεκτική σχέση με τη μουσική. Η τεχνολογία στην υπηρεσία της μουσικής. Ακοή και γεύση ως συγγενείς δίοδοι μνήμης και εμπειριών. Τα πρωτόλεια έργα ως αναζήτηση και όχι ως τελεσίδικη υφολογική έκφραση. Η παιδική ηλικία ως δημιουργική μνήμη και ως θέμα στην τέχνη. Ο τόπος ως προορισμός ταξιδιού και πηγή έμπνευσης των δημιουργών. Η τέχνη σχολιάζει την αντικειμενική πραγματικότητα. «Εύκολα και «δύσκολα» έργα σε ό,τι αφορά την πρόσληψη της τέχνης. Το νέο και το παλαιό στην τέχνη: βιωματική και επιλεκτική προσέγγιση. Το «ρεύμα του ενθουσιασμού» και η πρώτη εντύπωση κατά την προσέγγιση του έργου τέχνης.

Παράλληλα, ο Ευσταθιάδης διαχειρίζεται με εξίσου ενδιαφέροντα τρόπο και ορισμένα περισσότερο «ειδικά» ζητήματα, που αφορούν π. χ. τη μουσική ιστορία, τη σύγχρονη μουσική, τα ρυθμικά στοιχεία στο έργο του Σκαλκώτα, τα μουσικά όργανα, τον μουσικό χαρακτήρα και τη δομή της όπερας, τη σχέση της όπερας με τα λογοτεχνικά έργα καταγωγής της, τη σύνθεση της ορχήστρας, τους αρχιμουσικούς και τους ερμηνευτές, τη λειτουργικότητα του ραδιοφώνου (όπου και το Τρίτο Πρόγραμμα της Ελληνικής Ραδιοφωνίας), τη μουσική για τον κινηματογράφο, τη σχέση μουσικής και ιατρικής (θεραπεία ψυχής και θεραπεία σώματος), την παύση ως σιωπή πλήρη σημασίας στη μουσική, τη βραχυλογία ως ρητορική στη μουσική, την ερμηνεία της μουσικής, τους χώρους συναυλιών, τις δισκοθήκες και τα δισκοπωλεία, το τέλος στη μουσική σύνθεση ως κατάληξη, κορύφωση, κάθαρση, οικονομία έκφρασης ή ορμητική ροή σημαινομένων, σιωπή, φθίνουσα ένταση, υπεροψία, παραφορά, απόγνωση, μοναχικότητα.

Ως αυτονόητον, οι επισημάνσεις εδώ είναι ενδεικτικές ενός πλούσιου υλικού, και όχι βεβαίως εξαντλητικές.

Ο Γιάννης Ευσταθιάδης

Το υλικό αυτό που εξασφαλίζει ιδιαιτέρως υψηλή πληροφορητικότητα (για ειδικούς και μη) στον συνδυασμό των εν προκειμένω τριών βιβλίων του Ευσταθιάδη σε έναν ενιαίο κειμενικό κόσμο, διεκπεραιώνει λόγος άμεσος, λυρικός, βιωματικός, παραστατικός, συναισθηματικός, πνευματώδης, σαρκαστικός. Αναγνωρίζουμε τη ρητορική του συγγραφέα κατά την πνευματώδη διατύπωση και διεκπεραίωση σημαινομένων, οικεία άλλωστε τόσο από τον προφορικό λόγο του Ευσταθιάδη στο πλαίσιο των ραδιοφωνικών εκπομπών του όσο και από άλλα κείμενά του, βλ. π. χ. τις Προσωπολατρίες (2011).

Είναι σαφής η στερεή ισορροπία ανάμεσα αφενός στη βιωματική πρόσληψη της μουσικής (δηλαδή στην κατάθεση βιωματικών συντεταγμένων που αναλογούν σε κάθε καταγραφόμενο γεγονός πρόσληψης της μουσικής) και αφετέρου στην κριτική και συγκριτική αντίληψη του συγγραφέα σε συνδυασμό με την οξυδέρκειά του σχετικά με την παράθεση λεπτομερειών για μουσικές ερμηνείες και με αναφορά και σε άλλες περιοχές της δημιουργικής παραγωγής (π.χ. λογοτεχνία, εικαστικά). Επιπλέον, ένας μεγάλος αριθμός πληροφοριών συνθέτει τον ευρύ σημασιολογικόν ορίζοντα των κεντρικών θεμάτων.

