xatzidakis

Του Πάρι Κωνσταντινίδη

Ποιος δεν έχει ακούσει τη μουσική των Τσιτσάνη και Χατζιδάκι ή έστω μια ιστορία γι αυτούς; Είναι τόσο ισχυρή η παρουσία τους στον πολιτισμό μας σήμερα που με τον έναν ή τον άλλο τρόπο αποτελούν κομμάτι του εαυτού μας, κομμάτι του τρόπου με τον οποίο κάποια στιγμή διασκεδάσαμε, χαρήκαμε ή συγκινηθήκαμε. Ακόμα κι αν δεν μας πάθιασαν ποτέ, είναι αδύνατον ζώντας στην Ελλάδα να μην επηρεαστήκαμε θετικά ή αρνητικά από τον μουσικό κόσμο που έπλασαν. Είναι όμως αυτοί πανταχού παρόντες ή ο μύθος τους; 

Ο Ηλίας Πετρόπουλος έδινε υπέρμετρη έμφαση στο «περιθωριακό» στοιχείο, ενώ παρέβλεπε ή υποτιμούσε την πολυεθνική καταγωγή του ρεμπέτικου από τη λαϊκή μουσική των πόλεων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Δυστυχώς μέσα από μύθους γνωρίζουμε τη μουσική που συνδέθηκε με τον Βασίλη Τσιτσάνη: το λαϊκό και το ρεμπέτικο. Ένας από τους μεγαλύτερους μυθοποιούς υπήρξε ο περίφημος Ηλίας Πετρόπουλος, ο οποίος έδινε υπέρμετρη έμφαση στο «περιθωριακό» στοιχείο, ενώ στο πλαίσιο της ευρύτερης τάσης της εποχής παρέβλεπε ή υποτιμούσε την πολυεθνική καταγωγή του ρεμπέτικου από τη λαϊκή μουσική των πόλεων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, που ήταν εν πολλοίς κοινή για τις διαφορετικές εθνότητες που κατοικούσαν σε αυτές. Επιπλέον, στο έργο του παρουσιάζονται μεθοδολογικά προβλήματα. Για παράδειγμα συμπλήρωνε ο ίδιος κατά το δοκούν στίχους ή τους άλλαζε τη σειρά, όπου δεν μπορούσε να εντοπίσει τους αυθεντικούς. Παρόλα αυτά, ο Πετρόπουλος, παραμένει μια σημαντική πηγή πληροφοριών, του οποίου τα σφάλματα η νεότερη γενιά μουσικολόγων ολοένα και συχνότερα επισημαίνει*. Σε αυτή τη γενιά ανήκει και ο Νίκος Ορδουλίδης (Η δισκογραφική καριέρα του Βασίλη Τσιτσάνη, Ιανός, 2014), ο οποίος με άμεση και απλή γλώσσα αποσαφηνίζει μια σειρά από παρεξηγημένα ζητήματα που αφορούν την ελληνική, αστική λαϊκή μουσική.

alt

tsitsanis ordoulidisΟ Ορδουλίδης, με επίκεντρο τον Τσιτσάνη, εξετάζει την προέλευση των λαϊκών μουσικών δρόμων από τα τούρκικα μακάμ (μουσικοί τρόποι) ώς την επίδραση που άσκησε σε αυτούς η δυτική αρμονία (οι μείζονες και ελάσσονες κλίμακες), καθώς και η μουσική του ινδικού κινηματογράφου, που ήταν αγαπητή στα λαϊκά στρώματα τη δεκαετία του ’60. Επιπλέον, αναφέρεται στους ρυθμούς της λαϊκής μουσικής και στον τρόπο που ενσωματώθηκαν σε αυτήν οι εξωτικοί, λάτιν ρυθμοί. Δεν αναφέρεται όμως μόνο στα δομικά χαρακτηριστικά της μουσικής, αλλά αναλύει και τις ηχογραφήσεις, τις οποίες θεωρεί ως την κατεξοχήν έκφραση των προθέσεων του τραγουδοποιού. Με αυτήν την οπτική, ιδιαίτερο ενδιαφέρον αποκτούν οι επισημάνσεις για τις αλλοιώσεις που υπάρχουν στις επανεκδόσεις ιστορικών ηχογραφήσεων σε σχέση με τις αυθεντικές, ιστορικές ηχογραφήσεις.

Σε κάθε ζήτημα με το οποίο καταπιάνεται ο συγγραφέας γίνονται φανερά τα προβλήματα που έχει δημιουργήσει στην κατανόηση της ελληνικής λαϊκής μουσικής η έλλειψη επιστημονικής προσέγγισής της. Η λαϊκή μουσικολογία (popular musicology) είναι –ως ακαδημαϊκός κλάδος– σχεδόν ανύπαρκτη στην Ελλάδα. Έμμεση συνέπεια αυτής της ανυπαρξίας υπήρξε και η επιπόλαιη κατεδάφιση του στούντιο της Κολούμπια το 2006 χωρίς να έχει προηγηθεί διάσωση των εγγράφων και των μηχανημάτων που υπήρχαν εντός του κτιρίου, εξαφανίζοντας για πάντα, ανεκτίμητης αξίας, πηγές ιστορικής γνώσης. Το ίδιο βέβαια συνέβη και με τα –καθόλου «λαϊκά»– αρχεία της Στέγης Γραμμάτων και Καλών Τεχνών το 1999, τα οποία πετάχτηκαν στα σκουπίδια (!) δείχνοντας ότι η αξία των αρχείων και της επιστημονικής έρευνας δεν εκτιμάται ιδιαίτερα στη χώρα μας.

Από τον Τσιτσάνη στον Χατζιδάκι

Ο Ορδουλίδης θεωρεί τον Τσιτσάνη σημαντικό επειδή «προχώρησε» το λαϊκό τραγούδι, το οποίο ακόμα και σήμερα βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στις καινοτομίες του Τσιτσάνη.

Η προκατάληψη για τη λαϊκή (popular) μουσική, ως αντικειμένου μελέτης, υπήρχε παλαιότερα παντού στην Ευρώπη, αφού η (ιστορική) μουσικολογία ήταν ιδιαίτερα επηρεασμένη από την χεγκελιανή αντίληψη της ιστορίας, όπου ιστορικά σημαντικό θεωρείτο ό,τι συμβάλει στην πρόοδο της ανθρωπότητας. Επομένως, (αποκλειστική) δουλειά της μουσικολογίας ήταν η μελέτη της μουσικής-ως-τέχνης, η οποία γινόταν αντιληπτή ως η ιστορία της αυτονόμησης της μουσικής από κάθε είδους χρηστικότητα, ή αλλιώς: της απελευθέρωσης της δημιουργικής ιδιοφυΐας του συνθέτη από κάθε εξωγενή παράγοντα, όπως την αριστοκρατία, την εκκλησία, την πολιτική εξουσία και την αγορά. Ωστόσο, στοιχεία της (εξελικτικής) χεγκελιανής λογικής –με εξαίρεση το αξίωμα της αυτονομίας– ενυπάρχουν και στη λαϊκή μουσικολογία, αφού ο Ορδουλίδης θεωρεί τον Τσιτσάνη σημαντικό επειδή «προχώρησε» το λαϊκό τραγούδι, το οποίο ακόμα και σήμερα βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στις καινοτομίες του Τσιτσάνη.

hadjidakis dalianoudiΣτον Βασίλη Τσιτσάνη βασίστηκαν και οι Έξι Λαϊκές Ζωγραφιές του Μάνου Χατζιδάκι, που τις είχε συνθέσει για το Ελληνικό Χορόδραμα της Ραλλούς Μάνου, το 1951. Η εκτίμηση του Χατζιδάκι για το ρεμπέτικο σόκαρε τους ευρωπαϊκής, «κλασικής» μουσικής παιδείας διανοούμενους εκείνη την εποχή. Η κριτική αυτή παραμένει, εν μέρει «ζωντανή», ιδιαίτερα όσον αφορά το «έντεχνο-λαϊκό» των Θεοδωράκη και Χατζιδάκι και θα παρουσιαστεί στη Book Press στο επόμενο διάστημα. Για την ώρα, αξίζει να αναφερθούμε στη Ρενάτα Δαλιανούδη (Μάνος Χατζιδάκις και λαϊκή μουσική παράδοση, Ελληνικά Πρόσωπα, 2009) που μας έχει προσφέρει την πιο ολοκληρωμένη έρευνα που κυκλοφορεί για το έργο του Μάνου Χατζιδάκι.