Με τον τρόπο αυτόν, τα κείμενα των τριών βιβλίων του Ευσταθιάδη ως ενιαίο σύνολο καταργούν τον συγχρονικό χαρακτήρα τους σε ό,τι αφορά τις αντικειμενικές συνθήκες της συγγραφής τους, και προβάλλουν τη διαχρονική ισχύ του περιεχομένου μιας σύνθετης μονάδας μέτρησης της παλινδρομικής ροής του μουσικού/πολιτισμικού (και όχι μόνον) χρόνου.

Εξάλλου, και στην προκειμένη περίπτωση παραμένει εντυπωσιακή η δημιουργική γραφή του Ευσταθιάδη, εξίσου οικεία π.χ. από τον συγκεντρωτικό (και ιδιαιτέρως «πρακτικό» για την επίσκεψη στην ποιητική παραγωγή του) τόμο Ποιήματα 1975-1998 (έκδοση 2004), ή από αφηγηματικά του έργα, όπως: Με γεμάτο στόμα (2002), Γραμμένα φιλιά (2006), Πορσελάνη (2008), Καθρέφτης (2010), Άνθρωποι από λέξεις (2011), Εκατό (2013).

Ο Ευσταθιάδης για μία ακόμα φορά προτείνει γοητευτικές διαδρομές μέσα από πυκνές ατραπούς της δημιουργικής ανάγνωσης, κάτω από τη σταθερή λάμψη της τέχνης.

Εντοπίζουμε ποικίλες γραμματικές εικόνες που αποτυπώνουν τη σχέση εξωτερικών και εσωτερικών τοπίων και συνθέτουν εκτενείς τοιχογραφίες, πνευματώδεις ορισμούς για μουσικές έννοιες όπως αναγνωρίζεται στο κείμενο «Μικρό Μουσικό Λεξικό» από το Βιβλίο με τις Αντιστίξεις, ευρηματική διατύπωση αφορισμών με τη συνδρομή της μεταφοράς, π.χ.: «Εντέλει, η μουσική είναι η καλύτερη συνοπτική διαδικασία μνήμης» στο Βιβλίο με τις Αντιστίξεις, «η μουσική όλη είναι ένα ταξίδι, μια διαρκής επιστροφή στην οικεία χώρα του μέλους, μια αέναη περιπλάνηση στα τοπία της μελωδικής μνήμης», «η μουσική είναι επικοινωνία, και η επικοινωνία είναι δυϊκού αριθμού», «η πολυσυλλεκτικότητα είναι, εντέλει, η πεμπτουσία της ακουστικής ηδονής», «Οι αισθήσεις μας στη μουσική οφείλουν να είναι πολυσυλλεκτικές», καθώς και ένα ολόκληρο κείμενο με τον τίτλο ακριβώς «Αφορισμοί» στο Δεύτερο Βιβλίο με τις Αντιστίξεις, επίσης: «δεν μ’ ενδιαφέρει να δω πού γεννήθηκε ο Mozart, πού έζησε και, κυρίως, πού πέθανε (αν πέθανε ποτέ)», «δυστυχώς κάποιες φορές δεν υπάρχει πιο ύπουλη λέξη από την “άποψη”» στο Τρίτο Βιβλίο με τις Αντιστίξεις.

Ο Ευσταθιάδης για μία ακόμα φορά προτείνει γοητευτικές διαδρομές μέσα από πυκνές ατραπούς της δημιουργικής ανάγνωσης, κάτω από τη σταθερή λάμψη της τέχνης, και με οδηγό τη διαρκή ηχώ, την οποία κατέλιπε ο ήχος της μουσικής που ακούσαμε, και η οποία εκφράζει όσα η μουσική συνεχίζει να αποκαλύπτει ακόμα και όταν το καλλιτεχνικό γεγονός έχει πλέον αποταμιευθεί στο περιεχόμενο του προσωπικού μας χωρόχρονου ως απαραίτητη αποσκευή ατομικής και συλλογικής/πολιτισμικής μνήμης.

* Η ΑΛΚΗΣΤΙΣ ΣΟΥΛΟΓΙΑΝΝΗ είναι διδάκτωρ Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και κριτικός βιβλίου.

Το τρίτο βιβλίο με τις αντιστίξεις
Και άλλα μουσικά κείμενα
Γιάννης Ευσταθιάδης
Μελάνι, 2014
Σελ. 160, τιμή € 12,00

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΕΥΣΤΑΘΙΑΔΗ