Η Δαλιανούδη διακρίνει τη ζωή και το έργο του Χατζιδάκι σε πέντε περιόδους. Για κάθε περίοδο επιλέγει και αναλύει συγκεκριμένα κομμάτια και αναδεικνύει τη σχέση τους με το ρεμπέτικο, το λαϊκό και το δημοτικό τραγούδι. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η ανάλυση συγκεκριμένων στοιχείων που συνθέτουν το λεγόμενο «έντεχνο-λαϊκό», δείχνοντας ποια είναι τα «έντεχνα» και ποια τα «λαϊκά» στοιχεία που το συνθέτουν. Προβληματική, είναι πάντως η πρότασή της για αντικατάσταση του όρου «έντεχνη-λαϊκή» μουσική, από τον όρο «ημιλόγια» μουσική, η οποία δεν συμβάλει ούτε στην περαιτέρω κατανόηση της εν λόγω μουσικής, ούτε στην καλύτερη «ταξινόμησή» της, τη στιγμή μάλιστα που ακόμα και ο όρος «λόγια» μουσική, ως χαρακτηρισμός της «κλασικής» μουσικής, υποχωρεί έναντι του όρου «έντεχνη», που επανέρχεται στο προσκήνιο ως ο πλέον κατάλληλος.

Xatzidakis-Tsitsanis300Η συγγραφέας εύστοχα επιλέγει να αναφερθεί στις παράλληλες μουσικές ιστορίες σε άλλες χώρες την ίδια εποχή, καθώς και στην αντίστοιχη αναζήτηση του «εθνικού» στοιχείου στη λαϊκή μουσική. Αποφεύγει όμως να εμβαθύνει στις ιδιαίτερες ελληνικές συνθήκες και στη διαμάχη για τον ορισμό της «σωστής» ελληνικής μουσικής, μεταξύ των υποστηρικτών της Εθνικής Σχολής του Μανώλη Καλομοίρη και των υπερασπιστών του «έντεχνου-λαϊκού». Επιπλέον, ο εμφανής και δηλωμένος θαυμασμός της για τον Μάνο Χατζιδάκι την εμποδίζει να ασχοληθεί κριτικά με τις απόψεις του, τις  οποίες αποδέχεται με ιδιαίτερη ευκολία ως ιστορικές «αλήθειες». Για παράδειγμα, υιοθετεί ως έχει την χατζιδακική «απόδειξη» της «ελληνικότητας» του ρεμπέτικου ως απογόνου της αρχαίας τραγωδίας, επειδή αποτελείται από λόγο, χορό και κίνηση, λες και το ρεμπέτικο είναι η μοναδική μουσική στον κόσμο με τα παραπάνω στοιχεία! Η χερντεριανή αντίληψη του έθνους ως ζωντανού οργανισμού με αναλλοίωτα χαρακτηριστικά στο πέρασμα των αιώνων ίσως να ήταν ακόμα κοινός τόπος την εποχή της νιότης του Χατζιδάκι, αλλά σήμερα είναι τουλάχιστον επιπόλαιο να αποδεχόμαστε απόψεις που βασίστηκαν σε αυτές τις προπαραδοχές.

Πάντως και οι δύο παραπάνω μελέτες, με εξαίρεση ελάχιστα σημεία, διαβάζονται άνετα από κάποιον που δεν έχει ειδικές μουσικές γνώσεις. Κυρίως όμως συνεισφέρουν σε ένα, έως πρόσφατα, παρθένο έδαφος για την ελληνική μουσικολογία, αφού για πρώτη φορά εμβαθύνουν σε δύο σημαντικούς μουσικούς για τους οποίους δεν γνωρίζαμε παρά... τον μύθο τους.

* Για την κριτική στον Ηλία Πετρόπουλο αξίζει να διαβάσει κανείς το άρθρο "The Nationalization of Ottoman Popular Music in Greece" του Φιλανδού μουσικολόγου Risto Pekka Pennanen,  και το "Rebetiko Worlds" (Cambridge, 2007) της Δάφνης Τραγάκη.

* Ο ΠΑΡΙΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗΣ είναι μουσικολόγος.

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Φιλμαρισμένη σκέψη» του Ρόμπερτ Πίπιν (κριτική) – Ο κινηματογράφος ως αναστοχαστική μορφή

«Φιλμαρισμένη σκέψη» του Ρόμπερτ Πίπιν (κριτική) – Ο κινηματογράφος ως αναστοχαστική μορφή

Για το βιβλίο του Ρόμπερτ Πίπιν [Robert Pippin] «Φιλμαρισμένη σκέψη» (μτφρ. Γιάννης Μολυνδρής, εκδ. Υδροπλάνο). Κεντρική εικόνα: O Άλφρεντ Χίτσκοκ και η Τζάνετ Λι στα γυρίσματα του «Ψυχώ». 

Γράφει ο Φώτης Καραμπεσίνης

...
Στάθης Λιβαθινός και Φρανκ Ράντατς: Δύο σημαντικά βιβλία για το θέατρο (κριτική)

Στάθης Λιβαθινός και Φρανκ Ράντατς: Δύο σημαντικά βιβλία για το θέατρο (κριτική)

Για το βιβλίο του Φρανκ Ράντατς [Frank Raddatz] «Στον λαβύρινθο, ο Θόδωρος Τερζόπουλος συναντά τον Χάινερ Μύλλερ» (μτφρ. Γιάννης Καλιφατίδης εκδ. Κείμενα) και το βιβλίο του Στάθη Λιβαθινού «Τρεις εποχές. Ατοβιογραφικές σημειώσεις ενός σκηνοθέτη του θεάτρου» (εκδ. Πατάκη). Κεντρική εικόνα: ο Χάυνερ...

«Σαίξπηρ – Η επινόηση του ανθρώπινου» του Χάρολντ Μπλουμ (κριτική)

«Σαίξπηρ – Η επινόηση του ανθρώπινου» του Χάρολντ Μπλουμ (κριτική)

Για τη μελέτη του του Χάρολντ Μπλουμ [Harold Bloom] «Σαίξπηρ – Η επινόηση του ανθρώπινου» (απόδοση: Άρης Μπερλής, Θέμελης Γλυνάτσης, απόδοση-εισαγωγή-σχόλια: Ήρκος Ρ. Αποστολίδης, εκδ. Gutenberg).

Γράφει ο Φώτης Καραμπεσίνης

Λένε ότι ο υ...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

Βασίλης Βασιλικός (1934-2023): Η Εταιρεία Συγγραφέων αφιερώνει στη μνήμη του την επόμενη Ημέρα Ποίησης

Βασίλης Βασιλικός (1934-2023): Η Εταιρεία Συγγραφέων αφιερώνει στη μνήμη του την επόμενη Ημέρα Ποίησης

Με ανακοίνωσή της η Εταιρεία Συγγραφέων αποχαιρετά των δύο φορές Πρόεδρό της Βασίλη Βασιλικό και ανακοινώνει ότι η Ημέρα Ποίησης 2024 θα είναι αφιερωμένη στη μνήμη του ανθρώπου που εισηγήθηκε στην UNESCO την 21 Μαρτίου ως Παγκόσμια Ημέρα Ποίησης

...
Βασίλης Βασιλικός (1934-2023): Ένας αποχαιρετισμός από τον Αλέξη Ζήρα

Βασίλης Βασιλικός (1934-2023): Ένας αποχαιρετισμός από τον Αλέξη Ζήρα

Ακολουθεί επιμνημόσυνο κείμενο του Αλέξη Ζήρα, πρώην Προέδρου της Εταιρείας Συγγραφέων, για τον Βασίλη Βασιλικό.

Ένας αποχαιρετισμός στον Βασίλη Βασιλικό

Για πολλά χρόνια, τουλάχιστον από τη δεκαετία του 1970 ως το κλείσιμο...

«Ο βίος βραχύς, η δε τέχνη μακρή» – Αυτοβιογραφίες και βιογραφίες, 15+1 επιλογές από τις πρόσφατες εκδόσεις

«Ο βίος βραχύς, η δε τέχνη μακρή» – Αυτοβιογραφίες και βιογραφίες, 15+1 επιλογές από τις πρόσφατες εκδόσεις

Τι κοινό μπορεί να έχει η Μαρινέλλα με τον Έλον Μάσκ; Η Μαρία Κάλλας με τον Ανδρέα Παπανδρέου και ο Πρίγκιπας Χάρι με τον Διονύση Σιμόπουλο; Οι βιογραφίες όλων αυτών, και μερικές ακόμη, κυκλοφόρησαν τους προηγούμενους μήνες και σας τις παρουσιάζουμε.

Γράφει ο Κώστας Αγοραστό...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Το τέλος της Αισθητικής; Τεχνομηδενισμός και Σύγχρονη Τέχνη» του Δημοσθένη Δαββέτα (προδημοσίευση)

«Το τέλος της Αισθητικής; Τεχνομηδενισμός και Σύγχρονη Τέχνη» του Δημοσθένη Δαββέτα (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από βιβλίο του Δημοσθένη Δαββέτα «Το τέλος της Αισθητικής; Τεχνομηδενισμός και Σύγχρονη Τέχνη» (Επίμετρο: Μάνος Στεφανίδης) το οποίο θα κυκλοφορήσει το επόμενο διάστημα από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

...

«Χωριό Ποτέμκιν» του Γιώργου Παναγή (προδημοσίευση)

«Χωριό Ποτέμκιν» του Γιώργου Παναγή (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Γιώργου Παναγή «Χωριό Ποτέμκιν», που κυκλοφορεί στις 28 Νοεμβρίου από τις εκδόσεις Τόπος. [Η έκφραση «Χωριό Ποτέµκιν» (ρωσικά: по­тёмкинские деревни) περιγράφει ένα κατασκεύασµα που έχει στόχο να αποκρύψει την αλήθεια ή να εξωραΐσει µια κατάσταση].

Επιμέλεια:...

«Ο Γιουγκοσλάβος» της Άνα Βούτσκοβιτς (προδημοσίευση)

«Ο Γιουγκοσλάβος» της Άνα Βούτσκοβιτς (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα της Άνα Βούτσκοβιτς [Ana Vučković] «Ο Γιουγκοσλάβος» (μτφρ. Απόστολος Θηβαίος), το οποίο κυκλοφορεί αρχές Δεκεμβρίου από τις εκδόσεις Βακχικόν.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Η ΜΠΑΝΑΝΑ

...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

«Ο βίος βραχύς, η δε τέχνη μακρή» – Αυτοβιογραφίες και βιογραφίες, 15+1 επιλογές από τις πρόσφατες εκδόσεις

«Ο βίος βραχύς, η δε τέχνη μακρή» – Αυτοβιογραφίες και βιογραφίες, 15+1 επιλογές από τις πρόσφατες εκδόσεις

Τι κοινό μπορεί να έχει η Μαρινέλλα με τον Έλον Μάσκ; Η Μαρία Κάλλας με τον Ανδρέα Παπανδρέου και ο Πρίγκιπας Χάρι με τον Διονύση Σιμόπουλο; Οι βιογραφίες όλων αυτών, και μερικές ακόμη, κυκλοφόρησαν τους προηγούμενους μήνες και σας τις παρουσιάζουμε.

Γράφει ο Κώστας Αγοραστό...

Κλερ Κίγκαν – Η Ιρλανδή που ανέδειξε τις χάρες της μικρής φόρμας

Κλερ Κίγκαν – Η Ιρλανδή που ανέδειξε τις χάρες της μικρής φόρμας

Η Ιρλανδή συγγραφέας έχει αγαπηθεί από το ελληνικό αναγνωστικό κοινό και όχι άδικα. Τι είναι αυτό που την κάνει ιδιαίτερη και γιατί η πρόσφατη νουβέλα της «Πολύ αργά πια» (μτφρ. Μαρτίνα Ασκητοπούλου, εκδ. Μεταίχμιο) την καταξιώνει. 

Γράφει ο Διονύσης Μαρίνος ...

12 βιβλία που μας φέρνουν κοντά στην επιστήμη: Από την Τεχνητή Νοημοσύνη στα Φράκταλ, από τον Χρόνο στους Αλγόριθμους

12 βιβλία που μας φέρνουν κοντά στην επιστήμη: Από την Τεχνητή Νοημοσύνη στα Φράκταλ, από τον Χρόνο στους Αλγόριθμους

Είναι βιβλία που φέρνουν τις επιστήμες (κυρίως θετικές) πιο κοντά μας και τις κάνουν πιο εύληπτες και γοητευτικές. Επιλέγουμε ορισμένα από τα καλύτερα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα. Κεντρική εικόνα: Ο Ράσελ Κρόου, ως ο μαθηματικός Τζον Νας, στην ταινία «Ενας υπέροχος άνθρωπος», του Ρον Χάουαρντ.

...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

13 Δεκεμβρίου 2022 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2022

Έφτασε η στιγμή και φέτος για την καθιερωμένη εδώ και χρόνια επιλογή των εκατό από τα καλύτερα βιβλία λογοτεχνίας της χρονιάς που φτάνει σε λίγες μέρες στο τέλος της. Ε

ΦΑΚΕΛΟΙ